حكيم عمر خيام نيشابوري ستاره درخشان علم و ادب فارسي

حکیم عمر خیام در سال 439 هجری قمری در شهر نیشابور متولد شد، وی حکیم الهی و شاعری سحرآفرین است، که درد فلسفی وی در رباعیات پر ارجش از آبشخور وحدانیتی محض سیراب شده و راه به فراخنای سبز و روشن دانایی و یقین برده است.

نام واقعی وی "ابوالفتح" و بقولی "غیاث‌الدین ابوالفتح عمربن ابراهیم خیام نیشابوری" است و برخی خیام نامیدن وی را به خاطر شغل خیمه‌دوزی پدرش دانسته‌اند.

خیام در 22 سالگی هنگامی که سلجوقیان به جنگ و خونریزی در ایران مشغول بودند به سمرقند رفت و کتاب معروف خود تحت عنوان "جبر و مقابله"‌ را نوشت و تا قبل از 25 سالگی رساله‌ای درباره "جبر و موسیقی" به رشته تالیف درآورد.

در سال 456 هجری قمری به اصفهان رفت و به مدت 18 سال سرپرستی منجمین رصدخانه اصفهان را بر عهده گرفت و تقویم جلالی را برای ملکشاه سلجوقی تنظیم کرد.

اما تقویم جدید به دلیل عدم مطابقت با فصل کشاورزی و زمان وصول مالیات اشکالات فراوانی ایجاد کرد و به همین دلیل در سال 467 ه.ق ملکشاه سلجوقی تصمیم به اصلاح تقویم گرفت و جمعی از منجمان را تحت سرپرستی خیام مامور اصلاح تقویم کرد.

وی نخستین دانشمندی بود که می گفت معادلات درجه سوم را نمی‌توان تنها به یاری خط‌کش و پرگار ترسیم نمود، بلکه برای مواجه با آن باید از خواص مقاطع مخروطی یاری جست و حتی وی را می‌توان پیشگام آنالیز ریاضی بشمار آورد، زیرا برای نخستین بار تعریفی از عدد حقیقی مثبت ارایه می‌دهد.

کارهای ریاضی عمر خیام نه تنها ادامه فعالیت‌های ریاضی‌دانان دوره اسلامی و کلاسیک بوده است بلکه رساله "جبر" وی که به وسیله هموطن دیگرش "شریف ‌الدین طوسی" ادامه یافت تا قرن هفدهم در اروپا مورد استفاده قرار می‌گرفت.

درباره مقام ریاضی عمر خیام، کارل بویر در کتاب تاریخ ریاضی، وی را یکی از بزرگترین آغازگران جبر در دوران پس از ریاضیات یونان و هند می‌داند و عنوان می‌کند که وی از مثلث پاسکال که امروزه افتخار آن را به بلز پاسکال نسبت می‌دهند، آگاه بوده است.

رباعیات خیام شهرت فوق‌العاده‌‌ای در بلاد شرق و در این اواخر در اروپا و آمریکا پیدا کرده به واسطه رباعیات حکمت‌آمیزی است که این دانشمند در اوقات فراغت خود می‌سرود و اکنون سایر فضایل و خصلت‌های او را تحت‌الشعاع خود قرار داده است.

این شهرت جهانی رباعیات خیام در دوران معاصر مدیون ترجمه معروف انگلیسی "ادوارد فیتز جرالد" است که سرآغازی برای ترجمه رباعیات این حکیم به زبان‌های گوناگون دنیا از جمله فرانسوی، ایتالیایی، روسی، ترکی، آلمانی،‌ عربی و شد.

رباعیات و احوالات خیام چه در ایران و چه در جهان از جنبه‌های مختلف فکری مورد داوری قرار گرفته و نظرات، گاه بسیار متضاد و حتی متناقضی در مورد این رباعیات و سرآینده آن مطرح شده است.

ترانه‌های خیام آینه‌ای است که هر کس قسمتی از افکار خود را در آن می‌بیند و از این جهت در میان مردم جای خود را باز کرده است.

راز ماندگاری رباعیات خیام در پرسشگری فلسفی اوست که با پوشش موضوعات مهمی همچون جبر و اختیار، زندگی و مرگ، شادی و درد را به پرسش گرفته است.

قدیمی‌ترین نسخه رباعیات منسوب به خیام، نسخه ادبی اکسفورد به سال ‌865 در شیراز است که ‌158 رباعی دارد و سه قرن پس از خیام جمع‌آوری شده است.

مشهورترین ترجمه‌ای که از رباعیات خیام شده و شاید شهرت آنها در جهان مرهون این ترجمه است، ترجمه آزاد و منظوم ادوارد فتیزجرالد است که سال ‌1859 به طبع رسید.

بسیاری از شاعران بویژه افضل‌الدین کاشی،‌ عطار، عراقی، عبید زاکانی، سعدی و بالاتر از همه حافظ از عطار نیشابوری تاثیر پذیرفته و در ناپایداری دنیا، ‌غنیمت شمردن اوقات سخن به میان آورده اند.

برون مرزي**1423**