آداب و رسوم مختلفی در طول تاریخ بشر به منصه ظهور رسیده اند كه هر كدام با گذشت روزگاران و دگرگونی های سیاسی و اجتماعی یا غبار فراموشی بر آنها نشسته و یا آنكه هماره جاودان و ماندگارند و جامعه با فرا رسیدن این ایام غرق شادی و تكاپو می شود.
در تمدن باستانی ایران نیز آیین هایی زیبا وجود دارد كه هركدام نشانی از اسطوره ای در تاریخ كهن این سرزمین را با خود به همراه دارد و بیانگر فرهنگ غنی و پرمایه این مرزوبوم است.
از میان این آیین ها می توان به جشن های باستانی، اسطوره ای و فصلی اشاره كرد كه از دوران كهن به یادگار مانده اند و تا به امروز نیز پابرجا هستند و برخی از هموطنان در نقاط مختلف كشور این جشن ها را برگزار می كنند.
جشن هایی چون نوروز، تیرگان، مهرگان، یلدا و سده به همراه اسطوره ها و افسانه هایی درباره علت پیدایش آن ها، در فرهنگ و تمدن باستانی ایران ماندگار شده اند. این آیین ها كه در آغاز برای یادآوری فصل ها و تنظیم برنامه های كشاورزی برگزار می شد، با گذشت زمان دچار دگرگونی های زیادی شده است.
جشن های باستانی ریشه در باور و اعتقاد مردم ایران زمین دارد. یكی از این جشن ها كه می توان به آن اشاره كرد، جشن آیینی شب یلدا است.
واژه یلدا سریانی و به معنی ولادت است. ولادت خورشید (مهر، میترا) كه رومیان آن را 'ناتالیس آنویكتوس' یعنی روز تولد مهر و شكست ناپذیر نامیدند.
بنابر باور پیشینیان در پایان این شب، تاریكی شكست می خورد، روشنایی پیروز و خورشید زاده می شود و روزها رو به بلندی می نهد، نام این روز، روز میلاد اكبر است و مقصود از آن انقلاب شتوی است. گویند در این روز نور از كم به زیاد افزایش می یابد و آدمیان، نشو و نمو آغاز می كنند و اهریمنان به فنا، روی می آورند.
درباره جشن ها و آیین های كهن ایران، انگیزه و شیوه برگزاری آنها كتاب، مقاله، داستان و شعر بسیار است اما بیشترین و كوتاهترین سندها درباره برگزاری جشن های پیش از اسلام و پس از اسلام كتاب های ادبی، تاریخی و اجتماعی سده های چهارم و پنجم هجری است كه هركدام به نحوی در بیان برگزاری و گرامیداشت جشن های اسطوره ای ایرانی نقش بسزایی دارند.
منیره احمد سلطانی، استاد ادبیات دانشگاه آزاد در گفت و گو با ایرنا درباره شب یلدا و آیین های آن و دلیل نامگذاری یلدا گفت: وجه تسمیه شب یلدا تولد خورشید است. بر اساس اندیشه ابوریحان بیرونی چون روزها بلندتر می شود خورشید خود را نشان می دهد.
ایلامی ها در خوزستان چهار طاق هایی برای نشان دادن حركت خورشید ساخته بودند تا تفاوت آشكار حركت خورشید را از برج آذر به برج دی نشان دهند.
وی در ادامه افزود: نامگذاری شب یلدا به چله به دلیل وجود فرهنگ عامیانه چله به معنای چهلمین روز و زایش خورشید است كه این پدیده با مراسم مذهبی و آداب و رسومی خاص گرامی داشته می شود.
منیره احمد سلطانی در مورد تاریخچه پیدایش شب یلدا گفت: سندهای معتبر نشان می دهد كه این جشن همزمان با برگزاری آیین میتراییسم در دوران اشكانیان شكل گرفته است. این آیین به سبب علاقه ایرانیان به شادی به آیینی ملی بدل و در فرهنگ ایران زمین جاودانه و ماندگار شد. ساسانیان به دلیل این كه برگزاری این جشن را با عقاید مذهبی خود مغایر نمی دانستند، مجوز برگزاری این آیین را صادر كردند.
یافته های غیرمستند، آغاز پیدایش آیین شب یلدا را به سه هزار و 500 سال قبل از میلاد مسیح و به دوره آریایی ها نسبت داده اند.
آریایی ها حركت قوس به جُدی را كه آخرین نبرد بین خورشید و تاریكی بود و در نهایت به پیروزی روشنایی و خورشید منجر می شد، جشن می گرفتند.
سلطانی در مورد نمود شب یلدا در ادبیات فارسی و در كلام شاعران ایران زمین خاطر نشان كرد: تقریبا تمام شاعران ما در ارتباط با سیاهی، تاریكی و عمق این شب یك مورد تمثیلی دارند و زندگی سخت و چشمان معشوق را به شب یلدا تشبیه كرده اند. حافظ در شعری كه هم صحبتی با حكام مستبد را به شب یلدا تشبیه كرده است این گونه می سراید:
صحبت حكام ظلمت شب یلداست
نور ز خورشید جوی بو كه برآید
این استاد دانشگاه شباهت یلدا را با جشن های دیگر اقوام در كشورهای دیگر این طور توصیف كرد: كلیمی ها نیز در قالبی دیگر این جشن را به نام ایلانوت برگزار می كردند كه به جشن درخت و شمع شهرت داشت. آن ها در این جشن میوه های قرمز رنگ و گرد را به نشانه آنكه سمبل و تداعی كننده خورشید هستند گردآوری می كردند.
پس از فتح رم به وسیله داریوش سوم و پیش از ورود آیین مسیحیت در این كشور، آیین شب یلدا به وسیله او در آنجا رواج پیدا كرد اما بعد از ورود آیین مسیحیت به رم مردم برای جلب رضایت كشیشان این آیین را با تولد مسیح یكی كردند و مسیحیان به دلیل نداشن درخت سرو كه مظهر ایران و نماد پایداری در برابر حوادث است از درخت كاج در برگزاری این آیین استفاده می كردند. با گذشت زمان به تدریج این آیین با میلاد حضرت مسیح به هم آمیخت و از حالت جشن یلدا خارج شد.
او در ادامه یادآور شد كه علت ماندگاری شب یلدا برخلاف دیگر جشن های باستانی این است كه این جشن سبب وحدت میان اقوام مختلف می شود. طولانی بودن شب یلدا سبب شده است كه اقوام و نزدیكان دور هم جمع شوند و در یك شب نشینی با انجام دادن بازی های مختلف و گرفتن فال حافظ شبی خوش را برای خود رقم زنند.
بازی فال سوزن با فال حافظ یك نمونه از این بازی ها است. همه دور تا دور اتاق می‌نشینند و پیرزنی به طور پیاپی شعر می‌خواند. دختر بچه‌ای پس از اتمام هر شعر بر یك پارچه نبریده و آب ندیده سوزن می‌زند و مهمان‌ها بنا به ترتیبی كه نشسته‌اند شعرهای پیرزن را فال خود می‌دانند. فال حافظ با نیت درود بر پیغمبر و قسم به شاخ نبات كه به روایتی معشوقه حافظ بوده است، گرفته می شد.
خوردن هرچیزی كه یادآور خورشید است مثل هنداونه و برگه زردآلو كه در تابستان خشك و برای این شب نگهداری می شود، در این آیین مورد استفاده قرار می گیرد.
ایرانیان در فصل سرد سال یعنی دی تا اسفند كه به چله كوچك و بزرگ معروف است برای ذخیره چربی بدن خود از آجیل، گردو و پسته در این جشن استفاده می كردند.
سازمان میراث فرهنگی آیین شب یلدا را در دی ماه 1387 هجری خورشیدی، به عنوان دومین جشن بزرگ ایرانیان در تقویم ملی، به ثبت رساند تا هرسال شب یلدا با شكوه هر چه تمام تر برگزار شود.
از: فاطمه مهدوی
اطلاع**9128**2059**9131
تاریخ انتشار: ۳۰ آذر ۱۳۹۲ - ۱۳:۲۶
تهران-ایرنا-گروه اسناد و اطلاع رسانی- ایرانیان امشب فرارسیدن آیین باستانی، نبرد خورشید با سیاهی شب را به نظاره می نشینند و در شب یلدا، جشنی را كه از باور قدیمی پیشینیان نشات گرفته است با آداب و رسوم خاصی برگزار می كنند.