آخرين گره هاي 'بي بي بافت' قالي ايراني

انگشتان زن، یكی یكی تارها را می نوازد و در هر پود، گره ای می اندازد، گره ای كه پیشینه آن به تمدن قالی بافی ایران برمی گردد.

انگشت های زنان در جاده هنر زمینی ایران گام های محكمی برمی دارد، گامی روی حاشیه های سفید، روی متن سرخ، روی ماندگارترین گل ها كه هیچ خزانی آن را نمی تكاند.

زنان زیرین پنجه، چشم های بارانی شان را خط به خط روی نقشه قالی می چرخانند، تا مبادا نقطه ای در سرزمین هزار رنگ فرش، جا بماند.

هنری قالی بافی، هنری ایرانی است كه در همه شهرهای ایران بروز و ظهور كرده، اما برخی از این نقش های ماندگار، تمدن فرش بافی شرق را رقم زده اند.

تاریخ تمدن قالی بافی ایران شكوفایی خود را در دوره های تاریخی سبك بافت قالی تبریز، تركمن، كرمان و كاشان رقم زد تا آنجا كه دامنه سلسله قالی بافی ایران در چالشتر چهارمحال و بختیاری هم طرحی به یادگار نقش زده است.

قالی ایرانی دارای منحصر به فردترین و اصیلترین نقش هاست كه به صورت ذهنی بافته می شود و رنگ و طرح و نقشه این نوع هنر زمینی، در تمدن قالی بافی بی نظیر بوده است.

نقوش اسلامی و اسلیمی ها، افشاری ها، شاه عباسی ها و خزایی ها از امتیازات جایگاه فرش و قالی ایرانی است.

فرش ایرانی، هنری است كه تاریخ را همواره با خود به روزگار معاصر می آورد و آن را مانند مجموعه ای به هم گره خورده، پیش پای انسان مدرن قرار می دهد.

بافت و طراحی فرش ایرانی سخنی شاعرانه دارد و از قدیم و ندیم، بافت فرش ایرانی در بافت شهری با 'دو پود' یا 'لول باف' درسبك های فارسی باف و تركی باف تقسیم شده است.

این میراث دو پود و لول باف از سوی هنرمندان بافنده گره های فرش، شبیه غزل های پارسی در قالب های موزون است كه چشم ها را به تغزل می كشاند.

بافت های فرش ایرانی شامل بافت هونه جان، شهرضا، تركمن، تركمن(قوم تكه)، رفسنجان و راور، چالشتر، فردانبه، ملایر و بافت خراسان(نیشابور، بجنورد) می باشد.

فرش چهارمحال و بختیاری به ویژه دو نوع 'بافت نقش' و 'چالشتری' با گل های ترنج، لچكی، سرو كاج، گل مینا و با قاب های تركیبی و خشتی های چهار ضلعی، یكی از زیباترین آثار هنری ماندگار در این سرزمین است.

اما در سال های اخیر گرایش به بافت طرح های غیراسلیمی و فرش های ماشینی، باعث ضربه زدن به نقوش آسمانی و اسلامی این هنر شده است.

روزگاری بود كه بی بی های چیره دست برای بافت فرش چالشتر، ‌از عصاره ها و افشانه های رنگین برگرفته از برگ مو، رناس، پوست انار، پوست گردو، افشانه حنا، رنگ دانه، دوده زغال و سقز بنه استفاده می كردند.

فرش دستباف چالشتر چهارمحال وبختیاری به دلیل استفاده از رنگ های طبیعی و گیاهی، دارای رنگ ثابت و اصیل است، به همین دلیل مورد توجه كارشناسان فرش دنیا در نمایشگاه دموتكس قرار گرفت.

زنان درگذشته برای بافت فرش، آداب ویژه ای داشتند و آیین گره زنی نوعروسان، رسمی بود كه هر نوعروس تازه وارد به خانه، آن را افتخار خود می دانست.

در این آیین، نوعروسان با ذكر آیه و حدیث، گره ای بر رخ دار قالی می انداختند، یعنی عضوی از خانواده هنر هویت بخش به فرهنگ ایران زمین شده اند.

زنان جوان در گذشته نقش مهمی در تهیه مواد اولیه قالی چالشتر داشتند و زنان مسن تر نیز روش های رنگ اندازی و رنگریزی را به جوان ترها می آموختند.

آنان برای تهیه 'خامه ' ابتدا پشم چیده شده گوسفندان را به صورت دستی می تابیدند و برای رنگرزی آن از پوست گردو، جوهر لیمو، روناس، پوست انار، قهو و برگ مو استفاده می كردند.

تاریخ هشتصد ساله فرش چالشتر را می توان در ترك های دست بی بی مرور كرد و دستان هنرور بی بی كتابی گشوده از هنری است كه از سرپنجه های زنان چهارمحال و بختیاری جریان یافته است.

برخی طرح های به جا مانده قالی چالشتر از دوران صفویه، الهام گرفته از طبیعت و حیوانات است.

قالی چالشتر در طرح های خشتی، لچك ترنج، شكارگاهی، كف ساده، سرو و كاج، حقه ای، قابی و گل مینا بوده است كه امروزه گل خشتی آن شهرتی جهانی دارد.

این روزها اما، انگار بی بی های فرش باف چالشتری كمتر میل به بافتن دارند و خانه های مردم نیز كم كم دارد مزین به فرش های هزاران شانه ماشینی می شود.

یكی از مورخان معاصر و پژوهشگران مردم شناسی می گوید: فرش بی بی باف در چهارمحال و بختیاری در برخی از مناطق از جمله چالشتر، دزك ، دستگرد امامزاده، سورك و در برخی از روستاهای این استان رواج داشت.

'بابك زمانی پور' در گفت وگوی اختصاصی با ایرنا می افزاید: قالی های بی بی باف، فرش های بزرگی بودند كه برای خانه های عیانی، سفره خانه ها و آیینه خانه ها بافته می شد.

وی می گوید: بی بی ها، فقط كار نظارت بر بافت فرش را داشتند و نظارت آن بر مراحل چله كشی، تهیه خامه مرغوب، بافت و برش قالی بود و این نظارت باعث بافت قالی های بی نظیر می شد.

به گفته زمانی پور، فرش های بی بی باف، در پای دار هر قالی با آیین های خاصی بافته می شد و قرائت قرآن و ذكر نام ائمه اطهار نیز در این آیین صورت می گرفته است.

زمانی پور می افزاید: پس از بافته شدن، فرش بافته شده با آیینی معنوی، از دار پایین كشیده می شد و آش قالی بران(بریدن قالی) را می پختند و فرد سبك پا را روی قالی می دواندند.

به گفته وی، فرش چالشتر از جنگ جهانی دوم به بعد رواج بیشتری یافت و قالی های بی بی بافت در این منطقه بیشترین بافت را داشت.

این محقق و پژوهشگر گفت: طرح ها و نقشه های قالی های بی بی بافت منحصر به فرد بود و پس از بافت هر قالی نقشه آن از بین می رفت تا قالی بافته شده، منحصر به فرد باقی بماند.

به گفته وی، اكنون شیوه بی بی بافت قالی در چهارمحال وبختیاری رو به زوال است و در روستاها دیگر از این شیوه استفاده نمی شود.

وی ادامه داد: به دلیل این كه مساحت قالی های بی بی بافت، زیاد بود، برخی از این دارها روی زمینی گذاشته می شد و اكنون قالی ها بی بی بافت به دلیل كوچك بودن خانه ها و اندازه بزرگ این گونه فرش، كارآیی گذشته را ندارند.

به گزارش ایرنا، هم اكنونی 90 هزار بافنده در چهارمحال و بختیاری بر روی 45 هزار دار قالی سالانه به طور متوسط یك صد هزار مترمربع فرش دستباف تولید می كنند كه بیش از 85 درصد از فرش تولید شده استان به كشورهای مختلف جهان صادر می شود.

عمده فرش های چهارمحال و بختیاری را ' یلمه' شهرستان بروجن ، ' گبه ریزباف ' شهرستان اردل، فرش ' بختیاری ' مناطق عشایری و مناطق بختیاری نشین و فرش چالشتری در شهرستان شهركرد تشكیل می دهد.

براساس برخی از نظریات محققان، طرح فرش ' سرو و كاج ' چهارمحال و بختیاری به عنوان اصیل ترین طرح آریایی مطرح است.

فرش نقش چالشتری چهارمحال و بختیاری در استان های مختلف كشور و در كشورهای حوزه خلیج فارس، اروپا، آمریكا و كانادا طرفداران فراوانی دارد.

گزارش از محمود رییسی

7359/558/