ضرورت مقدم داشتن واجبات بر مستحبات از ديدگاه امام حسن مجتبي(ع)

ماه رحمت و مغفرت كه به نیمه نزدیك می شود؛ دوستداران و شیعیان كریم اهل بیت(ع) خود را برای جشن میلاد امام حسن مجتبی(ع) آماده می كنند تا در ضیافت الهی جان های تشنه خود را با درس هایی از فرزند امیرمومنان(ع) سیراب كنند؛ درس هایی كه همچون ستارگانی بر آستان زندگی مسلمانان راه هدایت و رستگاری را بر بندگان خدا نشان می دهد.

برای جشن میلاد امام حسن(ع) روایاتی از آن حضرت را مرور می كردم تا این كه به حدیثی جالب و زیبا از آن حضرت رسیدم كه مفهوم آن این بود كه اگر انجام دادن مستحبات به واجبات شما ضرر می رساند؛ آن را ترك كنید

واجب به كاری می گویند كه انجام آن لازم است و ترك آن جایز نیست و در صورت ترك آن، عذاب به همراه دارد. مانند: نماز، روزه، حج، امر به معروف و نهی از منكر و مستحب كاری را گویند كه انجام آن خوب است و ثواب دارد ولی ترك آن هم اشكال ندارد و همچنین عذاب ندارد، مانند: نماز شب، كمك به مستمندان، زیارت قبور اهل بیت و خواندن دعا.

حجت الاسلام علیرضا شاه فضل قمصری پژوهشگر مذهبی گفت: واجبات اموری هستند كه ضرورت انجام دادن آن بالاست و مستحبات اموری هستند كه ضرورت انجام دادن آن پایین تر است و در هر حیطه ای واجبات و مستحبات وجود دارد.

وی در ادامه گفت: مثلا سلام كردن مستحب است ولی جواب آن واجب است. همچنین نماز خواندن واجب است ولی نماز خواندن به جماعت یا در مسجد مستحب است و باید هر یك از امور واجب و مستحب را در ظرف خود دید.

به اعتقاد این استاد دانشگاه علاوه بر مقدم داشتن واجبات بر مستحبات باید نسبت هر امر واجبی را با واجبات دیگر نیز در نظر داشت.

شاه فضل گفت: اطاعت از پدر و مادر واجب است و اگر پدری از فرزند خود درخواستی داشت؛ این فرزند كه مشغول كارهای فرهنگی در مسجد و پایگاه بسیج است؛ باید دقت كند تا حد ممكن میان این دو واجب را جمع كند.

وی همچنین یكی از وظایف دستگاه های فرهنگی را بیان اهمیت واجبات در میان مردم دانست و گفت: مردم بایستی ضرورت های اجتماعی، سیاسی و فرهنگی را در فرایض دینی لحاظ كنند و در انجام دادن بعضی واجبات كه دچار تزاحم و تعارض می شود؛ دقت كنند

شاه فضل با بیان مثالی درباره تزاحم گفت: همانگونه كه نمازگزار در حال نماز وظیفه دارد برای نجات جان یك كودك، نماز خود را بشكند و جان او را نجات دهد؛ در مساله فراگرفتن علم كه یك واجب شرعی است؛ این دقت را به كار گیرد.

وی افزود: هرچند تحصیل علم یك واجب است ولی به یاد داریم زمانی كه دشمن به میهن اسلامی حمله كرد؛ دفاع از كشور در اولویت قرار گرفت و امروز نیز باید به واجباتی بپردازیم كه مشكلات بیشتری را از جامعه حل كند. مثلا اگر تحصیل در رشته انرژی هسته ای ضرورت دارد؛ باید از پرداختن به سایر رشته ها انصراف داد.

البته شاه فضل با بیان این كه در انجام دادن مستحبات نیز باید به صورت گزینشی عمل كرد؛ افزود: بعضی مستبحات ضرورتی ندارد. مثلا شركت در مراسم های عزاداری تا حدی مورد نیاز است و به جای این كه هر شب در این نوع مراسم های شركت كنیم؛ می توان هفته ای یك بار در این محافل شركت كرده و در بقیه روزها را به صله ارحام و كمك به جامعه صرف كند.

حجت الاسلام علی شاه علیزاده درباره این حدیث امام مجتبی(ع) گفت: اصل در عبادات، واجبات است و طبق این روایت اگر انجام دادن اعمال مستحب حتی مستحباتی مانند زیارت امام حسین(ع) و نماز شب كه طبق روایات بر آن بسیار تاكید شده؛ مانعی در انجام واجبات ایجاد كند و به عبارتی به واجبات ضرر برساند؛ وظیفه داریم آن كارهای مستحب را رها كنیم.

این پژوهشگر مذهبی افزود: در چنین حالتی باید هر عمل مستحبی كه بالاترین ثواب را نیز دارد؛ كنار بگذاریم تا كارهای واجب فوت نشود. مانند كسی كه از شب تا سحر به تلاوت قرآن مشغول می شود و یا تا پاسی از شب به عزاداری و سینه زنی می پردازد ولی از ادای نماز صبح محروم می شود.

وی اضافه كرد: چنین شخصی اگر بداند بر اثر انجام دادن این مستحبات نماز واجبش قضا می شود؛ وظیفه دارد آن عمل مستحب را ترك كند.

از طرف دیگر شاه فضل معتقد است گاهی نمی توان از مستحبات صرفنظر كرد و به عنوان نمونه به عزاداری سید الشهدا(ع) در محرم و صفر اشاره داشت.

وی گفت: طبق گفته حضرت امام خمینی(ره) محرم و صفر است كه اسلام را زنده نگه داشته و در طول تاریخ انقلاب دیدیم كه كسانی توانستند انقلاب اسلامی را حفظ كنند كه در دسته های عزاداری و سینه زنی، انقلاب حسینی را زنده نگه داشتند.

البته كسانی كه برای عاشورای حسینی به اقامه عزا می پردازند، نیك می دانند كه سیدالشهدا(ع) برای برپایی واجبات الهی قیام كرد و حتی در روز عاشورا نماز اول وقت خود را ترك نكرد.

این حدیث امام حسن مجتبی(ع) سبب شد تا شاه علیزاده درباره فهم صحیح احادیث معصومین(ع) نكاتی را بیان كند و به همین دلیل توصیه كرد تا افرادی كه با علم حدیث آشنایی ندارند؛ برای آشنایی با فهم حدیث به دانشمندان و اهل فن مراجعه كنند.

این پژوهشگر پژوهشگاه دارالحدیث قم گفت: فهم درست روایات مانع از اشتباه كاری هایی می شود كه گاهی در جامعه شاهد آن هستیم. مثلا این حدیث كه می فرماید هر كسی یك قطره اشك برای عزای امام حسین(ع) بریزد؛ بهشت بر او واجب می شود سبب شده تا برخی معنای آن را متوجه نشوند.

وی در ادامه حكایت دانشجویی را نقل كرد كه بر اثر شبهات برخی افراد درباره این حدیث، بسیار مایوس شده بود.

شاه علیزاده گفت: یكی از شبهه افكنان مذهبی به این دانشجو گفته بودند این چه دینی است كه انسان می تواند هر گناه و كار زشتی را مرتكب شود و سپس با عزاداری و ریختن یك قطره اشك همه گناهانش پاك شود؟

وی افزود: اگر مقصود این روایت همین ظاهر آن باشد؛ پس بایستی آموزه های دینی و دستورات ائمه معصومین(ع) و همچنین احكام الهی را تعطیل كرده و به جای آن فقط به عزاداری می پرداختند؛ درحالی كه این حدیث معنای بلندی دارد و آن عبارت از معرفت به امام است.

پژوهشكده تفسیر روایی اضافه كرد: در واقع روایت مورد نظر به این جایگاه و عظمت امام حسین(ع) اشاره می كند كه اگر كسی در عزای سیدالشهدا(ع) با معرفت عزاداری كند؛ هرچند آن عزاداری كم باشد ولی از ارزش بسیار بالایی برخوردار است.

وی با بیان عبارت عارفا بحقه كه در زیارت های ائمه معصومین(ع) آمده؛ اظهار داشت: شناخت حق امام معصوم(ع) یعنی این كه بپذیریم اطاعت كردن از دستورات آن حضرت بر ما واجب است.

سفارش امام صادق(ع) به نزدیكان و خانواده خود مبنی بر این كه شفاعت ما به كسی كه نماز را سبك بشمرد؛ نخواهد رسید؛ حدیثی دیگر بود كه این استاد پژوهشگاه در تایید معرفت امام به آن اشاره كرد و گفت: طبق این حدیث شفاعت امام ششم(ع) به كسانی كه نماز را خفیف بشمارند و یا آخر وقت بخوانند؛ حتی اگر از فرزندان آن حضرت باشد؛ نخواهد رسید؛ چه برسد به كسانی كه نماز نمی خوانند.

شاه علیزاده بیان این نوع روایات و احادیث را بدون فهم دقیق آن یكی از مشكلات كنونی جامعه دانست كه گاهی از سوی برخی افراد بیان می شود و به همین دلیل تاكید كرد: فهم درست حدیث مانع از اشتباه كاری ها می شود.

شاید به همین دلیل بزرگان دینی زمانی به شاگردان خود اجازه بیان روایت و حدیث می دادند كه آنان با قواعد فهم حدیث به اندازه كافی آشنا شده و می توانستند مفهوم حدیث را به خوبی برای مردم بیان كنند.

رمزگشایی از كلام نورانی ائمه معصومین(ع) فقط از سوی كارشناسانی ممكن است كه با علم حدیث و سایر علوم مرتبط در این زمینه آشنایی دارند و لذا این پژوهشگر مذهبی تاكید كرد كه فهم حدیث قوانینی برای خود دارد كه آشنایی با آن قواعد ما را به فهم صحیح حدیث راهنمایی می كند.

شاه علیزاده گفت: ابتدا همه ما وظیفه داریم ظاهر آیات و روایات را بفهمیم و طبق قواعد به اشارات و باطن آیات و روایات پی ببریم و اگر چه برای فهم ظاهر قرآن تفاسیر ساده و متعددی مانند تفسیر نمونه وجود دارد ولی برای فهم ظاهر حدیث همانند تفاسیر قرآن منابعی در دسترس عموم نیست.

وی توصیه كرد تا مردم برای فهم حدیث به ترجمه های دقیق و شرح روایات مراجعه كنند و سپس به یك كارشناس حدیث رجوع كنند. البته به گفته شاه علیزاده معمولا احادیث اخلاقی برای مردم قابل فهم است ولی برخی احادیث نیاز به فهم دارد

این پژوهشگر پژوهشگاه دارالحدیث قم مراجعه به اهل فن را برای فهم احادیث ائمه معصومین(ع) ضروری دانست و گفت: افرادی كه با قواعد علم حدیث آشنایی ندارند؛ باید برای فهم صحیح حدیث به اهل فن و علماء مراجعه كنند.

شاید فهمیدن این حدیث امام حسن مجتبی(ع) مصداقی از روایت امام صادق(ع) باشد كه فرمود: اگر یك حدیث بفهمی؛ بهتر است از آن كه هزار حدیث را (نفهمیده) نقل كنی.

طرح مباحث آشنایی با فهم حدیث سبب شد تا نگاهی به موضوع های این رشته داشته باشم و برخی از شرایط فهم حدیث را مرور كنم؛ شرایطی همچون توجه به عرف زمان شارع در فهم لغات و ساختارها، نگاه مجموعی به روایات، اجتهاد در فهم نصوص، شناخت اهداف شریعت و اصول مسلم دینی، شناخت تاریخ صدور روایات، شناخت موارد نقل به معنی، آشنایی با تعارض احادیث و چگونگی حل آن و همچنین شناخت روایات تقیه‌ای و ناسخ و منسوخ در احادیث.

البته علاوه بر شرایط فهم حدیث، بعضی عوامل نیز مانند پیشداوری، شتاب و عجله، تعصبات خشك، هواپرستی، دنیا دوستی، خودپسندی و خودكامگی، آلودگی به گناه و همچنین خستگی به عنوان موانع فهم حدیث معرفی شده كه شرح و اشراف بر این مساله بر عهده اهل فن و آشنایان با علوم حدیث است.

1003/ 1588