«مقتل خوانی»؛ روایت متجلی حماسه اباعبدالله در فرهنگ شیعی - ایرانی

به گزارش خبرنگار گروه فرهنگی ایرنا، حماسه عاشورا با تمام ابعاد گسترده سیاسی، اجتماعی، ‌مذهبی و فرهنگی اش در سال 62 هجری قمری به دلیل حكمرانی خاندان فاسد بنی امیه اگر با حضور ناظران و كاتبان صالح و خاندان و صحابه حضرت امام حسین(ع)نبود بی تردید با تمام ابعاد تاثیرگذارش در سرشت وسرنوشت امروزمسلمانان به دست آنها نمی رسید و در این میان راویان صدیق و پاكدامن شیعی در ثبت مظلومیت امام حسین(ع) و یاران باوفایشان سهمی بسیار عمیق و گسترده دارند.

یكی از مهمترین گونه های به جای مانده از ثبت این اسناد به نگارش «مقتل» اختصاص دارد كه درادامه رفتارهای آیینی و نمایشی مردمان ایران زمین در رثای سید و سالار شهیدان حضرت اباعبدالله این آثار مكتوب در شیوه اجرای «مقتل خوانی» به فصل مهمی از آیین های مذهبی ایرانیان بدل شد.

«مقتل خوانی»یكی ازكهن ترین آیین های نمایشی وسوگواری درفرهنگ ایرانی به شمار می رود كه ریشه در «مقاتل» نوشته شده از واقعه عاشورا دارد.

طبق اسنادموجود ومتقن تاریخی، پس ازواقعه جانگدازعاشورا درسال 61 هجری نخستین گزارش ها توسط شاهدان عینی واقعه یعنی خانواده امام حسین(ع) بویژه حضرت زینب كبری(س) و حضرت سجاد(ع) در تاریخ به ثبت رسیده است.

گزارش هایی بدون اغراق و درشت نمایی در بازنمایی اصل واقعه، مستند به مشاهدات و مبتنی برواقعیت وعقلانیت كه بدون آنكه احساسات و عواطف خارجی به آنها افزوده شود به خودی خود مظلومیت، شهامت و حماسه و عرفان واقعه عاشورا را در بطن خود بازتاب می دادند.

هرچند«مقتل خوانی»درچندسال اخیر جای خود را به انواع دیگری از ذكر مصیبت های اهل بیت پیامبر(ص)داده و مداحان سعی می كنند با اشعار خاص و متفاوت و مبتنی با نیاز روزجامعه، عواطف وتهییج احساسات صادقانه عزاداران را پاسخگو باشند اما همچنان این شیوه روایت و آیینی نقل تراژدی عاشورا، علاقه مندان خاص خود را دارد.



** چیستی و سرچشمه «مقتل» و «مقتل خوانی»

دهخدا درتعریف«مقتل»، خاستگاه وریشه آن درلغتنامه خود آورده است:«مقتل» به معنای قتلگاه و محل كشتن است اما در فرهنگ ایرانی، لفظ «مقتل» در مورد كتاب هایی به كار می ‎رود كه یك حادثه خونین را شرح بدهد و منجر به قتل شخصیتی شده باشد و عروف ‎ترین «مقتل خوانی»، خواندن از روی كتاب ‎های «مقتل» است، كاری كه قبلا به جای مداحی انجام می‎شد.

ذكراین نكته نیز خالی از لطف نیست كه با وجود نگارش مقتل های مختلف برای سایر امامان شهید كه به ندرت تعداد آنها به بیش از پنج اثر می رسد، با توجه به خاستگاه اصلی شكل گیری آیین مقتل خوانی درباره حماسه عاشورا و قیام امام حسین(ع)، بیش از 70 مقتل درباره این امام همام نگاشته شده و به شكل ثبت شده به دست ما رسیده است.

بهرام بیضایی دركتاب «نمایش در ایران» آورده است: «مقتل خوانی»، خواندن و در پاره مواقع، ایفای حركات نمایشی از روی كتاب ‎های «مقتل» است؛ كاری كه قبلا به جای مداحی انجام می ‎شد و حالا جایش را به «روضه‎ خوانی»، یعنی خواندن از روی یك مقتل خاص (كتاب روضه الشهداء) داده است.

در كتاب «شرح تاریخ اسلام از رسالت تاامامت» ذكر شده است كه راویان حادثه كربلا سه گروه هستند؛ گروه اول خود خانواده از میان اهل بیت(ع) و امام سجاد(ع) كه بیشتر از دیگران در این باره روشنگری كردند.

گروه دوم ازراویان عاشورا،خود«اشقیا»بوده ‎اند.وقتی كه«ابن زیاد» می‎ خواسته به لشگریان خود پاداش دهد، هر كسی اعلام می ‎كرده كه چه كار كرده و چه كسی را كشته و برای دریافت صله و پاداش بیشتر رفتار پلید خود را با اغراق و آمیخته با حركات غلو آمیز بیشتری انجام می داده است.

این اتفاق درقیام«مختار ثقفی»، وقتی نوبت انتقام ازقاتلان شهدای كربلا رسید، روایت آن فجایع بار دیگر از سوی سفاكان «آل زیاد» تكرار شد و توسط نویسنگان مقاتل به ثبت رسید.

گروه سوم از منابع كتاب های مقتل هم آن دسته از شیعیان و دوستداران امام حسین(ع) و پیروان رسول خدا(ص) و ائمه معصومان(ع) هستند كه نتوانستند در روز عاشورا امام را همراهی كنند اما به سبب ارادت به ساحت این امام همام سعی درثبت عینی و حقیقی وقایع از افراد راستگو، امین و شاهدان عینی ان حادثه تلخ داشتند.

یكی از این افراد «اصبغ بن نباته» بود؛ او یكی از اصحاب خاص امام علی(ع) بود كه در «صفین» برای امام جنگید و در آخرین لحظات عمر امام نیز بر بالین ایشان بود.

او درزمان عاشورا، در زندان به سرمی برد. بنا به روایات تاریخی، نخستین مقتل را «اصبغ بن نباته» (درگذشت 64 ق) نوشته است.

ازمقتل «اصبغ بن نباته»، امروزه چیزی به جا نمانده، اما بعد از او هم كار مقتل نگاری زیر نظر امامان(ع) ادامه یافت؛ از جمله كسی به نام «لوط بن یحیی» و معروف به «ابومخنف» (درگذشت 157ق) از اصحاب امام صادق(ع) زیر نظر خود امام، مقتلی را تهیه كرد كه هر چند از اصل آن كتاب هم چیزی به جا نمانده اما مورخان بزرگی مثل «طبری» (درگذشت 310 ق)، «یعقوبی» (درگذشت 323ق)،«مسعودی» (درگذشت345ق) و «ابن اثیر» (درگذشت630ق) مطالب مقتل او رادركتاب خود نقل كرده‎اند و این مقتل از طریق كتاب‎های آنها به ما رسیده است.

** «مقتل خوانی» آیینی زنده و پابرجا در فرهنگ تشیع

ارادت شیفتگان به حضرت امام حسین(ع)به عنوان قافله سالار شهدا در مسیر ثبوت اسلام وارائه آن به عنوان امانتی سترگ به آیندگان درآیین تشیع و همچنین همزمانی سالگرد شهادت این امام همام در ایام ماه محرم باعث شد تا آیین «مقتل خوانی» از خاستگاه و ریشه اصلی خود یعنی ایام ماه محرم و صفر گذر و گریزی به بطن زندگی مردم عزادار و مسلمان داشته باشد و در ماه محرم وصفرنیز،شیفتگان خاندان عصمت و طهارت(ع) پای نقل «مقتل خوانان» می نشستند وبر مصیبت رفته بر امام حسین(ع) و یاران باوفایشان می گریستند و ذكر مرثیه می گفتند.

دراین آیین، «پرده خوانان»، «نقالان» و نمایشگران آیینی خوش صدا و خوش الحان درایام ماه محرم و صفر در مساجد، تكایا، میدان های شهر و قهوه خانه ها به خواندن مقاتل مختلف شهادت حضرت امام حسین(ع) و ذكر مصیبت شهادت این امام همام می پرداختند وروح مردمان عزادار درماه محرم را با مفاهیم معنوی و مذهبی جلا می دادند.

خوشبختانه آیین «مقتل خوانی» برخلاف برخی آیین های ماه محرم كه اغلب رنگ موزه ای گرفته و یا به محاق فراموشی رفته اند، برجسته و پایدار مانده و امروزه نیز در ماه های محرم و صفر در اغلب نقاط كشور اجرا می شود.



** «روضه الشهدا» نخستین مقتل به زبان فارسی

كارمقتل نگاری كه اززمان شهادت امام حسین(ع) در سال 61 هجری قمری آغاز شده بود درقرن‎ های بعدی نیز ادامه پیدا كرد و یكی از مهمترین اتفاقات در حوزه مقتل نویسی، وقتی پیش آمد كه «ملا حسین كاشفی سبزواری» (متوفی 910 ق)، نخستین مقتل به زبان فارسی را نوشت.

در تاریخ طبری درباره این اثر و نویسنده آن می خوانیم: بزرگی مثل «سید بن طاووس»، «علامه حلی» یا «شیخ صدوق» (یا همان ابن بابویه كه مزارش در ری است) نیز «مقتل» نوشته ‎اند. اما همه مقتل ‎هایی كه نوشته می ‎شد، به زبان عربی بود.

درسال های اخیر رهبر معظم انقلاب، به فراخور ایام در هنگام نماز جمعه تهران درماه محرم به خواندن بخش هایی از مقتل «لهوف» از سیدبن طاووس پرداختند و درعین حال مداحان و ذاكرین را عملا به رجوع به متون معتبر و بویژه احیای سنت «مقتل خوانی» دعوت كردند.

فراهنگ**9266**1590