به گزارش روز شنبه ایرنا، چند سالی است كه یكی از مطالبات جدی و همیشگی رهبر انقلاب اسلامی از مسئولان و نخبگان كشور، پیشرفت علمی و ثروت‌آفرینی از راه دانش است. ایشان حتی دو اولویت كاری دولت یازدهم را «علم و اقتصاد» بیان كرده‌اند. برای بررسی وضعیت علم و فناوری كشور و الزامات پیشرفت بهتر و بیشتر آن، دكتر سورنا ستاری، معاون علمی و فناوری رئیس جمهور و رئیس بنیاد ملی نخبگان به سؤالات پایگاه اطلاع‌رسانی KHAMENEI.IR پاسخ داده است.
متن كامل این مصاحبه با تیتر 'تنها شاهراه ثروت آفرینی' بدین شرح است:
** رهبر انقلاب اسلامی در دیدار سال گذشته‌‌ی اساتید دانشگاه‌ها در ماه مبارك رمضان گفتند: «ما هنوز از خط مقدم علم عقبیم. هنوز در بسیاری از دانش‌های مورد نیاز زندگی دچار عقب‌ماندگی‌های مزمن هستیم، با همه‌ی این پیشرفتی كه در بخشی از دانش‌ها داشته‌ایم. پس چون دچار عقب‌ماندگی هستیم، باید كاری كنیم.» حال سؤال این است كه مختصات و ویژگی‌های خط مقدم علم چیست؟
ستاری : درباره‌ی «خط مقدم علم» می‌توان از جنبه‌های مختلفی بحث كرد. كشور ما با وجود پیشرفت‌های ویژه‌ای كه در دو دهه‌ی گذشته داشته، هنوز در برخی زمینه‌ها عقب است كه شاید بتوان بعضی از آن‌ها را خط مقدم علم در سطح جهانی دانست. مثلاً در حوزهی فناوری‌های بالا (High Tech) كشور ما دستاوردهایی داشته، ولی همچنان جای كار فراوانی وجود دارد تا علوم مهندسی خودشان را در حوزهی صنایع پیشرفته و با فناوری بالا نشان دهند.
همچنین در حوزهی علوم انسانی و علوم پایه، در كشور ما جای كار بیشتری وجود دارد و تا تولید نظریه‌های علمی قابل طرح در سطح جهانی، باید اقدامات بیشتری انجام پذیرد.
شاید «دستیابی به مرجعیت علمی» كه رهبر معظم انقلاب بر آن تأكید نموده‌اند نیز در گرو دستیابی به خط مقدم علم باشد تا دانشمندان و فناوران كشورهای دیگر برای كسب آن دانش‌ها و فناوری‌ها، مجبور به رجوع به كشور ما باشند و ایران به عنوان مرجع علمی مطرح شود.
** اگر بخواهید وضعیت مدیریتی و محیط علمی كشور را آسیب‌شناسی كنید، در كشور ما چه ضعف‌هایی برای رسیدن به خط مقدم علم وجود دارد كه باید برطرف شود؟
ستاری: در كشور ما طی دو دهه‌ی گذشته، سرمایه‌گذاری‌های خوبی در حوزهی زیرساخت‌های حوزهی علوم و فناوری انجام گرفته و منابع انسانی خوبی تربیت كرده‌ایم. دو مشكل اصلی در این زمینه وجود دارد؛ نخست این‌كه كشور ما نیاز به هماهنگی و هم‌افزایی بیشتری بین دستگاه‌های مختلف حوزه‌های علمی دارد. به عبارتی، در حوزهی سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی و اولویت‌بندی فعالیت‌ها و نظارت و پایش آن‌ها باید بیشتر تلاش شود.
دوم این‌كه برخی فعالیت‌های علمی و فناورانه به صورت ناقص انجام می‌شود و همه‌ی فعالیت‌ها باید تا رسیدن به نتایج ملموس و دستاوردهای مشخص پیگیری شود و چرخه‌ی آن‌ها كامل شود. مثلاً می‌توان به ناقص‌بودن فرآیند تأثیر دستاوردهای علمی در زندگی عموم جامعه یا تبدیل دستاوردهای فناورانه به موارد ملموس اقتصادی و تجاری اشاره كرد.
** رهبر انقلاب در دیدار با نخبگان جوان در سال گذشته گفتند: «پیشرفت واقعی جز با پیشرفت علم فراهم نخواهد شد.» برخی اما معتقدند كه این نگاه به علم، همان نگاهی است كه كشورهای سلطه‌گر داشته‌اند و آثار آن هم كاملاً مشهود است، پس نباید به این شكل بر روی محوریت علم اصرار كنیم. نظر شما در این‌باره چیست؟
ستاری: كشورهای سلطه‌گر بر مبنای نگاه مادی و جهان‌بینی مادی‌گرای خود، از همه‌ی توانمندی‌ها در جهت افزایش سلطه‌گری خود استفاده برده‌اند. در حالی كه كشور ما داعیه‌دار ایجاد الگوی ایرانی-اسلامی پیشرفت است و می‌تواند برای تحقق این الگو از همه‌ی توانمندی‌های خود و از جمله توانمندی‌های علمی استفاده كند. ما باید علم را كسب كنیم و در جهت غیر استكباری و در راستای رفاه و عدالت جامعه به كار بگیریم. اگر جامعه‌ی ما و علما و فناوران كشور ما «متخلق به اخلاق اسلامی» تربیت شوند، این موضوع محقق خواهد شد.
** به نظر شما موانع، چالش‌ها و مشكلات تكمیل چرخه‌ی فناوری در كشور چیست؟
ستاری: همان‌گونه كه مطرح شد، برای تكمیل چرخه‌ی فناوری و نوآوری در كشور، در سطح هماهنگی و سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی نیاز به كارهای بیشتری داریم. از سوی دیگر، برای توسعه‌ی اقتصاد دانشبنیان در كشور باید نهادهای جدیدی شكل بگیرد كه می‌توان به لزوم ایجاد صندوق‌های مالی سرمایه‌گذاری خطرپذیر یا كارگزاران تسهیل در فرآیند عرضه و تقاضای فناوری اشاره كرد. مثلاً حوزهی بازار سرمایه و بورس باید به صورت جدی‌تر، ابزارهای خود را در اختیار توسعه‌ی اقتصاد دانشبنیان قرار دهد و در كنار بازار پولی و بانك‌ها، به توسعه‌ی این حوزه بپردازد.
همان‌گونه كه در سیاست‌های كلی اقتصاد مقاومتی ابلاغی رهبر معظم انقلاب آمده است، ساماندهی و ارتقای نظام ملی نوآوری یكی از مهم‌ترین اقدامات هم‌زمان با توسعه‌ی اقتصاد دانشبنیان ذكر شده است كه شایسته‌ی توجه ویژه است. در كشور ما باید نهادی فرادستگاهی و در سطح ریاست جمهوری، متولی راهبری كل اجزای نظام ملی نوآوری كشور باشد كه معاونت علمی و فناوری رئیس جمهور می‌تواند این نقش را بر عهده بگیرد.
نظام نوآوری هر كشوری و از جمله ایران، مجموعه‌ی پیچیده‌ای است از نهادها، عرف‌ها، تعاملات و ارتباطاتی كه در یك ارتباط سیستماتیك با یكدیگر فعالیت دارند. ساماندهی نظامات درون حوزهی علم و فناوری به‌موازات اصلاح نظام‌های پیرامونی حائز اهمیت است.
ایجاد و توسعه‌ی نهادهای واسط در نظام نوآوری، یكی از مهم‌ترین اقدامات است. در اقتصادهای توسعه‌یافته، نهادهای متعددی به عنوان نهادهای واسط فعال‌اند و طرفین عرضه و تقاضای دانش و فناوری را به یكدیگر وصل می‌كنند. هم‌اكنون اما خلأ ارتباط بین نهادهای طرفین عرضه و تقاضای دانش و فناوری در كشور ما كاملاً محسوس است.
** «علم و اقتصاد» دو اولویت اصلی كشور هستند. اقتصاد دانشبنیان نیز یكی از ظرفیت‌هایی است كه هر دو این اولویت‌ها را در بر می‌گیرد. به نظر شما اهمیت و ضرورت دانشبنیان شدن تولیدات كشور چیست؟ اقتصاد دانشبنیان چه نقشی در تحقق استقلال اقتصادی و اقتصاد مقاومتی دارد؟
ستاری: رهبر معظم انقلاب علم و اقتصاد را در اولویت ویژه‌ی كشور مطرح كرده اند كه توسعه‌ی اقتصاد دانشبنیان شامل هر دو این اولویت‌ها است و لذا دارای اهمیت مضاعف است.
برای توسعه‌ی اقتصاد دانشبنیان باید ابتدا فهم مناسبی از آن داشته باشیم. شاید بتوان اقتصاد دانشبنیان را اقتصادی دانست كه ارزش افزوده‌ی اصلی از تولید، به‌كارگیری و تجاری‌سازی و استفاده از دانش حاصل شود.
اگر این مسأله در كشور ما تحقق یابد، درون‌زا خواهد بود و مطمئناً به سمت بازارهای جهانی گرایش خواهد داشت و برون‌گرا می‌شود. لذا باید توسعه‌ی اقتصادی دانشبنیان را محور اصلی توسعه‌ی اقتصاد مقاومتی دانست.
در توسعه‌ی اقتصاد دانشبنیان هم نقش ویژه بر عهده‌ی شركت‌های دانشبنیان است. در چند سال گذشته محور همه‌ی فعالیت‌های معاونت علمی و فناوری رئیس جمهور، توسعه‌ی اقتصاد دانشبنیان و توسعه‌ی شركت‌های دانشبنیان و ساماندهی نظام ملی نوآوری بوده است. شاید بتوان اسم دیگری هم برای این معاونت مطرح كرد كه عبارت است از: معاونت نوآوری و اقتصاد دانشبنیان رئیس جمهور.
اولویت اول معاونت علمی و فناوری رئیس‌جمهور، توسعه‌ی شركت‌های دانشبنیان قرار داده شده است كه اجرای مناسب قانون حمایت از شركت‌ها و مؤسسات دانشبنیان یكی از مهم‌ترین اقدامات در این زمینه است. این قانون ظرفیت‌های بالقوه‌ی فراوانی دارد و یك قانون مترقی به‌شمار می‌رود كه در صورت اجرای كامل آن، بسیاری از مشكلات فعلی شركت‌های دانشبنیان برطرف می‌شود.
هم‌اكنون «سامانه‌ی ارزیابی شركت‌های دانشبنیان» از سوی معاونت علمی و فناوری رئیس جمهور راه‌اندازی شده و بیش از 30 كارگزاری ارزیابی شركت‌های دانشبنیان در سراسر كشور فعال شده‌اند. همچنین سعی شده از تمام ظرفیت‌های كشور در این زمینه استفاده شود.
تاكنون بیش از 400 شركت مورد ارزیابی قرار گرفته و وارد فرآیند حمایتی شده‌اند. یكی از مهم‌ترین موارد حمایتی، استفاده از تسهیلات صندوق نوآوری و شكوفایی بوده است كه در بودجه‌ی سال 93 بیش از 1000 میلیارد تومان منابع برای این صندوق در نظر گرفته شده است. همچنین آیین‌نامه‌های معافیت‌های مالیاتی و گمركی برای این شركت‌ها تهیه و ابلاغ شده و إن‌شاءالله امسال این شركت‌ها از این مزایا استفاده خواهند كرد.
همچنین «شبكه‌ی فن‌بازار ملی ایران» با همكاری همه‌ی دستگاه‌ها و نهادهای مرتبط كشور فعال شده است و تاكنون بیش از 4000 ركورد عرضه و تقاضای فناوری در این شبكه وارد شده است.
در پایان باید اشاره شود كه توصیه‌های مقام معظم رهبری در زمینه‌ی توسعه‌ی شركت‌های دانشبنیان بهترین راهنمای عمل همه‌ی دستگاه‌های اجرایی، خصوصاً معاونت علمی و فناوری رئیس جمهور بوده است.
** با توجه به پیش‌بینی‌های صورت‌گرفته مبنی بر تأمین 20 درصد درآمد كشور از راه صنایع و فعالیت‌های تجاری دانشبنیان تا سال 1404، اقتصاد كشور باید دارای چه ویژگی‌هایی باشد تا این نوع محصولات توانایی رشد و توسعه داشته باشند و ما را به اهداف مورد نظر برسانند؟
ستاری: اقتصاد كشور زمانی مبتنی بر دانش می‌شود كه تولید ثروت و حفظ مزیت رقابتی بنگاه‌ها تنها از طریق تولید و عرضه و استفاده از دانش اتفاق بیفتد و دیگر مسیرهای غیر مولد اقتصادی و غیر تولیدی -مانند دلالی- امكان‌پذیر نباشد. ساختارهای ناسالم اقتصادی و عدم سازمان‌دهی حوزه‌های مختلف باعث شده فعالیت‌های سوداگرانه در بازارهای موازی تولید -همچون زمین، ساختمان، سكه و طلا- سرمایه‌های فراوانی را به خود جذب كند.
لذا محدود كردن مسیرهای دلالی در بازارهای موازی تولید -مانند دلالی زمین، سكه و ارز- باید در دستور كار قرار گیرد. همچنین برای تضمین حفظ و تداوم فرآیند تولید دانش در اقتصاد، باید شرایط رقابتی به‌اندازه، مفید و سازنده تنظیم شود. در این زمینه وظیفه‌ی اصلی دولت نیز تنظیم‌گری و قاعده‌گذاری در حوزهی تنظیم رقابت‌ها و جلوگیری از انحصار است.
در محیط ناسالم اقتصادی نمی‌توان انتظار رشد جوانه‌های علم و فناوری را داشت. عوامل اقتصادی با زیركی هرچه تمام‌تر تلاش می‌كنند ساده‌ترین راه را برای كسب ثروت برگزینند. اگر فضای اقتصاد چنان سازمان‌دهی شود كه برای كسب ثروت راهی جز كسب دانش و نوآوری باقی نماند، فعالان اقتصادی ناچار تن به مشقت‌های خطیر نوآوری می‌دهند. لیكن اگر هر سوراخی برای كسب درآمد بدون زحمت فكری و مخاطرات عملی بیابند، از فعالیت‌های دانش‌محور اجتناب می‌كنند. اقتصاد دانشبنیان اقتصادی است كه برای ثروتمند شدن فقط یك شاهراه باقی می‌گذارد و راه‌های دیگر را مسدود می‌كند. این شاهراه اكتساب دانش و به‌كارگیری آن است.
علاوه‌بر موارد فوق، دولت باید به بازار داخل كشور و بازارهای بالقوه‌ی خارج از كشور و صادرات به‌صورت ویژه نگاه كند و به‌شدت در جهت حفظ و توسعه‌ی آن‌ها در مقابل رقبای خارجی فعالیت كند. بازارهای بزرگی در حوزهی كالاهای معمولی یا كالاهای پیشرفته در كشور ما وجود دارد كه هم‌اكنون در اختیار شركت‌های خارجی است و باید برای پس‌گرفتن آن‌ها در كشورهای خارجی یك عملیات جهادگونه و با مدیریت جهادی اجرا و یك عزم ملی جدی ایجاد كرد.
شاید بتوان با این توضیحات دلایل نام‌گذاری «سال اقتصاد و فرهنگ با عزم ملی و مدیریت جهادی» از سوی رهبر معظم انقلاب را بهتر درك نمود.
اگر از فضای كلان اقتصادی به عنوان محیط توسعه‌ی دانش و فناوری بگذریم، توسعه‌ی علم و نوآوری در اقتصاد ویژگی‌های دیگری به همراه دارد. توسعه‌ی اقتصاد دانشبنیان نیازمند به بازار فراگیر است تا انجام تحقیق و توسعه را به لحاظ اقتصادی توجیه كند. بازار خریدهای دولتی، یكی از مهم‌ترین ابعاد مؤثر بر اقتصاد دانشبنیان در كشور است. دولت حجیم اگرچه به لحاظ كارایی محل چالش است، اما می‌تواند به لحاظ تضمین بازار، یك عامل مهم به حساب بیاید. در كنار بازار دولت، ساماندهی تقاضای داخل، اگرچه كمی دشوارتر است، لیكن برای توسعه‌ی اقتصاد دانشبنیان به‌شدت اهمیت دارد. مدیریت تقاضای ملی و استفاده از اهرم بازار داخل در فرآیند چانه‌زنی با تولیدكنندگان داخلی و بین‌المللی موضوع بسیار مهمی است كه باید مد نظر قرار گیرد.
بازار فراگیر خرید دولت و تقاضای داخلی باید به لحاظ بخشی نیز اولویت‌بندی شود. منابع طبیعی و خصوصاً نفت و گاز یكی از مزیت‌های مهم ملی است كه باید لوكوموتیو اقتصاد دانشبنیان در كشور باشد. تقویت فعالیت‌های دانشی در حوزهی نفت و گاز و عموماً انرژی، علاوه بر این‌كه اهمیت راهبردی برای كشور دارد، می‌تواند به توسعه‌ی علم و فناوری در این بخش و سرریز آن به دیگر بخش‌ها منجر شود. یكی از سازوكارهایی كه در كشورهای مختلف برای تشویق بنگاه‌های اقتصادی به ایجاد ارزش افزوده‌ی بیشتر و تولید محصولات نهایی به آن توجه می‌شود، سازوكارهای تعرفه‌ای است. مثلاً تعرفه‌های بالاتری بر صدور مواد خام و كم‌فرآوری‌شده وضع شود تا بنگاه‌های اقتصادی، خودبه‌خود به‌سمت تولید و صادرات محصولات نهایی تشویق شوند. مقابله با خام‌‌فروشی -خصوصاً در حوزهی منابع طبیعی- نیازمند نگاه‌هایی از این دست است.
** یكی از مؤلفه‌های اصلی موفقیت سیاست‌ها، پذیرش عمومی و اقناع مردم است. به نظر می‌رسد عموم مردم ما هنوز نتوانستند پیوندی بین اقتصاد دانشبنیان و به‌طور كلی مسائل علم و فناوری با زندگی خود ایجاد كنند. در این باره چه باید كرد؟
ستاری: البته مردم ما تاكنون جنبه‌هایی از تأثیرگذاری شگفت‌انگیز محصولات فناورانه را در زندگی خود با مشاهده‌ی انقلاب فناوری اطلاعات و اینترنت و تلفن همراه تا حدی توانسته‌اند درك كنند كه متأسفانه اكثر این تجهیزات از خارج كشور تأمین می‌شود. ما باید این سؤال جدی را در ذهن مردم خودمان ایجاد كنیم كه آیا واقعاً كشور ما نمی‌تواند تولیدكننده و صادركننده‌ی چنین تجهیزات فناورانه‌ای (مانند حوزهی ICT) بشود؟! یا این‌كه باید عزم ملی را در این راستا ایجاد كنیم؟
خوشبختانه در چند سال گذشته، شركت‌های دانشبنیان در كشور توسعه یافته و بعضاً دستاوردهای ملموس خود را نیز به جامعه عرضه نموده‌اند. در این مورد می‌توان به قراردادن ماهواره در مدار زمین یا غنی‌سازی سوخت هسته‌ای و ... اشاره نمود. لذا مردم ما تدریجاً به حوزه‌های فناورانه اعتماد خواهند كرد.
** نفت، مزیت اقتصادی ایران محسوب می‌شود كه در عین حال، ما را دچار اقتصاد تك‌محصولی نیز كرده است. اقتصاد دانشبنیان تا چه اندازه این ظرفیت را دارد كه بتواند اقتصاد ما را از تك‌محصولی‌بودن نجات دهد و حتی مزیت رقابتی كشور ما بشود؟
ستاری: این هدف جز با یك حركت جهش‌گونه و با بسیج تمام منابع ملی و همكاری و هماهنگی دستگاه‌ها اتفاق نمی‌افتد. برای عبور از اقتصاد متكی بر فروش منابع زیرزمینی و ایجاد و توسعه‌ی صنایع مبتنی بر فناوری و دانش، باید یك نهضت عظیم در كشور شكل بگیرد. مثلاً باید از دوران دبستان به كودكان آموخت كه هم‌اكنون كشور ما نفت صادر می‌كند، ولی ما باید تلاش كنیم تا در آینده، فناوری و محصولات فناورانه صادر كنیم. این مسأله نیاز به فرهنگ‌سازی ویژه‌ای دارد و همه‌ی دستگاه‌های فرهنگ‌ساز ما -نظیر شورای عالی انقلاب فرهنگی، حوزهی علمیه، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و ...- باید در این زمینه به صورت جدی وارد شوند.
تحقیقات و تجربه‌های سال‌های اخیر نشان می‌دهد كه برخی بسترهای قانونی، تأثیر مستقیم و قابل توجهی بر توسعه‌ی نوآوری در كشورها داشته است. زیرساخت‌های قانونی و فرهنگی مربوط به مالكیت فكری از جمله‌ی این موارد بوده است. وقتی از اقتصاد دانشبنیان صحبت می‌كنیم، باید بدانیم كه مهم‌ترین پیشران‌های این نوع اقتصاد، «دارایی‌های فكری» است. آن چیزی كه بستر امن و قابل اطمینانی را برای تولید، حفاظت و تجاری‌سازی دارایی‌های فكری ایجاد می‌كند، وجود یك نظام روزآمد، چابك و كارآمد مالكیت فكری است. متأسفانه در این زمینه كاستی‌های بسیاری در كشور وجود دارد. قوانین روزآمد و مبتنی بر منافع تولیدكنندگان داخلی، فعالیت‌های ترویجی در سطوح مختلف و برای ذی‌نفعان متفاوت، زیرساخت‌های اطلاعاتی مناسب و زیرساخت‌های قانونی برای مقابله با رقابت غیر منصفانه از جمله موضوعاتی است كه در این زمینه حائز اهمیت است و در معاونت علمی و فناوری نیز تأملات و پیش‌بینی‌هایی در این خصوص در حال انجام است.
سیام**7261 **1449
تاریخ انتشار: ۱۱ مرداد ۱۳۹۳ - ۲۰:۴۱
تهران- ایرنا- معاون علمی و فناوری رییس جمهوری گفت : اولویت اول این معاونت ، توسعه شركت‌های دانشبنیان قرار داده شده كه اجرای مناسب قانون حمایت از شركت‌ها و مؤسسات دانشبنیان یكی از مهم‌ترین اقدامات در این زمینه است.