توسعه و بهبود وضعیت زنان به عنوان نیمی از جمعیت كشور در گرو تولید ادبیات علمی متناسب با نیازهای روز زنان است. در این راستا، پژوهش در حوزه ی روش شناختی، به عنوان مهمترین ابزار تولید علم، امری بسیار ضروری به نظر می رسد.
در راستای این هدف همایش «پیش داوری های جنسیتی در تحقیقات علوم انسانی» روز شنبه گذشته هفدهم اسفندماه، همزمان با هشتم مارس روز جهانی زن از سوی كارگروه زنان موسسه ی رخداد تازه و با حضور تعدادی از استادان دانشگاه، پژوهشگران و علاقه‌مندان حوزه ی زنان برگزار شد.
در این همایش افزون بر ارایه و بررسی مقاله های متعدد، افراد برجسته یی نیز از جمله «رضا احمدی» پژوهشگر حوزه عرفان، «مصطفی ملكیان» پژوهشگر مسایل فرهنگی و دینی و «فاطمه صادقی» پژوهشگر مسایل اجتماعی به ایراد سخنرانی پرداختند.
«كلیشه های جنسیتی در علوم انسانی»، «فلسفه سیاسی فمینیسم به مثابه نظریه انتقادی»، «ایدئولوژی زدگی كل محور فمینیسم و نوستالژی معرفت شناختی اصیل آن»، «بررسی پیش فرض های جنسیتی در فلسفه غرب»، «تغییر طرحواره جنسیتی محققان ایرانی، عاملی برای كاهش پیشداوری در تحقیقات اجتماعی»، «ضرورت پرداختن به رویكردهای كیفی در پژوهش های جنسیتی در ایران» از جمله مقاله های ارایه شده به همایش پیش داوری های جنسیتی در تحقیقات علوم انسانی بود.
در ادامه گزارشی از مسایل ارایه شده در همایش ارایه می شود.
*** بن مایه های فكری فمینیست ها
مصطفی ملكیان فیلسوف و نظریه پرداز حوزه ی دین و اخلاق در این همایش ضمن تبریك روز جهانی زن، به بیان چكیده یی از بن مایه های فكری مكتب فمینیسم پرداخت و گفت: فمینیست ها به لحاظ ارزشی، جامعه ی مرد سالار یا پدر سالار و فرهنگ ها و تمدن هایی را كه مشوق این جامعه بوده اند، مورد داوری قرار داده اند...منابع هنجارگذار اجتماعی در هر جامعه یی از 6 منبع حقوق، اخلاق، دین و مذهب، آداب و رسوم و عرف وعادات، زیبایی شناختی و مصلحت اندیشی هستند و فمینیست ها، جامعه ی مردسالار را از منظر هر 6 منبع، ارزش گذاری و داوری كردند.
وی در ادامه به بررسی نقد حقوقی فمینیست ها به جامعه پرداخت و اظهار داشت: تمام نقدی كه فمینیست ها از منظر حقوق به جامعه دارند، این است كه عدالت مهم تر از جنسیت است و بنابراین نباید به بهانه ی جنسیت، عدالت را فراموش كرد. به باور آنان، تا دوران فعلی، همیشه عدالت فدای جنسیت شده است. در واقع این رویكرد به دنبال این است كه نشان دهد چه بی عدالتی ها و تبعیض هایی در طول تاریخ تنها به خاطر مقوله ی جنسیت صورت گرفته است.
این استاد علم اخلاق در بیان نقد اخلاقی پیروان مكتب فمینیسم بر جامعه هم گفت: از منظر اخلاقی، نقدی كه فمینیسم بر جامعه دارد این است كه تاكنون جوامع، عدالت را معیار و شاخص اخلاق در نظرگرفته اند. در حالی كه فمینیست ها معتقدند كه عدالت معیار حقوق است نه اخلاق. از سوی دیگر از نظر آنها عدالت «حداقل» اخلاقی بودن را فراهم می كند و برای اخلاقی بودن باید دو درجه از این بالاتر رفت. این نگاه، از آن جهت كه مردان عدالت را نهایت اخلاق دانستند، به طور مطلق در اخلاق راه پیدا نكرده است.
ملكیان در بخش دیگری از سخنان خود به نقد و نگاه فمینیسم به جامعه از منظر دین و مذهب اشاره كرد و گفت: به زعم فمینیست ها، مهم ترین ركن دین و مذهب خدا است كه فاقد جنسیت است؛ عنصر فاقد جنسیت را یا باید همچنان بدون جنسیت یا دارای جنسیت دوگانه عرضه كرد. اما مساله اینجا است كه نمی توان برای آنچه مقدس است، تركیب قایل شد. به لحاظ مابعدالطبیعی، هر انسانی هر قدر هم ساده لوح باشد، می داند كه خدا جنسیت ندارد.
در موضوع نقد فمینیست ها از منظر آداب و رسوم نیز ملكیان توضیح داد: از این منظر گفته می شود كه باید «همبستگی اجتماعی» وجود داشته باشد اما نه به قیمت اینكه كسی برای دیگری نابود شود. به عقیده ی فمینیسم، مردان از مطلوب بودن همبستگی اجتماعی این چنین برداشت كرده اند كه این همبستگی با هر هزینه یی حاصل شدنی باشد. فمینیست ها بر این باورند كه خود آنها هزینه ی این همبستگی را می پردازند و مردان تنها از فایده و سود آن برخوردار می شوند. آنها از همبستگی اجتماعی روی گردان نیستند، بلكه می خواهند از این همبستگی به اندازه ی هم سود و زیان برند. با این وجود، بسیاری از منتقدان فمینیسم معتقدند از زمانی كه فمینیسم به صورت یك جنبش در آمده است، خانوادها در حال فروپاشی هستند.
ملكیان در ادامه سخنرانی خود به بررسی نقد فمینیست ها به جامعه از منظر زیبایی شناختی پرداخت و تصریح كرد: نقد فمینیسم از منظر زیبایی شناختی نیز این است كه زنان نتوانسته اند همه ی زیبایی های خودشان را بروز دهند. به باور آنها اگر زنان مجال شكفتگی اجتماعی پیدا می كردند، آن وقت می توانستیم شاهد این باشیم كه چه زیبایی های اجتماعی بی شماری در جنس زن به ودیعه گذاشته شده است.
به باور ملكیان اگر همه ی این زیبایی های درونی عرضه می شد، در وهله ی نخست، زیبایی تنها به جسم و تن زن منحصر نمی شد و در درجه ی دوم، در مورد این زیبایی زنانه و جسمانی مبالغه هایی مضحك صورت نمی گرفت.
وی همچنین درباره ی نقد فمینیست ها از منظر مصلحت اندیشی توضیح داد: بزرگترین نقدی كه فمینیسم به جامعه های مرد سالار دارد این است كه، این جامعه ها افزون بر اجحافی كه در حق زن می كنند، جلوی شكوفایی نوع بشر را نیز می گیرند.
ملكیان پس از پرداختن به انتقادهای نظری فمینیست ها به ادعاهای آنان از منظر واقعی پرداخت و گفت: به زعم فمینیست ها این مسلم است كه زن و مرد به لحاظ زیست شناسی صرف، تفاوت های با هم دارند؛ اما نكته حایز اهمیت این است كه این تفاوت در همه ی قلمروهای ذهن نیست.
این پژوهشگر حوزه ی فلسفه افزود: برخی توانمندی های ذهنی زنان نیز با هم فرق دارد؛ اما زمانی كه از ساحت جسم و ذهن، وارد ساحت روان شویم، مذكر و مؤنث بودن معنای خود را از دست می دهد و چنانچه به ساحت چهارمی، با عنوان «روح» قایل باشیم، دیگر هیچ تفاوتی به چشم نخواهد آمد. بنابراین انتقاد فمینیست ها در این است كه چرا تفاوت در ناحیه ی تن، به تمام ابعاد وجودی آنان تسری پیدا كرده است؟
*** پیش فرض های جنسیتی در تحقیقات علوم دینی
رضا احمدی پژوهشگر حوزه ی عرفان و فعال در موسسه ی رخداد تازه نیز به عنوان یكی از سخنرانان ویژه ی این همایش به تشریح مقاله ی ارایه شده ی خود به عنوان «پیش فرض های جنسیتی در تحقیقات علوم دینی» پرداخت.
وی رویكردهای مختلف در باب معرفت شناسی علوم را در دو رویكرد اصلی «نسبی گرایی» و «مطلق گرایی» خلاصه كرد و گفت: بر اساس مطلق گرایی، در علوم و دانش های بشری، پاسخ به پرسش ها، قطعی و همیشگی است. برعكس در رویكرد نسبی گرایی، پاسخ ها همواره پیشنهادهای موقتی هستند و تنها در یك دوره ی تاریخی پذیرفته می شوند.
احمدی با تكیه بر رویكرد نسبی گرایی افزود: گفتمان دین اسلام گفتمانی متن محور است؛ این در حالی است كه به عنوان مثال گفتمان مسیحیت گفتمانی نهاد محور است كه در صدر آن، كلیسا به عنوان نهاد مرجع وجود دارد. بر این اساس، همه ی علوم اسلامی اعم از فقه، فلسفه، نحو، علوم بلاغی و عرفان در حاشیه ی متن پدید آمده اند. از آنجایی كه این متن دارای سوژه های جنسیتی است، پس تمام گفتمان دینی ما مبتنی بر متن است. به عنوان مثال به نظر می رسد كه در متن قرآن به مثابه ی متن مقدس و محوری گفتمان دینی، مرد مخاطب قرار می گیرد و زن مخاطب ثانوی است. همه ی متون دینی نیز در گفتمان جامعه بر اساس قرآن نوشته شده است. از طرف دیگر، متنی كه در اختیار داریم یك متن تاریخی است و انعكاس یك گفتمان تاریخی است.
احمدی در ادامه به بررسی نگاه فمینیست ها پرداخت و گفت: فمینیست ها معتقدند كه برای تغییر پیش فرض های رایج در جامعه، ناگزیر باید گفتمان جامعه را تغییر داد و آن را تعدیل كرد.
به باور پژوهشگر حوزه ی عرفان، از نگاه فمینیست ها، یكی از روش های ممكن برای دستیابی به این هدف، تمسك به رویه های پراكنده یی از جمله شعر، فیلم داستان، برگزاری همایش و ... در جامعه و راهبرد دوم از نظر این گروه، تمسك به عرفان است.
*** ضرورت پرداختن به رویكردهای كیفی در پژوهش های جنسیتی در ایران
فاطمه صادقی دكترای علوم سیاسی، فعال حقوق زنان و مدرس موسسه ی رخداد تازه، یكی دیگر از سخنرانان ویژه ی این همایش بود كه تلاش كرد پاسخی برای این پرسش ارایه كند كه چگونه می توان به بحث جنسیت نزدیك شد و آن را مطرح كرد؟
صادقی كلیشه های ساخته شده از طرف سنتی ها درباره ی جنسیت و تاكید آنها بر ثابت ماندن سنت و نیز متهم كردن فمینیست ها به غربزدگی را، نقد كرد.
وی با استناد به برخی از منابع تاریخی از قبیل «شاهنامه» فردوسی و «معایب الرجال» نوشته ی «بی بی خاتون استرآبادی» در دوره ی قاجاریه كه در آنها به موارد متعددی از نقش مهم و برجسته ی زنان اشاره شده است، برای فمینیسم قدمتی طولانی متصور شد.
وی ریشه ی اتهام های وارد شده به فمینیسم را اندیشه های استعماری و امپریالیستی دانست و گفت: در آثار مكتوب جوامع امپریالیستی بحث حقوق زنان در جوامع اسلامی بحثی به صورت كامل نو و تحت تاثیر خود غرب معرفی شده است. از این منظر سنت جوامع اسلامی یك سنت یكپارچه و مردسالارانه است كه غرب رسالت آن را دارد كه زنان جوامع اسلامی را از این انقیاد رهایی بخشد؛ به این ترتیب زن مسلمان به سوژه یی تبدیل شده است تا گفتمان امپریالیستی از آن طریق خود را نشان دهد.
این فعال حقوق زنان تصریح كرد: منظور من از امپریالیسم، مناسباتی است كه در آن یك كلیشه به صورت دایم تكرار می شود و این كلیشه مبتنی بر برتری غرب بر «ما» است.
*** فلسفه ی سیاسی فمینیسم به مثابه ی نظریه ی انتقادی
در ادامه ی همایش «آمنه میرخوشخو» دانشجوی دكتری علوم سیاسی دانشگاه تهران به ارایه ی مقاله ی خود با عنوان «فلسفه سیاسی فمینیسم به مثابه نظریه ی انتقادی» ارایه داد.
موضوع اصلی این مقاله فلسفه سیاسی فمینیسم بود كه به بررسی چرایی و چگونگی اهداف و مضامین سیاسی مبتنی بر انگاره های زنانگی پرداخت. بر این اساس فلسفه ی سیاسی فمینیسم در ماهیت خود یك هدف فراگیر دارد و آن عبارت است از شناختن، توضیح دادن و به چالش كشیدن سلطه ی نظام مند مردان بر زنان به منظور پایان یافتن آن.
در این مقاله نویسنده تلاش كرده بود به انگاره های مورد توجه فلسفه سیاسی فمینیسم كه در ماهیت خود مباحثی معرفت شناسانه درباره ی علم مدرن و دیدگاه های روان شناختی است، بپردازد و نسبت آن را با مسایل مطروح و مورد توجه نظریه ی انتقادی مكتب فرانكفورت بسنجد. در این باره از آرای مكتب فرانكفورت درباره ی نقد عقل، نقد سوژگی، نقد سلطه، نقد شیء شدگی، نقد پوزیتیویسم استفاده شد و به گونه یی آن را در ارتباط با مفاهیم مطرح شده از سوی فلسفه ی فمینیستی، پیوند داد.
*** ضرورت توجه به رویكردهای كیفی در پژوهش های جنسیتی در ایران
«مژگان فراهانی» دانشجوی كارشناسی ارشد رشته ی ارتباطات از دانشگاه علامه طباطبایی، در مقاله ی خود در این همایش، به اهمیت و ضرورت رویكردهای كیفی در پژوهش های جنسیتی پرداخت و گفت: همانطور كه تحقیق فمینیستی یك فرآیند سیاسی دارد، تحقیق كیفی هم رویكرد سیاسی دارد. در تحقیق های كلاسیك، مردان همیشه به عنوان كنشگران، محركان و دگرگون كنندگان تلقی شدند و زنان همیشه در حاشیه و فرودست بودند.
وی با تاكید بر اینكه به لحاظ روش شناسی، تحقیق های فمینیستی از تحقیق های كلاسیك متمایز هستند، گفت: در همین ارتباط شعار تحقیق های فمینیستی این است كه تحقیق باید برای زنان انجام شود نه در مورد آنان. تحقیق فمینیستی بر حذف رابطه ی نامتوازن بین تحقیق و مورد تحقیق تاكید می كند. از سوی دیگر، انگیزه در طراحی و انجام تحقیق كیفی سیاسی است؛ یعنی همان تغییر و تحول شرایط زنان در جامعه است كه نقش اساسی در نابرابری های اجتماعی ایفا می كند. این تحقیق ها با دیدگاه ها و تجربه های زنان شروع می شود. تحقیق كیفی ساختار و ایدئولوژی را به چالش می كشاند تا این منجر به ناكارآمد دانستن زنان نشود. وی افزود: نظر به اینكه قرایت زنان و دیدگاه آنها از فیلم و رمان و كتاب متفاوت است، روش های كیفی در مطالعات فمینیستی با تغییر اجتماعی موقعیت زنان، آشكارسازی دیدگاه های زنان و شنیده شدن صدای آنها صورت می گیرد و به بررسی این موضوع خواهد پرداخت كه محرومیت های قایل شده برای زنان و نادیده گرفتن آنها چقدر در دیدگاه های زنان تاثیر می گذارد.
فراهانی در پایان افزود: در پژوهش های كیفی، محقق می خواهد از چشم كنشگران به پدیده نگاه كند و به عنوان نمونه قرایت زنانه از پدیده ها را بررسی كند. در این رویكرد، آزمایشگاه محقق، «خود محقق» و «رابطه یا تعاملی» تلقی می شود كه وی با مخاطبانش برقرار می كند. از دل این تعامل و گفت و گوها است كه تولید دانش صورت می گیرد و به جای فاصله ی زیاد و یك سویه میان سوژه با ابژه، رابطه ی چندسویه میان سوژه ها با یكدیگر قرار می گیرد.
*** تغییر طرحواره جنسیتی محققان ایرانی، عاملی برای كاهش پیش داوری در تحقیقات اجتماعی
هدف از مقاله ی ارایه شده توسط «آرزو علومی» دانشجوی دكتری رفاه اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی در همایش پیش داوری های جنسیتی در تحقیقات علوم انسانی بررسی دلایل تسری پدیده ی پیش داوری، به ویژه از نوع جنسیت زده ی آن در تحقیق های علمی است.
در این مقاله، پژوهشگر تلاش كرده است تا ضعف رویكردهای پوزیتیویستی و پیش داوری هایی كه نسبت به جنسیت دارد را تبیین كند و همچنین اهمیت توجه به رویكرد كیفی و ضرورت بكارگیری آن را در پژوهش های علوم انسانی از دیدگاه صاحب نظران بررسی كند.
علومی در سخنرانی خود در همایش، پس از ارایه ی ساختار كلی تحقیق های علوم انسانی به ویژه علوم اجتماعی، عمده ی مسایلی را كه محققان این دانش در ایران به بررسی و كنكاش آن می پردازند، فهرست كرد.
وی سپس به تعریف مفاهیم «پیش داوری» كه بیشتر ناشی از «كلیشه های جنسیتی» است، پرداخت و تاثیرگذاری آن بر اهداف و روش های تحقیق های علوم اجتماعی را مورد سنجش قرار داد.
این دانشجوی مقطع دكتری رشته ی رفاه اجتماعی با اشاره به نظریه ی مورد استفاده در مقاله ی خود تصریح كرد: چنانچه الگوهای رفتاری روابطی كه فرد در كودكی و در محیط پیرامون خود مشاهده می كند و بر اساس آنها، نظام باورهای او شكل می گیرد، حاوی رفتارهای مبتنی بر باور كلیشه های جنسیتی باشد، طرحواره های ذهن او به اصطلاح جنسیتی می شود. چنانچه در بزرگسالی و به مرور، این طرحواره های جنسیتی، با كسب دانش و مهارت های بازاجتماعی شدن، تغییر چندانی نكند، فرد آگاهانه طرحواره های خود را در جامعه و در ارایه ی اندیشه ها و رویكردش در قالب تحقیق ها تسری می دهد. نتیجه ی این روند، پیش داوری های جنسیتی موجود در تنظیم اهداف و روش های تحقیقاتی این فرد است.
***كلیشه های جنسیتی در علوم انسانی
یكی دیگر از مقاله های ارایه شده در این همایش مقاله یی بود كه از طرف «آتوسا نجف لوی» دانشجوی فیلمنامه نویسی دانشكده ی صدا و سیما، نگاشته شده بود. در بخشی از این مقاله آمده است: در دنیای امروز به خصوص در مشرق زمین و بالاخص در جامعه اسلامی و ایرانی، با واقعیتی رویرو هستیم و آن ایجاد یك تضاد و یك بحران و دگرگونی و فروریختن و آشفتگی بسیار شدید در خصوصیات انسانی و رفتار و عادات اجتماعی و طرز تفكر و اصولا تغییر شكل انسانی كه تیپ خاصی بنام روشنفكر و «زن و مرد متفكر» یا «تحصیلكرده» یا «متجدد» به وجود آورده است كه با زن و مرد «سنتی» در تضاد است.
بر اساس این مقاله، كلیشه های جنسیتی كه در فرم ها و شكل های گوناگون در بدنه های مختلف روابط اجتماعی، سیاسی و فرهنگی وجود دارند، به صورت هایی می توانند تقویت شوند و حتی بعد از تقویت شدن در این حوزه ها به صورت بارز و مشخص به پهنه اجتماع سرایت كرده و علیه زنان و یا هر كدام از افراد اجتماع عمل كنند. تقویت باورها و كلیشه های سنتی در خانواده های سنتی كه به صورت نسل به نسل منتقل گشته است، از عوامل بازتولید و پرورش كلیشه ای جنسیتی و نهایتا انتقال آنها به درون جامعه است. جامعه و قوانین نابرابر یكی دیگر از منابع تولید كلیشه های جنسیتی است. به اعتقاد روشنفكران، كلیشه های رایج در ایران همچنان در خدمت نابرابری میان زن و مرد قرار دارد.
نویسنده این مقاله تاكید می كند كه تلقی تبعیض آمیز از شیوه های رایج در سیستم آموزشی ورسانه ای ظاهرا برخاسته از مبنای انسان شناختی است كه تفاوت های ذهنی و رفتاری زن و مرد را متاثر از نظام اجتماعی می داند و میان آنها با ویژگی های تكوینی ارتباطی برقرار نمی كند. البته این نكته مسلم است كه تفاوت نقش ها، مسئولیت ها و حقوق نباید در نهایت به ظلم و بی عدالتی بیانجامد. تجربه فمینیسم در دنیای غرب نشان داده است كه تشابه در نقش های زنان و مردان به هیچ روی نمی تواند ستم علیه زنان را محدود سازد بلكه گاه سبب ستم مضاعف می شود.
*گزارش از: مهناز میرعباسی-زینت السادات جلالی (گروه پژوهش های خبری)
پژوهش**9277** 9292****2054
تاریخ انتشار: ۲۱ اسفند ۱۳۹۲ - ۱۱:۰۳
تهران-ایرنا- بسیاری از صاحبنظران معتقدند در زمان حاضر ادبیات موجود در حوزه ی علوم انسانی در بسیاری از موارد، مسایل مربوط به زنان را نادیده انگاشته است؛ چنانكه در بخش مهمی از پژوهش ها با متغیر جنسیت، تقلیل گرایانه برخورد شده یا در نتایج تحقیق ها، تفسیر نادرست و مبتنی بر تفكر مردسالارانه از این متغیر صورت گرفته است.