تارهای فرش دستباف خراسان از دیرباز با پودهای وجود تك تك مردم این دیار گره خورده و آوای كوبیدن شانه بر تار و پودهای به هم پیوسته آن، با روح مردم این سرزمین عجین شده است.
فرش خراسان از هزار و 500 سال قبل تاكنون در ردیف بهترین بافته های ایرانی قرار گرفته و بر جبین آن انگاره های خاص به نشانه فرهنگ قومی و سرگذشت پیشینیان نقش بسته است كه در زمره شاهكارهای هنر فرش به شمار می رود.
زنان و دختران خراسان، از دیرباز ذوق و هنر زیبای خود را به سر پنجه های هنرمند خود سپرده و آثاری خلق می كردند كه بیانگر روح لطیف آنان بوده و همواره بر بهترین مكان خانه و كاشانه خانواده های ایرانی و غیر ایرانی جای می گرفته است.
آنان كه همواره دوشادوش مردان در صحنه های كار و تلاش حضور می یافتند، پس از فراغت از كار روزانه در مزرعه، پای دار قالی نشسته و با در هم آمیختن رنگهای زیبا و ترسیم نقش های خیالی با تار و پود اثری ظریف و دیدنی خلق می كردند.
خراسان قطب شرقی قالیبافی ایران است و بافندگی فرش در آن اهمیت بسیار دارد بطوری كه میزان این اهمیت را می توان از تعداد بافنده هایی كه در مراكز متعدد قالیبافی این منطقه به كار مشغول هستند، درك كرد.
قالیبافی خراسان در طول حیات یك هزار و 500 ساله خود در زمان سلطنت 'شاهرخ میرزا' از سلسله تیموریان یكی از شكوفاترین ادوار تاریخی خود را گذرانیده است، در این زمان 'هرات' پایتخت این سلسله كه شهر نقاشان و مینیاتوریست ها لقب یافته بود، شهری فعال و متحول در همه زمینه های هنری از جمله قالیبافی بود.
هرات كه امروز جزو كشور افغانستان است در خراسان قدیم همواره مورد توجه بسیاری از سلاطین بوده و به عنوان پایتخت به شمار می آمده است.
قالی های تولیدی در آن زمان نیز همگی با عنوان هرات نامیده می شد زیرا در آن دوران همه تولیدات بخش های مختلف یك استان را به نام مركز آن می نامیدند لذا می توان نتیجه گرفت كه تولیدات اصلی قالی بافی در روستاها و آبادی های بی شمار خراسان انجام می گرفته است.
بنا بر مدارك و شواهد موجود، استان خراسان تاكنون همواره از نظر تعداد بافت و عرضه قالی دستباف در بین استان های كشور رتبه بالایی داشته اگر چه همواره به حد كیفیت و كمیت از تناسب و تعادل معقولانه ای برخوردار نبوده است.
امروزه با تولید فرشهای ماشینی و وفور آنها در بازار، دیگر نوع دستباف آن در منازل به ندرت استفاده می گردد و روز به روز از شمار قالیبافان خراسان كاسته می شود.
برخی قالیبافان خراسان كه هنوز در این عرصه فعالیت دارند و به امید كسب درآمد ساعت ها در كنار دار قالی می گذرانند، معتقدند بازار فرش دستباف به ركود مبتلا شده و دیگر درآمد قابل توجهی دست آنان را نمی گیرد.
'نرگس بجستانی'، یكی از قالیبافان كاشمر به خبرنگار ایرنا گفت: دلال ها ،فرش ما را به بهای ناچیز می خرند و چند برابر قیمت می فروشند، الان قالی بافی دیگر مقرون به صرفه نیست.
او افزود: اغلب قالیبافان تغییر شغل داده اند، تعداد خریداران نیز كمتر شده و فقط برخی خانواده های سنتی سفارش فرش می دهند.
'خدیجه ده بالا'، یكی دیگر از قالیبافان گفت: روستائیان اینك كمتر به قالی بافی رو می آورند.
او همچنین كمبود مواد اولیه و نداشتن كیفیت مطلوب مواد موجود برای قالی بافی را از دیگر مشكلات قالیبافان عنوان كرد.
سرپرست سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوی نیز در این باره به خبرنگار ایرنا گفت: مقدار قالی تولید خراسان در سالهای پس از انقلاب به دلایل متعدد اجتماعی، اقتصادی از روند افزایشی بسیار برخوردار بوده است.
'ناصر فخر موحدی' افزود: با توجه به عدم تعادل در رشد كمی و كیفی بافته های خراسان كه كاهش ارزشهای هنری و حتی اقتصادی آن را به همراه داشته است، آینده ای مبهم برای این هنر كهنسال در پیش رو قرار دارد.
وی بیان كرد: با وجود این هنوز می توان با جستجو در روستاها و شهرهای خراسان به موارد متعددی برخورد كه ضمن توجه به اصل كیفیت در كنار كمیت به طور محدود به تولید قالی های نفیس اشتغال دارند اما حجم تولیدات آنها رقم ناچیزی را به خود اختصاص می دهد.
او با اشاره به رواج انواع تقلب ها در بافت فرش گفت: با گذشت زمان كپی برداری از نقش های كهن این منطقه نیش زهرآگین خود را به پیكره این هنر وارد كرده است.
وی افزود: استفاده وسیع از گره های جفتی و حتی در موارد محدودی نفوذ بی گره بافی به سبك و روش قالی های بی گره كرمان، بحثی است طولانی كه با مشاهده آن باید اولین زنگ خطر را برای قالی خراسان به صدا درآورد.
وی در مورد جایگاه فرش دستباف در استان خراسان رضوی گفت: فرش بافی در این استان به عنوان هنر مردمی و یكی از راه های معیشت بعد از كشاورزی در مناطق روستایی و شهری از سالهای گذشته رواج داشته كه با توجه به صنعتی شدن شهرها این هنر نیز دستخوش نوساناتی بوده است.
او افزود: هم اكنون تولید میانگین فرش دستباف در خراسان رضوی 750 هزار متر مربع در سال شامل فرش های بزرگ پارچه سفارشی صادراتی، فرش های مصارف خانگی و صادراتی و همچنین انواع فرش های تزئینی با طرح و رنگهای بومی است.
وی ادامه داد: بیشترین مكان های تولید فرش دستباف در خراسان رضوی شامل شهرستان های نیشابور، مشهد، سبزوار، كاشمر، قوچان، تربت حیدریه، تربت جام، گناباد، بردسكن و درگز می باشد.
او گفت: تولید میانگین سالانه انواع پشم محلوج 15 هزار تن معادل 20 درصد تولید پشم كشور، انواع وش پنبه 100 هزار تن در سال معادل 40 درصد تولید كشور، انواع پیله ابریشم 200 تن معادل 20 درصد تولید كشور، انواع كرك 150 تن معادل 13 درصد تولید كشور و انواع رنگ دانه های گیاهی، بخش تولید مواد اولیه خراسان رضوی را تشكیل می دهند.
سرپرست سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوی اظهار داشت: عمده سبك های بافت استانی شامل انواع فرش كردی، بلوچی، ترنج، افشان، صابر، عشایری و طی سالهای اخیر با توجه به تقاضا و سلیقه بازار فرش هایی به سبك طرحهای تبریز، نائین و اصفهان می باشد.
فخر موحدی درباره صادرات فرش دستباف خراسان رضوی هم گفت: سالانه 70 میلیون دلار صادرات فرش دستباف از گمركات استان به كشورهای آلمان، آمریكا، كشورهای حاشیه خلیج فارس، ایتالیا، عربستان، لبنان، كانادا، عراق، سوریه، آفریقای جنوبی و ژاپن انجام می گیرد.
او افزود: فرش دستباف خراسان در بازارهای استان های مختلف و نمایشگاه های سراسری كشور نیز عرضه می شود.
وی بیان كرد: تاكنون 90 هزار نفر بافنده در قالب كارگاه های خانگی و مجتمع های متمركز و غیرمتمركز در استان خراسان رضوی شناسایی و بیش از 450 مجوز تولید فرش دستباف با مدیریت متمركز و غیر متمركز و صنایع جانبی مرتبط با فرش در استان صادر شده است.
او نظارت بر فعالیت 17 اتحادیه صنفی تولید كنندگان و بافندگان فرش دستباف، اتحادیه شركت های تعاونی تولید كنندگان فرش دستباف روستایی با 16 شركت تعاونی فعال روستایی، اتحادیه صنفی استانی صادركنندگان فرش دستباف در استان با 75 نفر عضو، اتحادیه صنفی فروشندگان فرش دستباف و مواد مصرفی در شهرستان های مشهد و كاشمر و همچنین به صورت متفرقه در سایر شهرستان ها با حدود دو هزار نفر عضو دارای پروانه كسب صنفی را از فعالیت های این سازمان در زمینه صنعت فرش دستباف خراسان رضوی برشمرد.
وی با اشاره به برنامه های حمایتی و آموزشی سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوی در مورد فعالان عرصه صنعت فرش دستباف گفت: تاكنون 23 هزار نفر از بافندگان خانگی به منظور استفاده از خدمات بیمه به سازمان تامین اجتماعی معرفی شده اند.
او افزود: تاكنون 10 هزار و 240 میلیون ریال تسهیلات از محل بنگاه های زودبازده، فنی اعتباری و منابع داخلی بانك های استان خراسان رضوی به بافندگان خانگی پرداخت شده كه باعث ایجاد و تثبیت اشتغال حداقل 500 نفر به صورت خانگی و در مجتمع های تولیدی و خدمات شده است.
وی برگزاری 23 دوره آموزشی به بافی و بهره مندی 920 نفر از قالیبافان در نقاط روستایی و شهری به صورت رایگان از آنها، صدور گواهینامه مهارت برای 550 دانش آموخته رشته كار و دانش ، برگزاری المپیاد دانش آموزی و دانشجویی، برگزاری نمایشگاه فرش دستباف استانی، پیگیری ایجاد شهرك صنفی فرش در محدوده مشهد، اعزام مدیران مجتمع های تولیدی و طراحان و تجار به نمایشگاه های فرش در خارج از كشور، ایجاد سامانه صدور كارت شناسایی برای قالیبافان را از دیگر اقدامات حمایتی و آموزشی این سازمان برای قالیبافان خراسان رضوی برشمرد.
سرپرست سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوی افزایش قیمت مواد اولیه، كمبود مواد اولیه مرغوب و دستیابی مشكل تولید كنندگان به مراكز توزیع آنها را از مشكلات این بخش برشمرد.
فخر موحدی گفت: در یك سال اخیر قیمت مواد اولیه فرش دستباف و دستمزد دو برابر شده و در بین سالهای 80 تا 90 حدود شش برابر شده است، این در حالی است كه حداكثر نرخ ارز در طول این مدت حداكثر دو برابر شده و قیمت فرش در خارج از كشور نیز تغییری نكرده است.
او افزود: به همین دلیل قیمت تمام شده فرش در كشور بیشتر از كشورهای رقیب است در حالی كه آنها فرش های خود را با طرح و نقشه ایرانی تولید و عرضه می كنند.
وی بیان كرد: مواد اولیه مرغوب فرش دستباف خراسان رضوی از طریق مرزهای شرقی به افغانستان و پاكستان صادر شده لذا بخشی عمده ای از فرش استان با مواد اولیه نامرغوب از جمله پشم دباغی شده و ابریشم كجین بافته می شود.
او اظهار داشت: با توجه به مشكلات مربوط به نوسانات قیمت ها، هم اینك بازار فرش دستباف دچار ركود شده به طوری كه تولید و فروش داخلی آن كاهش یافته است.
وی افزود: تولید فله ای و بدون هدف، اشباع بازار توسط كشورهای رقیب موجب كاهش كیفیت و صادرات فرش دستباف خراسان شده است.
او بیان كرد: اكنون در طرح و نقشه فرش دستباف تنوع وجود نداشته و قالیبافان به طرح و نقشه مناسب دسترسی ندارند لذا تولید فرش دستباف نیاز به یك بازنگری اساسی در طرح و نقشه دارد تا بتواند ارزش افزوده بیشتری تولید كند.
وی عدم توانایی در بازاریابی مطلوب و فروش موفق، بازاریابی غیرعلمی و سنتی و عدم دسترسی به مصرف كننده واقعی، وجود واسطه ها و دلال های فرش،كاهش میزان تولید به دلیل كمبود نیروی انسانی ماهر و تغییر شغل بافندگان در بیشتر مناطق روستایی، تغییر حرفه قالیبافی از حالت مستمر به شیوه تفننی و كاهش نقدینگی در هنر صنعت فرش را از دیگر مشكلات صنعت فرش دستبافت در خراسان رضوی ذكر كرد.
او گفت: تعداد بافندگان فرش در خراسان رضوی كه در اواخر دهه 70 حدود 180 هزار نفر بود اكنون به حدود 90 هزار بافنده رسیده است.
وی افزود: برای بهبود وضعیت صنعت فرش دستباف در استان باید سر فصل اعتباری و بودجه اختصاصی به این بخش از محل اعتبارات ملی و استانی در نظر گرفته شود.
فخر موحدی اظهار داشت: باید تسهیلات بانكی از منابع ملی و استانی به صورت مستمر برای ایجاد و تثبیت اشتغال تولید كنندگان و شاغلین فرش دستباف، تجهیز و بازسازی كارگاه های تولیدی و صنایع جانبی وابسته به فرش به خراسان رضوی اختصاص یابد.
وی بیان كرد: باید نمایشگاه و فروشگاه دائمی در مركز استان خراسان رضوی و مناطق عمده تولید فرش دستباف به منظور فراهم سازی و بسترسازی ترویج فرهنگ سفارش پذیری و پرهیز از تولید غیرهدفمند برپا شود.
او ادامه داد: باید تسهیلات به شاغلان هنر صنعت فرش با حداقل كارمزد بانكی و بازپرداخت بلندمدت به منظور تامین نقدینگی و افزایش بازده سرمایه گذاری پیش بینی و پرداخت شود.
وی حمایت ویژه از سرمایه گذاران در بخش های تولید و فروش فرش دستباف و صنایع جانبی مرتبط در داخل و خارج از كشور با برنامه های حمایتی و پشتیبانی را برای رونق صنعت فرش دستباف خراسان رضوی مورد تاكید قرار داد.
سرپرست سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوی گفت: باید بسته های حمایتی و پشتیباتی از شاغلین در حوزه هنر صنعت فرش با هدف تثبیت اشتغال و كمك به ایجاد اشتغال جدید مانند طرح سلامت قالیبافان، اجرای طرح بقا، ادامه و تداوم بیمه اجتماعی قالیبافان در نظر گرفته شود.
فخر موحدی افزود: توجه ویژه به بازاریابی فرش از طریق شناخت بازارهای هدف و سلیقه یابی مصرف كنندگان داخلی و خارجی با مشاركت اتحادیه های صنعتی مرتبط برای رونق و بهبود وضعیت صنعت فرش دستباف در خراسان رضوی ضروری است./4
7489 /664
تاریخ انتشار: ۸ اسفند ۱۳۹۱ - ۱۷:۴۷
مشهد – گستردني ها و بافته هاي هزار نقش و هزار رنگ خراسان به عنوان معرف فرهنگ و تمدن اين مرز و بوم نيازمند حمايت و تعامل بيشتر مسئولين و دست اندركاران اين صنعت مي باشد.