فردوسي؛ اسطوره سرايي بي‌همتا

حكیم ابوالقاسم فردوسی در سال 329 هجری قمری برابر با 319 خورشیدی (940 میلادی) در روستای پاژ در شهرستان توس (طوس) در خراسان دیده به جهان گشود.

وی پس از سی سال رنج سرودن شاهنامه در سال 411 هجری قمری چشم از جهان فروبست.

فردوسی شاعری بی‌همتا در حماسه سرایی و اسطوره سرایی است و در طول تاریخ هیچ شاعری به مقام این شاعر بلند آوازه ادب فارسی دست نیافته است.

شاهكار عظیم فروسی، شاهنامه سراسر پند، اندرز و خردگرایی است.

شاهنامه شامل سه بخش؛ اسطوره‌ای، پهلوانی و تاریخی است.

دوره پهلوانی از پادشاهی فریدون آغاز می‌شود كه داستان ضحاك و كاوه آهنگر در این بخش روایت می‌شود، در دوره تاریخی، تاریخ پادشاهی اشكانیان، حمله اسكندر مقدونی به ایران، حكومت ساسانیان تا زمان حمله عرب‌ها به ایران پیش می‌رود.

در بخش پهلوانی؛ زندگی و نبرد پهلوانان بزرگ ایران زمین همچون سیاوش، بیژن، رستم و سهراب، زال، اسفندیار روایت می‌شود كه این بخش بعدها باعث می‌شود كتاب شاهنامه جزو یكی از آثار حماسی به شمار آید، مرگ رستم پایان بخش دوره پهلوانی است.

فردوسی در این بخش ضحاك ماردوش نماد ظلم و ستم؛ اهریمن و كاوه آهنگر؛ نماد عدالت خواهی‌ها، روشنی، ایزد، اهورامزدا، آینه پاكی را به نمایش می‌گذارد، در این روایت كاوه آهنگر به همراهی مردم ظلم و ستم را از بین می‌برد و نور و روشنی را به جای تاریكی بنیان می‌نهد.

بر اساس نظر ' دكتر مهدی قریب' در كتاب 'بازخوانی شاهنامه، تاملی در زمان و اندیشه فردوسی'، روایت رستم و سهراب، روایت تضاد عشق و حماسه است، در این داستان نیروی عشق، جنگ و حماسی توامان موج می‌زند، مقاله‌هایی نیز در مورد این داستان با نام 'پسر كشی' تالیف شده است.

بخش اساطیری از دوره كیومرث آغاز و تا زمان فریدون ادامه پیدا می‌كند، فردوسی در این دوره به پادشاهی، پادشاهان پیشدادی؛ كیومرث، هوشنگ، تهمورث و جمشید اشاره می‌كند.

فردوسی در این بخش با بیان شرح حال پادشاهان پیشدادی به تمدن ایرانی هم اشاره می‌كند، به معنایی دیگر تمدن ایرانی در دوره اساطیری شكل می‌گیرد.

فردوسی در شاهنامه به عدالت، خردگرایی و دینداری تكیه كرده است و در همه داستان‌های او ستیز عدالت، خرد و دینداری در برایر بی عدالتی، جهل و نادانی قرار گرفته است.

خرد رهنما و خرد دلگشا خرد دستگیرد به هر دو سرای

در بخش حماسی احساسات فردوسی در قالب داستان‌ها نسبت به وطن ابراز شده است، فردوسی خود احساسی عمیق نسبت به وطن داشته است و در شاهنامه در برابر بی‌عدالتی، جهل در داخل و خارج از ایران به مبارزه برخاسته است و این ایستادگی در برابر ایران در داستان‌هایش جلوه گر است:

نباشد همی نیك و بد پایدار همان به كه نیكی بود یادگار

دراز است دست فلك بر بدی همه نیكویی كن اگر بخردی

مكن بد، كه بینی به فرجام بد ز بد گردد اندر جهان، نام بد

به نیكی بباید تن آراستن كه نیكی نشاید ز كس خواست

نمانیم كین بوم ویران كنند همی غارت از شهر ایران كنند

نخوانند بر ما كسی آفرین چو ویران بود بوم ایران زمین

دریغ است ایران كه ویران شود كنام پلنگان و شیران شود

علاوه بر بخش تاریخی، بخش اسطوره‌ای و پهلوانی شاهنامه هم در بستری از واقعیت‌های اجتماعی و سیاسی ایران بیان شده است به طوری كه مخاطب می‌تواند تاریخ و مسایل اجتماعی مردم ایران زمین را با این داستان‌ها بشناسد. داستان‌هایی كه می‌خوانیم با زمان فردوسی مطابقت دارد.

حكیم ابوالقاسم فردوسی با سرودن شاهنامه پیوندهایی میان تاریخ و هنر برقرار كرده است، همان طوری كه تاریخ و سرگذشت ملت‌ها پایدار است، هنر و آثاری از این نوع نیز ماندگار و جاودان است.

توصیف‌ها و تشبیهاتی كه فردوسی در شاهنامه و افراد از آنها بهره برده است،نیز قابل تامل است.

همچنین پند و حكمت این شاعر نامی سرشار از نكات ادبی است.

فردوسی در سرودن شاهنامه از منابعی از جمله روایات و بیان شفاهی مردم كه مهمترین آنها شاهنامه ابو منصوری است، بهره گرفته است، منتهی در گزینش داستان‌ها هدفمند عمل كرده است و علاوه بر روایت داستان و جنبه سرگرم كنندگی مفهوم و درس اجتماعی هم به مردم می‌دهد.

فردوسی در شاهنامه از نظر نوع بیان و زبان سبك خاصی دارد كه به سبك خراسانی معروف است و این اثر باعث شده كه بعدها آثار حماسی به تقلید از شاهنامه به وجود آید اما هیچ‌یك از این آثار به جایگاه والای شاهنامه دست نیافته‌اند، آنها فقط تقلیدی صرف از ظاهر شاهنامه هستند و نمی‌تواند از نظر هنری با شاهنامه برابری كنند.

با گذشت تقریبا هزار سال از زمان نگارش شاهنامه، این كتاب برای زمان حال ما نیز می‌تواند راه گشا باشد یعنی اثری است كه به لحاظ اجتماعی و سیاسی قابل تعمیم است.

در ایران روز 25 اردیبهشت به پاسداشت خدمت بی‌بدیل فردوسی به فرهنگ و ادب فارسی روز بزرگداشت این شاعر نامی نامگذاری شده‌است.

تهرام/7245/1275