تمدید قرارداد حضور نیروهای نظامی روسیه در پایگاه 201 تاجیكستان موضوعی است كه به خصوص طی ماه های اخیر به چالشی در روابط دو كشور بدل شده است.
گفت و گوها میان مسكو و دوشنبه بر سر امضای سند حضور نظامی روسیه در تاجیكستان از سال 2008 میلادی آغاز شده اما تاكنون با فراز و نشیب های بسیاری همراه بوده است. با توجه به این افت و خیزها به نظر می رسد دو طرف با یكدیگر برای رسیدن به یك توافقی كلی در زمینه تمدید قرارداد حضور روسیه در تاجیكستان اختلاف نظرهایی دارند.
'آناتولی آنتونوف' معاون وزیر دفاع روسیه، روز جمعه 20 مرداد ماه جاری در پی سفر خود به تاجیكستان و دیدار با 'امامعلی رحمان' رییس جمهور این كشور، بر خلاف سخنانی كه در رابطه با چالش های میان دو طرف در محافل سیاسی و خبری مطرح است، از امضای تفاهم نامه ای در آینده نزدیك میان مسكو و دوشنبه خبر داد. به گفته وی در این تفاهم نامه تداوم حضور نیروهای نظامی روسیه در پایگاه نظامی شماره 201 در تاجیكستان پیش بینی شده است.
گفته می شود در زمان حاضر بزرگترین واحدهای نظامی روسیه در تاجیكستان مستقر هستند. حضور تعداد بالای پرسنل روس در پایگاه 201 تاجیكستان این پایگاه را به بزرگترین پایگاه نیروهای زمینی روسیه در خارج از قلمرو این كشور تبدیل كرده است.
هم اكنون بیش از هفت هزار نیرو، 450 تانك و نفربر و تعداد زیاد جنگنده ها و بالگردهای نظامی در شهرهای دوشنبه، كولاب و قرغان‌تپه مستقر هستند.
حضور نیروهای روسی در پایگاه 201 تاجیكستان از سال 2004 طبق سندی كه به امضای دوشنبه و مسكو رسید برای مدت 10 سال یعنی تا سال 2014 امكان پذیر شد.
اكنون با نزدیك شدن به پایان مدت زمان این قرارداد در یكم ژانویه سال 2014 میلادی روسیه به فكر تمدید آن افتاده است و این بار نه برای مدت 10 سال، بلكه مسكو تمدید 49 ساله این قرارداد را در نظر دارد.
تحلیلگران سفر اخیر 'آناتولی آنتونوف' به تاجیكستان و دیدار وی با رییس جمهور این كشور را بیش از هر چیز معطوف به مذاكره بر سر تمدید حضور روسیه در پایگاه 201 تاجیكستان می دانند. به باور بسیاری از كارشناسان مسكو در شرایط كنونی می كوشد حضور بلند مدت خود در تاجیكستان را تضمین كند و در خواست این كشور برای امضای سندی 49 ساله این ادعا را اثبات می كند. روشن است كه ثبات تاجیكستان در آسیای مركزی به عنوان حیات خلوت روسیه برای مسكو از اهمیت بسزایی برخوردار است.
شرایط ضعیف اقتصاد كنونی تاجیكستان از یك سو و گسترش نا آرامی ها و مخالفت های ضد دولتی در برخی نقاط این كشور از جمله استان بدخشان از سوی دیگر می تواند در آینده به ایجاد بحران منجر شود و این مسئله نگرانی مسكو را برانگیخته است. تلاش های اخیر غرب برای نفوذ در تاجیكستان موضوع دیگری است كه این نگرانی را دو چندان ساخته است.
** تلاش واشنگتن برای نفوذ در تاجیكستان
-----------------------------------------------------
مسكو و دوشنبه در منطقه آسیای مركزی همواره مشاركت استراتژیك و روابط به ظاهر دوستانه ای داشته اند. این در حالی است كه طی ماه های اخیر برخی محافل آمریكایی از احتمال ایجاد پایگاه های نظامی آمریكا در تاجیكستان خبر داده اند. اظهارات 'دن بیرتان' رییس كمیته مجلس نمایندگان كنگره آمریكا، به دنبال سفر یك هیات آمریكایی به دوشنبه مبنی بر احتمال جایگزین كردن پایگاه ماناس قرقیزستان در ازای تاسیس یك پایگاه جدید در كشوری دیگر چون تاجیكستان، در این زمینه قابل توجه است. اگر چه 'همراه خان ظریفی' وزیر امور خارجه تاجیكستان، در گفت و گو با خبرنگاران این ادعا را رد كرده است اما برخی تحولات در مناسبات اخیر دوشنبه - واشنگتن بر این نگرانی دامن می زند.
خبرگزاری آسیا پلوس در 28 تیر ماه سال جاری در خبری كه به اظهارات 'امامعلی رحمان' رییس جمهور تاجیكستان، در رابطه با آمریكا اختصاص داشت، نوشت كه رییس جمهور تاجیكستان خواستار توسعه همكاری ها میان دوشنبه - واشنگتن است و آمریكا را مهمترین شریك این كشور در عرصه های مختلف بین المللی بخصوص در امور امنیتی عنوان و برای توسعه همكاری های طرفین ابراز علاقه مندی كرده است.
دیدار اخیر 'باراك اوباما' رییس جمهور آمریكا، با 'نورالدین شمس اف' سفیر جدید تاجیكستان در آمریكا و اظهارات دو طرف در این دیدار نیز تا حدودی قابل تامل است.
در این دیدار اوباما از سیاست‌های دوشنبه در قبال تامین صلح، ثبات و توسعه افغانستان تقدیر و تاكید كرد كه تاجیكستان برای آمریكا یك شریك قابل اعتماد در تامین صلح، ثبات و توسعه افغانستان است.
وی همچنین افزود: كشورش همكاری خود را در جهت مبارزه با تهدیدات امنیت ملی از جمله تروریسم و قاچاق مواد مخدر با مقامات دوشنبه ادامه خواهد داد.
شمس اف نیز ضمن استقبال از روند رو به گسترش مناسبات دوجانبه بر تمایل بیش از پیش تاجیكستان به تقویت روابط دوستانه و رشد همكاری با آمریكا تاكید كرد.
كارشناسان معتقدند تلاش اخیر آمریكا برای نزدیكی هر چه بیشتر به تاجیكستان و جلب اعتماد این كشور می تواند زنگ خطری برای مسكو باشد و تكاپوی كنونی مسكو برای تضمین حضور بلند مدت خود در تاجیكستان برای جلوگیری از نفوذ آمریكا است.
** مسكو؛ نگران از بی ثباتی و تلاش برای ایجاد ثبات در تاجیكستان
-------------------------------------------------------------------------------
اما موضوع دیگری كه می تواند برای امنیت منطقه و روسیه اهمیت داشته باشد، حفظ ثبات و امنیت در تاجیكستان و مناطق هم مرز این كشور با افغانستان است. از آنجا كه تاجیكستان در قسمت جنوب دارای مرز گسترده ای با افغانستان است، امنیت این مرز برای روسیه و دیگر كشورهای منطقه اهمیت دارد. افغانستان هم اكنون كانون نا امنی و بی ثباتی در منطقه است و مسكو همواره از نفوذ نیروهای افراطی، قاچاق اسلحه، انسان و مواد مخدر به تاجیكستان و دیگر نقاط پیرامونی روسیه هراس دارد.
به همین منظور حفظ امنیت مرز مشترك میان تاجیكستان و افغانستان از اولویت های سیاست های منطقه ای مسكو بوده و تلاش روسیه برای تضمین حضور خود در تاجیكستان در همین رابطه قابل تامل است.
بر خلاف تلاش مسكو برای حفظ ثبات در تاجیكستان، شبكه اطلاع رسانی افغانستان در دهم مرداد ماه جاری در گزارشی به تلاش غرب برای ایجاد نا آرامی در این كشور اشاره دارد و می نویسد: آمریكا و انگلیس قسمت هایی از افغانستان ، پاكستان و تاجیكستان را برای جدا ساختن از این كشورها انتخاب كرده و تلاش می نمایند تا هرچه زودتر به این هدف خود جامه عمل پوشانده این مناطق را به عنوان كشوری مستقل اعلام كنند.
در ادامه این گزارش آمده است كه شماری از نمایندگان ولایت بدخشان، انگلیس و آمریكا را به ایجاد یك كشور جدید در بخش های مرزی میان افغانستان، پاكستان، چین و تاجیكستان متهم می سازند. این نمایندگان تاكید می ورزند كه انگلیس و آمریكا از چندین سال قبل كوشیده اند، تا با پشتیبانی از فعالیت حلقه های مشخصی، اهدافشان را در این بخش برآورده سازند. به گفته شبكه اطلاع رسانی افغانستان این نمایندگان بر این باورند كه ناآرامی های اخیر در بخش هایی از ولایت بدخشان تاجیكستان و افغانستان نیز با این هدف پیوند نزدیك دارند. ناآرامی هایی كه سبب بسته شدن راه های مرزی میان تاجیكستان و افغانستان شده و نگرانی شماری از نمایندگان مجلس را موجب شده است.
به عقیده تحلیلگران طرح توسعه نظامی آمریكا در آسیای مركزی و قفقاز كه واشنگتن آن را با استفاده از هر نوع ابزاری از جمله بی ثبات سازی كشورهای منطقه پی گیری می كند، موضوعی است كه مسكو را به تكاپو واداشته است. از اینرو اگرچه تا پایان زمان توافقنامه قبلی هنوز بیش از یك سال دیگر وقت باقی مانده است، اما مقامات روسیه می‌خواهند با تمدید بلندمدت حضور نظامی خود در تاجیكستان زمینه و احتمال ایجاد یك پایگاه دیگر خارجی در این منطقه را كاهش دهند .
** آسیب پذیری اقتصادی تاجیكستان چالش بالقوه ای در برابر روسیه
--------------------------------------------------------------------------------
به غیر از موضوعاتی چون مرزهای گسترده تاجیكستان با افغانستان، تلاش آمریكا برای گسترش نفوذ در تاجیكستان و نا آرامی های جسته و گریخته داخلی، چالش مهم دیگری كه تاجیكستان را مستعد بی ثباتی می سازد ضعف اقتصادی این كشور است.
از آنجا كه تاجیكستان یكی از فقیر ترین جمهوری های بازمانده از اتحاد جماهیر شوروی است این احتمال وجود دارد كه دوشنبه در تنگناهای اقتصادی برای پیگیری منافع مالی خود به سمتی متمایل شود كه بتواند از آن منابع مادی بیشتری را جذب كند. این موضوع می تواند به عنوان پاشنه آشیل همكاری های مسكو با دوشنبه قلمداد شود. به نظر می رسد در صورت عدم موافقت مسكو با درخواست های مالی دوشنبه تاجیكستان به دنبال جایگزین هایی در خارج از منطقه بگردد.
در تمدید قراداد پایگاه 201 تاجیكستان میان مسكو و دوشنبه نیز آنگونه كه بسیاری از محافل رسمی و غیر رسمی تاكنون به آن اشاره داشته اند، مسایل مالی از مهم ترین مباحث مطرح شده از سوی تاجیكستان است.
نشریه 'كامرسانت' روسیه یكی از رسانه هایی است كه در پی طولانی شدن و افت و خیزهای مذاكرات مسكو و دوشنبه بر سر پایگاه 201، موضوع درخواست تاجیكستان مبنی بر لزوم پرداخت اجاره بها از سوی روسیه را مطرح كرد. به دنبال آن برخی از خبرگزاری‌های روسیه اخباری را منتشر كردند كه بر مبنای آن دوشنبه از مسكو خواستار پرداخت 250 میلیون دلار حق اجاره در یك سال برای پایگاه نظامی 201 این كشور شده است.
اما با وجود اینگونه اخبار تارنمای بی بی سی در 19 مرداد ماه گزارش كرد كه معاون وزیر دفاع روسیه پس از دیدار از تاجیكستان ضمن موفقیت آمیز توصیف كردن مذاكرات دو طرف گفته است كه در گفت وگوی دو طرفه مسئله پرداخت سرمایه برای ادامه حضور این پایگاه در تاجیكستان مطرح نبوده است.
بی بی سی به نقل از آنتونوف می افزاید كه در گفت‌وگو با طرف نظامی تاجیكستان در مورد افزایش 20 درصدی امتیاز به نظامیان این كشور برای تحصیل رایگان در دانشگاه‌های نظامی روسیه به توافق رسیده‌اند.
آنگونه كه از سخنان آنتونوف بر می آید روسیه تاكنون با خواست تاجیكستان برای پرداخت اجاره بها موافقت نكرده است و در عوض می كوشد تاجیكستان را با تقویت نظامی اقناع كند.
این در حالیست كه روسیه برای حضور در پایگاه های دیگر كشورهای منطقه حق اجاره می پردازد. روسیه برای حضور در كشورهای دیگر منطقه هزینه مالی كرده و حتی سوخت و برخی دیگر از مواد تولیدی خود را با معافیت مالیاتی در اختیار آنها می‌گذارد اما تاكنون تاجیكستان را از داشتن چنین امتیازاتی محروم كرده است.
درخواست روسیه برای حضور طولانی مدت در پایگاه نظامی دوشنبه، عدم پرداخت اجاره بها برای این حضور می تواند از دید برخی افراد و مقام های رسمی و غیر رسمی و افكار عمومی تاجیكستان ناعادلانه بوده و روزهای سیطره شوروی بر قلمرویشان را تداعی سازد. در شرایطی كه روسیه حاضر نیست در قبال حضور نظامی خود در تاجیكستان منابع مالی مورد نیاز دوشنبه را تامین كند بیم آن می رود كه دوشنبه نیز برای جلب حمایت های مادی به قطب های دیگر از جمله واشنگتن نزدیك شود.
در گزارش بانك توسعه آسیا در سال 2012آمده است كه در سال جاری میزان رشد تولیدات ناخالص داخلی تاجیكستان در مقایسه با سال گذشته 2 درصد كاهش خواهد یافت. در این گزارش همچنین میزان تورم در تاجیكستان در سال جاری میلادی 8-9٫5 درصد پیش‌بینی می شود. این رقم در سال گذشته 5٫12 درصد را تشكیل داده است.
تارنمای بی بی سی به نقل از قهار امین‌اف اقتصاددان دفتر بانك توسعه آسیایی در تاجیكستان، احتمال افزایش میزان تورم در این كشور را به افزایش قیمت نیروی برق، افزایش ارزش مواد سوخت و مواد غذایی مربوط است.
در ادامه آمده است كه در كنار افزایش قیمت نیروی برق و مواد سوختی، قطع انتقال گاز از ازبكستان و 'محاصره اقتصادی' تاجیكستان از جانب این كشور نیز موضوعی است كه در چگونگی روند رشد اقتصاد و تورم در این كشور اثرات جدی می گذارد.
با در نظر گرفتن چنین گزارش هایی، تلاش برای تمایل به قطبی كه بتواند منافع اقتصادی تاجیكستان را بیشتر تامین كند بعید به نظر نمی رسد.
** جمع بندی
--------------------
چنانچه مسكو و دوشنبه بتوانند در شرایطی دوستانه ضمن در نظر داشتن منافع و خواست های یكدیگر به ادامه همكاری های نظامی و امنیتی بپردازند، می توان پیش بینی كرد كه شرایط تا حدودی ثابت باقی بماند.
اما در صورت عدم توافق دو طرف برای ادامه همكاری های نظامی- امنیتی و استراتژیك این شرایط تغییر خواهد كرد.
به دست آوردن آنچه روسیه از فراهم آوردن آن برای تاجیكستان سر باز می زند، می تواند از مهم ترین انگیزه های دوشنبه برای نزدیكی به واشنگتن باشد.
در صورت تحقق چنین فرضیه ای كه به فراهم آمدن شرایط حضور نظامی آمریكا در تاجیكستان منجر می شود، لاجرم شاهد تغییر موازنه در منطقه آسیای مركزی و قفقاز به نفع آمریكا و به ضرر روسیه خواهیم بود.
در چنین شرایطی، بسیاری از تحلیلگران معتقدند كه روسیه با تنظیم روابط خود با تاجیكستان و رویكرد مثبت، مانع از چنین رویدادی خواهد بود.
تحقیق**م - الف**1358
تاریخ انتشار: ۲۳ مرداد ۱۳۹۱ - ۱۴:۲۹
گروه تحقيق و تفسير خبر – نوع تعامل مسكو و دوشنبه در مذاكرات پر فراز و نشيب بر سر تمديد حضور نظامي روسيه در پايگاه 201 تاجيكستان، در مناسبات آتي دو كشور حايز اهميت است.