شب چله از سرخی انار تا مهرورزی و محبت در خراسان رضوی

شب یلدا در خراسان به 'شب چله' معروف و دارای پیشنیه دیرینه‌ای است و مردم در این شب با شركت در شب نشینی‌های طولانی و خوردن انواع میوه و تنقلات و برگزاری آیین های مختلف سعی در بهتر گذراندن طولانی‌ترین شب سال دارند.

مردم این منطقه برای استقبال نخستین روز از سردترین فصل سال تا آنجا كه توان مالی دارند، در خرید میوه‌های مخصوص شب یلدا مانند هندوانه، انار و خربزه كوتاهی نمی‌كنند.

شب چله، آخرین روز آذر و نخستین شب زمستان و طولانی ترین شب سال را می گویند كه ایرانیان باستان با این باور كه فردای شب یلدا با دمیدن خورشید، روزها بلندتر شده و تابش نور ایزدی افزایش می یابد.

در گذشته، آخرپاییز و اول زمستان را شب زایش خورشید می خواندند و برای آن جشنی بزرگ برپا می كردند.

در گذر زمان و تاریخ این شب هنوز هم با گردهم آمدن و شب نشینی اعضای خانواده و اقوام در كنار یكدیگر سپری می شود.

استان خراسان رضوی از جمله مناطقی است كه این آیین را با وجود تنوع و تكثر قومیت ها در طول سال ها به شكل ویژه گرامی داشته است.

كارشناس مردم شناسی اداره كل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی در این زمینه گفت: آداب و رسوم شب یلدا در خراسان از پیشینه درازی برخوردار است.

'هاشم حسینی' با بیان كه واژه خور یعنی خورشید و روز پس از شب یلدا را 'خورروز' یا روزخورشید می نامیدند، گفت:حتی نام خراسان نیز از خور به معنای خورشید و سان به معنای سرزمین گرفته شده است.

وی افزود: برای همین طلوع خورشید در این سرزمین به نسبت سایر سرزمین ها از معنای عمیقی برخوردار است و حتی شب یلدا هم به مناسبت اینكه نخستین بارقه های نور خورشید به سرزمین خراسان باریده می شود، جایگاه مهمی دارد.

وی گفت: نزد مردم ایران به طور عام و مردم خراسان به طور ویژه، خورشید نماد زندگی، روشنایی و كار و فعالیت است.

وی با بیان اینكه شب یلدا بلندترین شب سال و آخرین شب پاییز است، اظهار داشت: به دلیل اینكه پس از شب یلدا، شب ها كوتاه تر و روزها بلندتر می شود در ایران از گذشته ها، شب یلدا را به عنوان شب زایش خورشید با آداب و رسوم و آیین های خاص تری برگزار می كنند.

حسینی گفت: در سرزمین خراسان به علت گستردگی زمین و منابع خدادادی اقتصاد و معیشت مردم از شیوه كشاورزی و دامداری تامین می شود كه این امر امروز نیز ادامه دارد.

وی افزود: به همین دلیل مردم این خطه پس از پایان مراحل كاشت، داشت و برداشت محصول، آغاز فصل سرما را زمانی برای تجدید قوای خود می دانستند و برگزاری آیین شب یلدا نیز توام با شب زنده داری و خوردن خوراكی های انرژی زا است.

وی بیان كرد: به طور كلی شب یلدا شب زندگی، شادابی و مهرورزی و نیز شب انس و الفت است و از آنجا كه در دین مبین اسلام نیز صله رحم یكی از آموزه های اخلاقی و دینی مورد تاكید است در این شب پیوند دین، مذهب و سنت را بخوبی شاهدیم.

وی گفت: در این شب رسم بر این است كه پدربزرگ ها و مادر بزرگ ها كانون اصلی تجمع افراد خانواده هستند كه همین موضوع باعث افزایش حس احترام و ارزش گذاری كوچكترها به بزرگترها و تقویت حفظ همگرایی خانوادگی می شود.

وی اظهار داشت: در این شب بازگویی خاطرات و بازخوانی افسانه ها از سوی پیرمردان چانه گرم و حتی خواندن متون منظوم و منثور مانند شاهنامه فردوسی، كتاب حمزه حیدری یا دیوان حافظ و حتی قصه هایی كه در بین عامه مردم از جایگاه خاصی برخورار بوده مانند داستان های امیرارسلان نامدار در این شب در بین مردم رایج است.

وی با بیان اینكه برگزاری آیین شب زنده داری در طولانی ترین شب سال همراه با توصیه خوردن خوراكی های متعددی است، گفت: خوردن هندوانه در شب یلدا در كل كشور از جمله در بین مردم خراسان رضوی یك رسم دیرینه است.

وی افزود: بر حسب اعتقادات قدیم در نگاه طب سنتی طبایع انسان به دو طبع سرد و گرم تقسیم بندی می شد كه تركیبی از شدت و ضعف چهار عنصر خون، صفرا، سودا و بلغم در هر فرد می دانستند.

این كارشناس مردم شناسی اظهارداشت: خراسانی ها معتقدند كه خوردن هندوانه در شب یلدا باعث گرمی مغز و سوزندگی جگر می شود و اعتقاد دارند خوردن هندوانه چهار عنصر اصلی كه شكل دهنده طبع انسانی است را به حالت تعادل و اعتدال می رساند.

وی گفت: همچنین به دلیل فرارسیدن فصل سرما انسان نیاز به نیرو و توان بیشتری دارد كه خوردن مغز بسیاری میوه ها از جمله بادام، گردو و مغز میوه هایی كه در خراسان زیاد كشت می شود مانند هندوانه، خربزه و كدو مرسوم است كه تهیه و آماده كردن این ها معمولا توسط زنان صورت می گیرد.

وی یكی از مراسمی كه ویژه مردم جنوب خراسان رضوی بخصوص در شهرستان گناباد است، برگزاری مراسم كف زنی برای تهیه خوراكی بنام'كف' دانست و گفت:مردم شهرهایی ماند گناباد ریشه گیاهی بنام 'بیخ'را در آب خیسانده و می جوشانند و در ظرف بزرگی بنام طغار می ریزند.

حسینی افزود: با دسته ای از چوب های نازك درخت گز كه در منطقه جنوب خراسان رشد می كند، شیره ریشه درخت بیخ را به قدری به هم می زنند كه به صورت كف در می آید.

وی افزود: سپس كف را با شیره شكر و مغز گردو و سایر چیزها مخلوط و می خورند كه این خوراكی طرفداران زیادی دارد.

این كارشناس مردم شناسی گفت: شب یلدا در مشهد شب همنشینی و انس، الفت، دوستی و مودت اعضای خانواده است و اگر در فلسفه شب چله دقت كنیم در اصل كسب مهرورزی و محبتی است كه از درون این همنشینی به وجود می آید.

وی یكی دیگر از آداب و سنت های رایج در خراسان رضوی را ویژه تازه عروس ها و تازه دامادها دانست و گفت: در این شب خانواده تازه داماد برای تازه عروس هدایایی را شامل 'خونچه هایی' از قواره های پارچه، كله قند و غیره را به عنوان 'شب چله ای' می برند.

حسینی افزود: برگزاری این مراسم سبب می شود بزرگان و اعضای دو خانواده بیشتر با همدیگر آشنا شوند و همین انس و الفت دو خانواده، بیشتر و موجب تحكیم و پیوند عمیق تر خانواده های عروس و داماد و نیز تحكیم زندگی مشترك زوج جدید می شود.

یك پژوهشگر فرهنگ عامه نیز با بیان اینكه كلمه یلدا به معنی متولد شدن است، گفت: از آنجا كه به باور قدما، خورشید دوباره در شب یلدا متولد می شود، به این شب یلدا می گویند.

'ناصر رهنما' گفت: خورشیدی كه در اولین روز دی ماه موسوم به چله بزرگ متولد می شود، چندان كه باید نمی تواند خود را نشان دهد اما پس از آن، رفته رفته روشنایی و گرمایش بیشتر می شود.

وی با اشاره به تقسیم بندی زمستان از سوی پیشینیان ما به دو چله بزرگ و كوچك، اظهارداشت: طبق این باور، از آن جایی كه این چله با كلمه بزرگ همراه است، در این 40 روز سخت گیری نمی كند و سرمای زیادی در این مدت را شاهد نیستیم و وقتی چله بزرگ تمام می شود، زمستان را به چله كوچك می سپارد و از آن می خواهد تا زمستان را سخت بگیرد.

وی بیان كرد: این اعتقاد كه بارش برف و باران در چله كوچك بیشتر می شود، از قدیم رایج بوده است.

این كارشناس ارشد زبان و ادبیات فارسی اظهار داشت: آیین شب یلدا از زمان های قدیم بین ایرانیان رواج داشته و از قدیم این شب در ایران ، آسیای میانه، قسمتی از عراق، عربستان و برخی كشورهای جنوب خلیج فارس جشن گرفته می شد.

وی با تاكید بر این نكته كه یلدا متعلق به ایران و ایرانی است، گفت:از زمان های قدیم داستان، افسانه و قصه های مربوط به فرهنگ عامه توسط پیرمردان و پیرزنان در این شب روایت می شده و دلیل شب نشینی ایرانی ها در شب یلدا هم استقبال از تولد خورشید بوده است.

وی ادامه داد: به اعتقاد گذشتگان، در شب یلدا خورشید دوباره متولد می شود و در زمستان در واقع دوران كودكی خود را سپری می كند و در حقیقت بهار فصل جوانی خورشید، تابستان سن كمال آن و پاییز هم زمانی است كه به پیری می گراید و این روند هر سال ادامه دارد.

رهنما گفت: قومیت های مختلف در شب یلدا از آداب و رسوم گذشته خود صحبت و با حضور در میان بزرگان به نوعی تجدید دیدار می كردند.

وی اظهار داشت: در گذشته مردم سعی می كردند آن چه را از زمین خود برداشت می كردند در این شب استفاده كنند و تمام طول پاییز برای جمع آوری تنقلات و خوراكی های ویژه این شب و پخت شیرینی و نان های خانگی اقدام می كردند و چند روز مانده به شب یلدا آنها را نمك می زدند یا در روغن تفت می دادند.

یكی دیگر از پژوهشگران فرهنگ عامه در خراسان رضوی با بیان این كه خراسان شمالی و خراسان رضوی به دلیل دارا بودن اقوام مختلف، آیین های گوناگونی را در هر یك از ایام سال دارد، گفت: در برگزاری شب یلدا اشتراك های فراوانی بین اقوام مختلف استان به چشم می خورد.

'اسماعیل حسین پور' گفت: مردم در قدیم معتقد بودند میان فرشته خوبی و بدی در این شب جنگی در می گیرد كه با شكست اهریمن (فرشته بدی) در طلوع آفتاب به پایان می رسد.

وی با اعتقاد به اینكه یلدا از دیرباز به عنوان شب صله رحم، محبت ها و حرمت گذاشتن به بزرگان مطرح بوده، گفت: شب نشینی در خانه پدربزرگ ها به دلیل احترام و حرمتی كه ایرانیان برای پدران و مادران قائل هستند، انجام می شود.

وی افزود: در این شب، پدربزرگ ها و مادربزرگ ها با شاهنامه خوانی، تفال به دیوان حافظ و قصه گویی و روایت كردن داستان های طولانی از اسطوره های باستان، میهمانان خود را سرگرم می كردند.

حسین پور گفت: خواندن ترانه های دنباله دار بومی، با مضامین عاشقانه یا امید و صمیمیت، نقالی خوانی در كنار بهره مندی از هنرمندی نوازندگان و بخشی ها كه بیشتر در روستاها فعالیت داشتند، از جمله آیین هایی است كه بیشتر در میان كردها مرسوم بود.

این پژوهشگر به خواص میوه های خاص این شب اشاره كرد و اظهار داشت: بیشتر میوه ها در حكم واكسنی برای پیشگیری از بیماری بویژه سرماخوردگی بوده است.

وی گفت: از آن جایی كه طولانی بودن شب یلدا دغدغه ایجاد می كرد، مردم سعی می كردند با تفال زدن به دیوان حافظ كه اشعاری سراسر شور و پاكی است، امید به زندگی را برای میهمانان به ارمغان بیاورند و این شب دراز را كوتاه كنند.

شب یلدا یا همان شب 'ولادت نور' شبی برای شادی، محبت و مهرورزی به عزیزان و شب شكرانه نعمت های بیكران خداوند است.ك/4

7496/659/ 330