شادي و نشاط در بين ايرانيان قديم از موهبت هاي خدايي و غم و اندوه و تيره دلي را از پديده هاي اهريمني محسوب مي شود.
آيين‌هاي شب يلدا گرچه در گذر ايام دستخوش تغييراتي شده، اما همچنان در سنت‌هاي مناطق مختلف كشور مورد توجه قرار دارد.
هرچند كه زندگي ماشيني و گرفتاري‌هاي روزمره، موجب ايجاد فاصله ميان مردم ايران با سنت‌ها و آيين‌هاي گذشته شده است، اما هنوز هم جلوه‌ها و نمادهاي از سنت‌هاي ويژه‌اي از ايران باستان در ايامي مانند شب يلدا و نوروز به چشم مي‌خورد.
شب يلدا در خراسان به 'شب چله' معروف و داراي پيشنيه ديرينه‌اي است و مردم در اين شب با شركت در شب نشيني‌هاي طولاني و خوردن انواع ميوه و تنقلات و برگزاري آيين هاي مختلف سعي در بهتر گذراندن طولاني‌ترين شب سال دارند.
مردم اين منطقه براي استقبال نخستين روز از سردترين فصل سال تا آنجا كه توان مالي دارند، در خريد ميوه‌هاي مخصوص شب يلدا مانند هندوانه، انار و خربزه كوتاهي نمي‌كنند.
شب چله، آخرين روز آذر و شب اول زمستان و طولاني ترين شب سال را مي گويند كه ايرانيان باستان با اين باور كه فرداي شب يلدا با دميدن خورشيد، روزها بلندتر شده و تابش نور ايزدي افزايش مي يابد، آخر
پاييز و اول زمستان را شب زايش خورشيد مي خواندند و براي آن جشني بزرگ برپا مي كردند.
در گذر زمان و تاريخ اين شب هنوز هم با گردهم آمدن و شب نشيني اعضاي خانواده و اقوام در كنار يكديگر سپري مي شود.
استان خراسان رضوي از جمله مناطقي است كه اين آيين را با وجود تنوع و تكثر قوميت ها در طول سال ها به شكل ويژه گرامي داشته است.
يك كارشناس مردم شناسي اداره كل ميراث فرهنگي،صنايع دستي و گردشگري خراسان رضوي در اين زمينه گفت:آداب و رسوم شب يلدا در خراسان از پيشينه درازي برخوردار است.
هاشم حسيني با بيان كه واژه خور يعني خورشيد و روز پس از شب يلدا را 'خورروز' يا روزخورشيد مي ناميدند،گفت:حتي نام خراسان نيز از خور به معناي خورشيد و سان به معناي سرزمين گرفته شده است.
وي افزود:براي همين طلوع خورشيد در اين سرزمين به نسبت ساير سرزمين ها از معناي عميقي برخوردار است و حتي شب يلدا هم به مناسبت اينكه اولين بارقه هاي نور خورشيد به سرزمين خراسان باريده مي شود، جايگاه مهمي دارد.
او گفت:نزد مردم ايران به طور عام و مردم خراسان به طور ويژه، خورشيد نماد زندگي ، روشنايي و كار و فعاليت است.
وي با بيان اينكه شب يلدا بلند ترين شب سال و آخرين شب پاييز است،اظهارداشت:به دليل اينكه پس از شب يلدا، شبها كوتاه تر و روزها بلند تر مي شود در ايران از گذشته ها، شب يلدا را به عنوان شب زايش خورشيد با آداب و رسوم و آيين هاي خاص تري برگزار مي كنند.
حسيني گفت : در سرزمين خراسان به دليل گستردگي زمين و منابع خدادادي اقتصاد و معيشت مردم از شيوه كشاورزي و دامداري تامين مي شود كه اين امر امروزه نيز ادامه دارد.
وي افزود:به همين دليل مردم اين خطه پس از پايان مراحل كاشت، داشت و برداشت محصول، آغاز فصل سرما را زماني براي تجديد قواي خود مي دانستند و برگزاري آيين شب يلدا نيز توام با شب زنده داري و خوردن خوراكي هاي انرژي زا است.
وي بيان كرد:به طور كلي شب يلدا شب زندگي، شادابي و مهرورزي و نيز شب انس و الفت است و از آنجا كه در دين مبين اسلام نيز صله رحم يكي از آموزه هاي اخلاقي و ديني مورد تاكيد است در اين شب پيوند دين ،مذهب و سنت را بخوبي شاهديم.
وي گفت:در اين شب رسم بر اين است كه پدربزرگ ها و مادر بزرگها كانون اصلي تجمع افراد خانواده هستند كه همين موضوع باعث افزايش حس احترام و ارزش گذاري كوچكترها به بزرگترها و تقويت حفظ همگرايي خانوادگي مي شود.
وي اظهارداشت:در اين شب بازگويي خاطرات و بازخواني افسانه ها توسط پيرمردان چانه گرم و حتي خواندن متون منظوم و منثور مانند شاهنامه فردوسي، كتاب حمزه حيدري يا ديوان حافظ و حتي قصه هايي كه در بين عامه مردم از جايگاه خاصي برخورار بوده مانند داستانهاي امير ارسلان نامدار در اين شب در بين مردم رايج است.
وي با بيان اينكه برگزاري آيين شب زنده داري در طولاني ترين شب سال همراه با توصيه خوردن خوراكي هاي متعددي است،گفت:خوردن هندوانه در شب يلدا در كل كشور از جمله در بين مردم خراسان رضوي يك رسم ديرينه است.
وي افزود: بر حسب اعتقادات قديم در نگاه طب سنتي طبايع انسان به دو طبع سرد و گرم تقسيم بندي مي شد كه تركيبي از شدت و ضعف چهار عنصر خون، صفرا، سودا و بلغم در هر فرد مي دانستند.
اين كارشناس مردم شناسي اظهارداشت:خراساني ها معتقدند كه خوردن هندوانه در شب يلدا باعث گرمي مغز و سوزندگي جگر مي شود و اعتقاد دارند خوردن هندوانه چهار عنصر اصلي كه شكل دهنده طبع انساني است را به حالت تعادل و اعتدال مي رساند.
وي گفت:همچنين به دليل فرارسيدن فصل سرما انسان نياز به نيرو و توان بيشتري دارد كه خوردن مغز بسياري ميوه ها از جمله بادام، گردو و مغز ميوه هايي كه در خراسان زياد كشت مي شود مانند هندوانه، خربزه و كدو مرسوم است كه تهيه و آماده كردن اينها معمولا توسط زنان صورت مي گيرد.
وي يكي از مراسمي كه ويژه مردم جنوب خراسان بخصوص در شهرستان گناباد است را برگزاري مراسم كف زني براي تهيه خوراكي بنام'كف' دانست و گفت:مردم شهرهايي ماند گناباد ريشه گياهي بنام 'بيخ'را در آب خيسانده و مي جوشانند و در ظرف بزرگي بنام طغار مي ريزند .
حسيني افزود: با دسته اي از چوب هاي نازك درخت گز كه در منطقه جنوب خراسان رشد مي كند، شيره ريشه درخت بيخ را به قدري به هم مي زنند كه به صورت كف در مي آيد.
وي افزود: سپس كف را با شيره شكر و مغز گردو و ساير چيزها مخلوط و مي خورند كه اين خوراكي طرفداران زيادي دارد.
اين كارشناس مردم شناسي گفت: شب يلدا در مشهد شب همنشيني و انس ، الفت ، دوستي و مودت اعضاي خانواده است و اگر در فلسفه شب چله دقت كنيم در اصل كسب مهرورزي و محبتي است كه از درون اين همنشيني بوجود مي آيد.
وي يكي ديگر از آداب و سنت هاي رايج در خراسان رضوي را ويژه تازه عروس ها و تازه دامادها دانست و گفت: در اين شب خانواده تازه داماد براي تازه عروس هدايايي را شامل 'خونچه هايي' از قواره هاي پارچه ،كله قند و غيره را بعنوان 'شب چله اي' مي برند.
حسيني افزود:برگزاري اين مراسم سبب مي شود بزرگان و اعضاي دو خانواده بيشتر با همديگر آشنا شوند و همين انس و الفت دو خانواده ، بيشتر و موجب تحكيم و پيوند عميق تر خانواده هاي عروس و داماد و نيز تحكيم زندگي مشترك زوج جديد مي شود.
يك پژوهشگر فرهنگ عامه نيز با بيان اينكه كلمه يلدا به معني متولد شدن است،گفت: از آنجا كه به باور قدما، خورشيد دوباره در شب يلدا متولد مي شود، به اين شب يلدا مي گويند.
ناصر رهنما گفت: خورشيدي كه در اولين روز دي ماه موسوم به چله بزرگ متولد مي شود، چندان كه بايدنمي تواند خود را نشان دهد اما پس از آن، رفته رفته روشنايي و گرمايش بيشتر مي شود.
وي با اشاره به تقسيم بندي زمستان از سوي پيشينيان ما به دو چله بزرگ و كوچك، اظهارداشت:طبق اين باور، از آن جايي كه اين چله با كلمه بزرگ همراه است، در اين 40 روز سخت گيري نمي كند و سرماي زيادي در اين مدت را شاهد نيستيم و وقتي چله بزرگ تمام مي شود، زمستان را به چله كوچك مي سپارد و از آن مي خواهد تا زمستان را سخت بگيرد.
وي بيان كرد:اين اعتقاد كه بارش برف و باران در چله كوچك بيشتر مي شود، از قديم رايج بوده است.
اين كارشناس ارشد زبان و ادبيات فارسي اظهار داشت: آيين شب يلدا از زمان هاي قديم بين ايرانيان رواج داشته و از قديم اين شب در ايران ، آسياي ميانه، قسمتي از عراق، عربستان و برخي كشورهاي جنوب خليج فارس جشن گرفته مي شد.
وي با تاكيد بر اين نكته كه يلدا متعلق به ايران و ايراني است، گفت:از زمان هاي قديم داستان، افسانه و قصه هاي مربوط به فرهنگ عامه توسط پيرمردان و پيرزنان در اين شب روايت مي شده و دليل شب نشيني ايراني ها در شب يلدا هم استقبال از تولد خورشيد بوده است.
وي ادامه داد:به اعتقاد گذشتگان، در شب يلدا خورشيد دوباره متولد مي شود و در زمستان در واقع دوران كودكي خود را سپري مي كند و در حقيقت بهار فصل جواني خورشيد،تابستان سن كمال آن و پاييز هم زماني است كه به پيري مي گرايد و اين روند هر سال ادامه دارد.
رهنما گفت: قوميت هاي مختلف در شب يلدا از آداب و رسوم گذشته خود صحبت و با حضور در ميان بزرگان به نوعي تجديد ديدار مي كردند.
وي اظهار داشت:در گذشته مردم سعي مي كردند آن چه را از زمين خود برداشت مي كردند در اين شب استفاده كنند و تمام طول پاييز براي جمع آوري تنقلات و خوراكي هاي ويژه اين شب و پخت شيريني و نان هاي خانگي اقدام و هم چنين چند روز مانده به شب يلدا آنها را نمك مي زدند و يا در روغن تفت مي دادند.
يكي ديگر از پژوهشگران فرهنگ عامه در خراسان رضوي با بيان اين كه خراسان شمالي و خراسان رضوي به دليل دارا بودن اقوام مختلف، آيين هاي گوناگوني را در هر يك از ايام سال دارد،گفت: در برگزاري شب يلدا اشتراك هاي فراواني بين اقوام مختلف استان به چشم مي خورد.
اسماعيل حسين پور گفت: مردم در قديم معتقد بودند ميان فرشته خوبي و بدي در اين شب جنگي در مي گيرد كه با شكست اهريمن (فرشته بدي) در طلوع آفتاب به پايان مي رسد.
وي با اعتقاد به اينكه يلدا از ديرباز به عنوان شب صله رحم، محبت ها و حرمت گذاشتن به بزرگان مطرح بوده است،گفت: شب نشيني در خانه پدربزرگ ها به دليل احترام و حرمتي كه ايرانيان براي پدران و مادران قائل هستند، انجام مي شود.
وي افزود: در اين شب، پدربزرگ ها و مادربزرگ ها با شاهنامه خواني، تفال به ديوان حافظ و قصه گويي و روايت كردن داستان هاي طولاني از اسطوره هاي باستان، ميهمانان خود را سرگرم مي كردند.
حسين پور گفت: خواندن ترانه هاي دنباله دار بومي، با مضامين عاشقانه يا اميد و صميميت، نقالي خواني در كنار بهره مندي از هنرمندي نوازندگان و بخشي ها كه بيشتر در روستاها فعاليت داشتند، از جمله آيين هايي است كه بيشتر در ميان كردها مرسوم بود.
اين پژوهشگر به خواص ميوه هاي خاص اين شب اشاره كرد و اظهارداشت:بيشتر ميوه ها در حكم واكسني براي پيشگيري از بيماري و به ويژه سرما خوردگي بوده است.
او گفت:از آن جايي كه طولاني بودن شب يلدا دغدغه ايجاد مي كرد، مردم سعي مي كردند با تفال زدن به ديوان حافظ كه اشعاري سراسر شور و پاكي است، اميد به زندگي را براي ميهمانان به ارمغان بياورند و اين شب دراز را كوتاه كنند.
'شب يلدا' يا همان شب 'ولادت نور' شبي براي شادي، محبت و مهرورزي به عزيزان و شب شكرانه نعمت هاي بيكران خداوند است.
شب يلدا ز راه آمد دوباره/بگير اي دوست از غمها كناره
شب شادي وشور و مهرباني است/زمان همدلي و همزباني است
در آن ديدارها تا تازه گردد/محبت نيـز بي اندازه گـردد
به هرجا محفلي گرم و صميمي است/كه مهماني درآن رسمي قديمي است
به دور هم تمام اهل فاميل/شده بر پا بساط ميوه ، آجيل
ز خوردن خوردن اين شـام چله/شود مهمان حسابي چاق و چله
همه با انتظاري عاشقانه/نظر دارند سوي هندوانه!
نشسته با تفاخر تــوي سيني/كنارش چاقويي را هم ببيني
چو گردد قــاچ قــــاچ آن هندوانه/شود آب از لب و لوچه روانه!
بساط خنده و شادي فراهم/اس ام اس مي رسد پشت سر هم
جوانان آن طرف تر جوك بگويند/دل از گرد و غبار غم بشويند
كسي را گر صدايي نيم دانگ است/در اين محفل پي توليد بانگ است
ببندد چشم و جنباند سرش را/بخواند شعرهاي از برش را
چنين با شور و نغمه ،شعر و دستان/خرامان مي رسد از ره زمستان
شمردم مـن ز چلـه تا به نـــوروز/نمانده هيچ؛ جز هشتاد و نه روز
كنون معكوس بشماريد ياران/كه در راه است فصل نوبهاران….
ك/4
7496/659
تاریخ انتشار: ۲۸ آذر ۱۳۹۲ - ۱۰:۰۲
مشهد-ايرنا-در ميان انبوه آيين ها و مراسم فرهنگي و قديمي در تاريخ و تمدن ايران ، شب يلدا در كنار آيين هايي مانند عيد نوروز، چهارشنبه سوري و غيره خودنمايي مي كند و از جايگاه و مقبوليت بالايي در بين مردم كشورمان برخوردار است.