كاخ موزه گلستان؛ روايتگر سلطنت سلسله قاجار

به گزارش ایرنا، در شمال خیابان و میدان امام خمینی (سپه) در سمت غرب خیابان خیام، در شرق خیابان ناصر خسرو و در جنوب خیابان پانزده خرداد و میدان ارگ، در كنار ساختمان‌های دولتی، ساختمانی به نام كاخ موزه گلستان در میان باغی بزرگ با درختانی سر به فلك كشیده خودنمایی می‌كند.

مجموعه كاخ گلستان یادگاری به جا مانده از ارگ تاریخی تهران است كه شمس العماره یكی از شاهكارهای معماری را در دل خود جای داده است. این كاخ روزگاری همانند نگینی در میان ارگ می‌درخشید، بنیاد ارگ تاریخی ایران، به دوره صفویه و زمان شاه طهماسب اول باز می‌گردد.

ارگ تاریخی تهران در دوران صفویه بنا شده، در دوره زندیه بازسازی و در دوره قاجاریه به محل دربار و اقامت سلاطین اختصاص یافت. در زمان شاه عباس صفوی چهار باغ و عمارت ایرانی ساده و چنارستانی در محل كنونی كاخ گلستان و اطراف آن احداث شد.

كریم خان زند (1163-1193 ه.ق) در همین ناحیه اقدام به پي‌ریزی ساختمان ارگ و حصار برج‌های آن كرد. در دوران قاجار، بناهای سلطنتی درون ارگ و حصار ساخته شدند.

در سال 1268 هجری قمری مطابق با پنجمین سال سلطنت ناصرالدین شاه، قسمت خاور باغ سلطنتی را وسعت دادند و كاخ‌هایی دیگر در اطراف این باغ كه به نام باغ گلستان خوانده مي‌شد، بنا نهادند.

دارالحكومه و محل سكونت شاه در بیش از یك سوم فضای ارگ قرار داشت. این منزلگاه همانند خانه‌های سنتی ایران دارای دو بخش بیرونی و اندرونی بود. بخش بیرونی شامل دو قسمت یعنی حیاط دارالحكومه یا دیوان خانه و دیگری باغ مربع شكلی به نام باغ گلستان بود كه این دو حیاط را بناهایی از یكدیگر جدا می‌ساخت.

در خاور دارالحكومه و شمال باغ گلستان فضای اندرونی قرار داشت كه حیاط بزرگی بود كه اقامتگاه و عمارت خوابگاه شاهی در میانه آن ساخته شده بود، این مجموعه در دوره پهلوی تخریب شد و به جای آن ساختمان فعلی وزارت امور اقتصادی و دارایی ساخته شد.

مجموعه كاخ‌های ضلع شمالی باغ گلستان از جمله تالار، موزه، سرسرای ورودی، تالار آینه، تالار برلیان و تالار بلور پیش از دیگر قسمت‌های كاخ احداث شد.

تاریخ ساختمان (تالار تاج‌گذاری) سال 1296 هجری قمری است. در شاه نشین تالار سلام، تخت زرین و جواهر نشان بزرگی به نام تخت طاووس قرار دارد. حیاط تخت مرمر یا دارالحكومه مقر تخت نشستن شاه و برگزاری بارعام و محل حكومت بود. در حالی كه فضای باغ گلستان، اندرون شاهی بود و به ملاقات‌های خصوصی و مراسم خانوادگی اختصاص داشت.

مجموعه كاخ گلستان دارای بخش‌ها و تالارهای بسیاری از جمله ایوان تخت مرمر،ساختمان ایوان تخت مرمر، خلوت كریمخانی، اتاق موزه یا تالار سلام، موزه مخصوص، تالار آینه،تالار عاج، تالار یا عمارت برلیان و موزه ظروف است.

*ایوان تخت مرمر:

ایوان تخت، جایگاهی كه سلاطین ایرانی در آن به سلام نشسته و طبقات مختلف مردم بارعام می‌دادند و آنها را به حضور می‌پذیرفتند، سابقه طولانی دارد.

در مورد تاریخچه ساخت این تخت، معروف است كه چون در افسانه‌ها آمده بود كه سلیمان نبی(ع) دارای اقتدار فوق العاده‌ای بود و دربار باشكوهی داشت و از جمله اشیا عجیب او تختی بود كه به هنگام ضرورت بر دوش دیوان(دیوها) و پریان كشیده و در آسمان به گردش درمی‌آمد، از این رو فتحعلی شاه این تخت را تخت سلیمانی و آن را بر دوش پریان و دیوها استوار ساخت.

در زمان ناصرالدین شاه هم مراسم سلام‌های عام و به ویژه سلام‌ عام نوروزی هر روز دوم عید در ایوان و حیاط تخت مرمر اجرا می‌شد، آخرین مراسم رسمی كه در این ایوان برگزار شد، تاجگذاری رضاشاه در سال 1304 خورشیدی بود، این تخت از سنگ مرمر زرد یزد و از 65 قطعه مرمر بزرگ و كوچك تشكیل شده است، میرزا بابای شیرازی نقاش باشی آن را طراحی كرده و از سرپرستی حجاری آن، به عهده استاد 'محمد ابراهیم اصفهانی' بوده است.

*ساختمان ایوان تخت مرمر:

یكی از دیدنی‌های جالب و زیبای این ساختمان دو ستون سنگی بلندی و پارچه‌ای است كه از سقف آن آویزان است كه اكنون این پارچه در محل موجود نیست این ستون در سال 1206 قمری به فرمان آغا محمدخان از قصر وكیل شیراز كنده شد و به تهران آورده شد،دو آینه قدی بزرگ با قاب زرین در دو سوی سالن نصب شده كه از هدایای الكساندر اول امپراتور روسیه به فتحعلی شاه قاجار است.

*خلوت كریمخانی:

در شمال غربی محوطه كاخ گلستان دیوار به دیوار تالار سلام، بنایی سرپوشیده و ستون‌دار به صورت ایوان سه‌دهنه‌ای وجود دارد كه در وسط آن حوض جوشی ساخته شده است كه آب قنات شاه از میان آن بیرون آمد و در باغ‌ها جریان یافت. این بنا به سبب ساخت آن در زمان كریمخان و به روایتی دیگر به علت ستم و عمل ناجوانمردانه‌ای كه آغامحمدخان در این محل به استخوان‌های پوسیده كریمخان روا داشته، جلوخان یا خلوت كریمخان نامیده می‌شود.

آغامحمدخان در سفری كه به شیراز داشت، دستور داد استخوان‌های وكیل‌الرعایا را از مقبره وی بیرون بیرون كشیده و به تهران بیاورند و زیر پله‌های خلوت كریمخانی دفن كنند تا همه روز پای بر سینه و پشت وكیل نهاده و آن را لگدكوب كند، این بنا در زمان ناصرالدین شاه تبدیل به محوطه كوچكی به نام حیاط كریمخانی شد و به وسیله آهنی از باغ گلستان جدا شد.

ناصرالدین شاه به این محل دلبستگی خاصی داشت و روی تخت مرمری كه در این محیط قرار داشت می‌نشست، سنگ قبر ناصرالدین شاه هم پس از مدت‌ها از شاه عبدالعظیم به این محل آورده شد و نگهداری می‌شود.

در سال 1304 خورشیدی رضا شاه دستور داد تا بعد از 150 سال، استخوان‌های وكیل‌الرعایا از خاك بیرون آورده شد و در جایی به خاك سپرده شود. به نشان تشكر شمشیر معروف كریمخان از سوی خاندان زندیه تقدیم رضا شاه شد. كه به روی آن نوشته شده است: این تیغ كه شیر فلكش شمشیر است شمشیر وكیل آن شه كشور گیر است/ پیوسته كلید فتح دارد در دست آن/ دست كه بر قبضه این شمشیر است

*اتاق موزه یا تالار سلام:

از خلوت كریمخانی كه بگذریم به تالار سلام (یا اتاق موزه) می‌رسیم كه به تالار تاجگذاری مشهور است از آغاز هم این ساختمان برای موزه بنا نهاده شده، بنای تالار موزه در سال 1291 قمری آغاز شد و در سال 1294 قمری پایان یافت اما بهره‌برداری از آن تا سال 1299 خورشیدی به طول انجامید.

ناصرالدین شاه در سفری كه به اروپا داشت، تصمیم به ساخت نخستین موزه سلطنتی و دولتی در ایران را در سر پروراند و در نهایت این تالار را ساخت.

بعدها به دلیل انتقال تخت طاووس از موزه‌های قدیم و تالار آیینه به آنجا و برگزاری سلام‌های خاص و رسمی، به تدریج نام تالار سلام را به خود گرفت. در سال 1345 خورشیدی به سبب برگزاری مراسم تاجگذاری محمدرضا پهلوی در این تالار، موزه، آرایش آن به طور كلی دگرگون شد و به شكل امروزی درآمد.



*موزه مخصوص:

این موزه كه به تازگی افتتاح شده است، در طبقه زیرین تالار سلام قرار دارد و بخشی از ساختمان اولین موزه ایران است كه به دست استاد 'محمد ابراهیم خان معمار باشی' ساخته شد، در زمان ناصرالدین شاه، این محل انبار چینی آلات و نقره‌هایی بود كه از كشورهای اروپایی به شاهان قاجاری اهدا می‌شد.

این بخش در زمان پهلوی تبدیل به موزه مخصوص شد و تمامی هدایای شاهان در آنجا در معرض دید عموم قرار گرفت. در حال حاضر دوباره این مكان به شكل موزه برای بازدید افتتاح شده است. از اشیای قابل توجه این موزه می‌توان به زره شاه اسماعیل، تیر و كمان نادر شاه افشار، تاج آغا محمدخان و اشیای دیگری كه متعلق به دوران‌های معاصر تاریخی است، اشاره كرد.

*تالار آیینه:

این تالار در غرب تالار سلام و چسبیده به آن و در بالای سردر و ایوان سنگی جلوی سرسرای كاخ قرار دارد و یكی از تالارهای مشهور كاخ گلستان است. تالار آیینه همزمان با تالار سلام در سال 1291 هجری قمری ساخته شد و در مجموع جز بناهای جدید كاخ گلستان است.تالار آینه چندان بزرگ نیست اما به سبب نقاشی‌ها و آینه‌كاری‌‌های سقف و دیوارهایش شهرت فراوانی دارد، شهرت عمده تالار سلام بیشتر به واسطه تابلوی رنگ و روغن معروفی است كه مرحوم 'میرزا محمد خان غفاری' ملقب به كمال الملك در سال 1309 خورشیدی از آن كشیده است و در تالار سلام نگهداری می‌شود. مجسمه‌ها در این تالار تصاویر گذشته را بیان می‌كند.

*تالار عاج:

این تالار بعد از تالار آینه است كه به نام سفره‌خانه نیز مشهور است و از تصاویر باقی‌مانده از این عمارت پیداست كه قبل از تغییراتی كه در آن ایجاد شده، در زمان ناصرالدین شاه این تالار برای نگهداری هدایای پادشاهان دوران خارجی استفاده می‌شد و در زمان پهلوی، محل پذیرایی و برپایی مهمانی‌های رسمی بود، یك نقاشی آبرنگ كه 'محمدخان ملك‌الشعرا' آن را كشیده است، نمای خارجی این بنا را قبل از بازسازی نشان می‌دهد.



*تالار یا عمارت برلیان:

در سمت شرق تالار عاج، چند تالار و اتاق زیبا و مجلل وجود دارد، سطح كف آن نسبت به كف تالار عاج و تالارهای دیگر پایین‌تر است، در زمان ناصر الدین شاه به علت كهنگی بناهای قدیمی ارگ، اغلب آنها را ویران كردند و به جایش ساختمان‌های جدید می‌ساختند. در این عمارت بلور را خراب كردند و به جایش عمارت جدید را بنا كردند، این عمارت در زمان پهلوی دوم، برگزاری جلسات رسمی با سران دولت‌های خارجی و مراسم تشریفات به كار می‌رفت. نقاشی رنگ روغن از 'یحیی‌خان صنیع‌الملك غفاری' تزیینات این اتاق را قبل از بازسازی نشان می‌دهد كه به دستور مظفرالدین شاه انجام شده است.

*موزه ظروف:

این ساختمان كه بر بقای عمارت نارنجستان ساخته شده است در سال 1344 خورشیدی به پایان رسید. معماری این ساختمان مربوط به دوره پهلوی دوم است و به دستور فرح دیبا(همسر محمدرضا شاه) تمامی هدایایی كه به شاهان قاجار اهدا شده است از عمارت موزه سلام به این موزه منتقل شده است. از جالب توجه‌ترین این هدایا، می‌توان به سرویس چینی با نقش جنگ‌های ناپلئون بناپارت، سرویس جواهر نشان اهدایی ملكه ویكتوریا و سرویس ساخته شده از سنگ‌های مالاشیت اهدایی الكساندر دوم اشاره كرد.

*شمس العماره:

شمس العماره مرتفع ترین ساختمان شهر در زمان خود بود كه در سال 1284 به فرمان ناصرالدین شاه قاجار ساخته شد. كاخ شمس العماره عمارتی رفیع و بلند با دو برج است كه در انتهای گلستان و در خاور عمارت دیوان خانه قرار دارد و بنای زیبای آن از سمت خارج قصر، خیابان ناصر خسرو منظره‌ای بسیار جالب دارد.

این بنا شاخص‌ترین بنای كاخ گلستان و ممتازترین ساختمان ضلع شرقی مجموعه است. ناصرالدین شاه بعد از سفر به اروپا و مشاهده بناهای كشورهای غربی، تمایل پیدا كرد بنای مرتفعی نظیر بناهای غربی در پایتخت خود بسازد تا به كمك آن بتواند منظره شهر تهران را تماشا كند. ساخت عمارت در سال 1282 قمری آغاز شد و دو سال به طول انجامید.

طبق شنیده‌ها مخارج آن با اثاثیه بالغ بر 40 هزار تومان شد، طرح و نقشه عمارت از 'معیرالممالك' و معمار آن استاد 'علی محمدكاشی' بوده است. ساختمان دارای دو برج هم شكل در پنج طبقه به ارتفاع 35 متر است در وسط عمارت ساعتی دو طرفه قرار دارد كه شهرت فراوانی دارد.

تاكنون بخش‌هایی از مجموعه فرهنگی تاریخی كاخ گلستان برای ثبت جهانی مرمت شده است كه بنای شمس العماره از این جمله است.

'فاطمه شفیع‌خوانی' رییس موزه مردم‌شناسی كاخ موزه گلستان درباره مرمت شمس‌العماره به خبرنگار ایرنا گفت: نظافت كاشی‌های داخل عمارت،اداره‌های شاه نشین و مرمت گوشواره‌ها در طبقه اول و دوم از جمله اقدامات مرمتی برای این عمارت است.

وی افزود:نظافت آینه‌های شمس العماره، غبارروبی‌های شاه‌نشین و طبقات بالای شمس‌العماره از دیگر بخش‌های مرمتی این عمارت است.

شفیع‌خوانی بیان كرد: چهار سال گذشته،مرمت و بازسازی كاشی‌های نمای بیرون شمس‌العماره از خیابان ناصر خسرو انجام شده است كه برخی از كاشی‌ها در این قسمت از بین رفته بود و مطابق همان كاشی‌ها، كاشی‌هایی ساخته و نصب شد.

مسئول موزه مردم‌شناسی كاخ موزه گلستان اظهار كرد:بنای شمس‌العماره به خصوص تالار آینه این عمارت از خیابان ناصر خسرو با وجود اینكه مغازه‌های بسیاری این بخش را احاطه كرده است دید خوبی دارد و بازدیدكنندگان مشتاقند از این خیابان شمس‌العماره را مشاهده كنند.

وی گفت: مرمت كاشی‌های كف، آینه كاری‌ها،گچ‌بری‌ها و استحكام ایوان‌ها از دیگر اقدامات مرمتی انجام شده در شمس العماره است.

تهرام/7245/ 1396