آیا عمر رسانه های چاپی رو به زوال است؟

پژوهشگر گروه پژوهش های خبری ایرنا با حضور در بیستمین نمایشگاه مطبوعات به طرح این پرسش از تعدادی از روزنامه نگاران پرداخت و نظر آنها را در ارتباط با رقابت رسانه های جدید و سنتی و سرنوشت رسانه های چاپی در عصر توسعه فناوری های دیجیتال جویا شد.



*** مساله اصلی رقابت بین رسانه های رسمی و غیررسمی است

در ارتباط با روند گذار از رسانه های سنتی به مدرن «رضا دهكی» دبیر سیاسی روزنامه ی «ابتكار» در گفت و گو با گروه پژوهش های خبری ایرنا گفت: تاكنون رسانه های سنتی به شكل كاغذی به صورت عرضه در دكه ها و بعدها به صورت اشتراك، نیاز مخاطبان خود را پاسخ می دادند اما بعد از این كه فضای وب پا به عرصه ی وجود گذاشت و رسانه های آنلاین شكل گرفتند، رسانه های سنتی در مقابل رسانه های جدید عقب افتادند. افرادی كه در این دوره ی گذار قرار داشتند از فناوری استفاده می كردند و رویكرد خود را از دریافت اطلاعات به شكل سنتی به سمت دریافت آنلاین اخبار تغییر دادند؛ به این دلیل رسانه های سنتی و كاغذی نگران از دست دادن مخاطبان خود شدند و در نتیجه رسانه های نوشتاری ناچار شدند همان قالب مطبوعاتی خود را در قالب آنلاین نیز ارایه دهند.

وی افزود: هرچند كه در دنیای وب می توان فراتر از روزنامه عمل كرد و به عنوان مثال می توان اخبار مرتبط را در پایان هر خبر قرار داد یا از عكس و فیلم استفاده كرد اما باز هم در مرحله ی تحلیلی كه شامل گفت و گو با كارشناسان، دیدگاه روزنامه نگار و غیره است روزنامه همچنان برای انتقال گزارش یا مقاله جایگاه خود را دارد.

دهكی عمر رسانه های چاپی را طولانی تر از آن دانست كه در رقابت با رسانه های دیجیتال حذف شوند و تصریح كرد: این كه مقاله یا گزارش درون چه رسانه یی كار شود–شامل كاغدی، الكترونیكی یا گوشی همراه- تصور نمی كنم تاثیری بر روی آینده ی مطبوعات داشته باشد. نوع رسانه را مخاطب تعیین می كند. تا زمانی كه مخاطب رسانه های سنتی وجود دارند این رسانه ها نیز وجود خواهند داشت؛ در غیر این صورت مجبور می شوند مانند برخی روزنامه های مشهور بین المللی انتشار كاغذی خود را متوقف كنند. تغییر مطبوعات نوشتاری مشروط به تغییر سلیقه ی مردم است اما این سلیقه چه زمانی تغییر می كند قابل پیش بینی نیست و بستگی به تاثیر بافت اجتماعی دارد.

این روزنامه نگار در ادامه ی گفت و گو با پژوهشگر ایرنا گفت: به نظر من امروز رقابت اصلی میان روزنامه ها و خبرگزاری ها نیست بلكه رقابت اصلی میان رسانه های رسمی و منابع اطلاعاتی غیررسمی چون توییتر، فیسبوك، وایبر و غیره است. این شبكه های اجتماعی از سرعت انتقال اطلاعات بالایی برخوردارند و به راحتی از طریق گوشی همراه و تبلت نیز قابل دسترسی هستند. بنابراین آن ها رقیبی جدی برای مطبوعات و خبرگزاری ها محسوب می شوند. این در حالی است كه صحت و سُقم اخبار آن مشخص نیست و از طرفی نیز نمی توان خط خبری خاصی را در آن پیگیری كرد؛ چه بسا كه تعدد خبرها در این شبكه ها باعث اعتماد بیشتر كاربران شود. پس امروز نیاز به ارایه ی راهكاری است تا با این حوزه رقابت شود.

به گفته ی دهكی یكی از پیامدهای انتشار اخبار نادرست و بدون كارشناسی از طریق شبكه های اجتماعی، ایجاد ترس و وحشت در جامعه است. انتشار این اخبار در سطح وسیع باعث شده است كه مردم نسبت به برخی از موضوع ها ترس و دلهره داشته باشند.

وی افزود: سال ها از پیدایش فیسبوك می گذرد و امروز برخی از رسانه ها به فكر ایجاد صفحه یی در آن افتاده اند یا پس از سال ها، تازه به فكر ایجاد خطی به منظور ارتباط با وایبر هستند. كوتاهی در این زمینه تا حدودی به خاطر ترس از مسایل امنیتی این شبكه هاست اما زمانی كه محتوا رسمی و پذیرفته شده از جانب دولت و نظام است جای ترس و دلهره باقی نمی ماند.

دبیر سیاسی روزنامه ی ابتكار تصریح كرد: راه حل دیگر این است كه نرم افزارهایی طراحی شوند تا به عنوان مثال در فضای وایبر امضای دیجیتال طراحی كنند. پس می توان همه ی رسانه ها را با امضای معتبر آن ها در این فضا دور هم جمع كرد. به عنوان مثال زمانی كه در وایبر یك خبری به اشتباه به «ایرنا» نسبت داده شد، آن ها خبر مورد نظر را رد كنند. این موضوع در مورد «ایسنا» نسبت به موضوع اسید پاشی اتفاق افتاد. بسیاری از اخباری كه در وایبر به ایسنا نسبت داده می شد در سایت این خبرگزاری وجود نداشت. پس رسانه ها و مطبوعات باید به این قالب وارد شوند و در رسانه های اجتماعی نیز به خود رسمیت و اعتبار دهند.



***ضرورت ورود رسانه های چاپی به عرصه های تحلیلی

«سید ناصر نعمتی» دبیر سایت «رصد» -پایگاه تحلیلی دفتر پژوهش روزنامه ی «خراسان» هم در گفت و گو با گروه پژوهش های خبری ایرنا اظهار داشت: بعد از ظهور اینترنت، سرعت اطلاع رسانی افزایش چشمگیری یافت. به دنبال افزایش سرعت در حوزه ی اطلاع رسانی، بنگاه های رسانه یی كه تا قبل از اینترنت در رسانه های چاپی (مكتوب) یا بنگاه هایی كه كار جدی تر رسانه یی می كردند مانند رادیو و تلویزیون، در بستر جدیدی قرار گرفتند كه در این بستر اگر نتوانند اطلاعات را به موقع به مخاطب خود انتقال دهند آن ها را از دست خواهند داد.

وی افزود: این سرعت در رسانه های جدید باعث شد كه مخاطبان زیادی برای پیگیری ادامه ی خط خبری به آن ها مراجعه كنند. مثال معروفی كه بیشتر اساتید از آن استفاده می كنند جریان اعدام «صدام حسین» است. این اتفاق حدود اوایل صبح رُخ داد؛ درست زمانی كه سردبیران، روزنامه ها را به چاپ رسانده بودند. زمانی كه سردبیران تصمیم به چاپ فوق العاده گرفتند دیگر دیر شده بود و مخاطبان از سایت های مختلف این خبر را دریافت كرده بودند و حتی ادامه ی خط خبری را از اینترنت دنبال می كردند.

نعمتی ادامه داد: تحول از طریق اینترنت حوزه های دیگری را نیز در زمینه ی اطلاع رسانی مورد تاثیر قرار داد. بعد از بوجود آمدن اینترنت، روزنامه ها بیشتر به سمت روزنامه نگاری تحلیلی می روند یعنی بیش از این كه بخواهند خبری عمل كنند، تحلیل خبر را به مخاطبان خود ارایه می دهند. به عبارت دیگر در رسانه ها و مطبوعات عناصر 6 گانه ی خبری وجود دارد كه روزنامه ها بیشتر بر روی چرایی و چگونگی خبر نمایش می دهند. بنابراین، مسایلی از این قبیل باعث شد كه رسانه ها در عرصه ی جدیدی قرار گیرند و حتی رسانه های چاپی نیز به سمت ایجاد روزنامه های آنلاین سوق داده شوند. البته روزنامه های آنلاین هنوز به طور جدی در ایران شكل نگرفته اند چرا كه هنوز به ازای هر روزنامه ی چاپی، روزنامه ی آنلاین وجود ندارد. پس ابتدا باید روزنامه های آنلاین در كشور شكل بگیرد و جای باز كند تا پس از آن بتوان به سمت پیشرفت های دیگری با عنوان روزنامه نگاری مجازی (سایبر ژورنالیست) پیش رفت.

این روزنامه نگار در ادامه ی گفت و گو با پژوهشگر ایرنا تصریح كرد: در دوران جدید روزنامه نگاری آنلاین، تغییرها در حوزه ی رسانه لحظه یی شد. رسانه ها باید متناسب با این دگرگونی نسبت خود را با وقایع و رویدادها تعریف كنند. به عنوان مثال روزنامه های چاپی به این سمت رفتند كه حوزه های «نرم خبر» را افزایش دهند و حوزه های تحلیلی خود را عمیق تر و جدی تر كنند. بنابراین اگر رسانه های چاپی، دیداری و شنیداری متناسب با تحول ها تغییر یابند مخاطب خود را از دست نخواهند داد و در غیر این صورت میدان را برای رسانه های نوظهور دیگر –كه همگی مبتنی بر وب هستند- خالی می كنند. حتی اگر رسانه های شنیداری كشور نتوانند خود را با فضای جدید انطباق دهند رادیوهای اینترنتی جای آن ها را خواهند گرفت و در چند سال آینده آن ها را از عرصه ی رقابت كنار خواهند زد.

دبیر سایت رصد هر چند تاكید كرد كه رسانه های مدرن از پیشرفت قابل ملاحظه یی برخوردار بوده اند اما وی ناكارامدی روزنامه ها را رد كرد و افزود: بعد از بوجود آمدن فضای وب مخاطب می توانست علاوه بر خواندن مطلب، نظر خود را نیز ارایه دهد. بعد از آن روزنامه ها كمی تعاملی تر شدند و بخش هایی چون ستون های حرف مردم و گزارش های مردمی را به مطالب خود اضافه كردند. معتقد نیستم كه با پیشرفت رسانه های مجازی روزنامه های چاپی كارامدی خود را از دست بدهند.



***رسانه های چاپی باید تغییر كاركرد دهند

«محمود اكرامی» معاون سردبیر روزنامه ی «جام جم» نیز در گفت و گو با پژوهشگر ایرنا با اشاره به تحول رسانه ها گفت: زمانی رسانه ها كاغذی و روزنامه ها به عنوان منبع خبررسانی محسوب می شدند؛ بعد كه رسانه های الكترونیك پا به عرصه وجود گذاشتند برای تاكید به صحت اخبار، استناد به رادیو اهمیت پیدا كرد. امروز منابع خبری نه روزنامه ها و نه رادیو و تلویزیون بلكه رسانه های بین فردی هستند. اینك اخبار از طریق گوشی همراه و مراجعه به سایت های خبرگزاری ها یا از طریق پیامك انتشار می یابد.

دبیر دوازده دوره ی جشنواره ی فصلی مطبوعات با تاكید بر این كه روزنامه ها كاركرد اطلاع رسانی و خبردهی سریع خود را از دست داده اند، افزود: امروز چند اتفاق باید به وقوع بپیوندد؛ اول این كه روزنامه ها از خبرنگار باید به سمت روزنامه نگار حركت كنند چرا كه اخبار خام از طریق خبرگزاری ها بسیار سریع در اختیار مردم قرار می گیرد و روزنامه نمی تواند تولید خبر داشته باشد. پس روزنامه ها باید این ماده ی خام را تبدیل به تحلیل كنند و به مخاطبان خود ارایه دهند.

اكرامی تحلیل و تببین خبر، شفاف سازی، ابهام زدایی را از وظایف روزنامه نگاری نوین دانست و تصریح كرد: روزنامه هرچند بخاطر محدودیت های زمانی نمی تواند اخبار جدید را منتشر كند اما تا روز بعد وقت دارد تا تحلیل های عمیقی از خبر روز گذشته ارایه دهد؛ به عبارتی امروز كاركرد روزنامه ها نه خود خبر بلكه بعد از خبر است. پس نیاز روزنامه ها نه خبرنویس بلكه تحلیلگر خبر و كارشناس روزنامه نگار است.

معاون سردبیر روزنامه ی جام جم در ادامه به نقش و اهمیت مخاطبان رسانه ها اشاره كرد و گفت: هر چند روزنامه ها از نظر شكلی تغییر نیافته اند اما از نظر كاركرد متحول شده اند و به همان نسبت تغییر مخاطب را نیز تجربه كرده اند. مخاطبان رسانه –شامل همه ی رسانه های چاپی، الكترونیك (دیجیتال) و مجازی- دو حق بر گردن این رسانه ها دارند؛ «حقِ دانستن» و «حقِ ندانستن». به منظور برآورده شدن حقِ دانستن باید تحلیل، تببین، شفاف سازی و ابهام زدایی از اخبار صورت گیرد اما حقِ ندانستن با كاركرد سرگرمی-تفریحی صورت می گیرد. شاید خبرگزاری ها كاری به حقِ ندانستن نداشته باشند ولی تلویزیون باید به حقِ ندانستن مخاطب پاسخ گوید و ساعتی را برای سرگرمی و تفریح مخاطب اختصاص دهد. من معتقدم حقی كه امروز مخاطبان بر گردن رسانه ها دارند حقِ ندانستن است و یك رسانه ی خوب رسانه یی است كه هم به حقِ دانستن مخاطبان خود و هم به حقِ ندانستن آن ها توجه داشته باشد.

اكرامی در ادامه ی گفت و گو با پژوهشگر ایرنا گفت: همزمان با افزایش روی آوردن خبرگزاری ها و سایت های آنلاین به كارهای تحلیلی، نیاز است كه روزنامه ها كاركردهای جدیدی در پیش بگیرند. البته این موضوع بر می گردد به این كه روزنامه نگاری در آینده به چه میزانی پیشرفت كند. نه تنها روزنامه ها، بلكه خبرگزاری ها و سایت های خبری باید بتوانند همزمان با تغییر و تحول ها، تغییر كاركرد بدهند و از انعطاف لازم در این مسیر برخوردار باشند.

معاون سردبیر روزنامه ی افزود: از آنجایی كه مخاطبان با توجه به نیازهای خود به گزینش سایت های مورد نظر اقدام می كنند پس نیاز است كه رسانه ها نیز به این امر توجه داشته باشند؛ در غیر این صورت از صحنه ی رقابت ها كنار زده خواهند شد؛ چرا كه بر اساس مكتب كاركردگرایی (فونكسیونالیسم) وقتی كاركردهای یك شی یا كالا حذف شود آن عنصر به خودیِ خود از بین می رود. پس در این رویكرد رسانه هایی كه كاركردهای شان را رسانه های دیگر بر عهده می گیرند اگر نتوانند برای خود كاركرد جدیدی تعریف كنند از دایره ی نیازهای مخاطبان حذف می شوند.

وی ادامه داد: با توجه به ظهور رسانه های جدید كه قابلیت تبدیل پذیری، تحرك پذیری، اتصال و غیره دارند به تدریج رسانه ها به سمتی پیش می روند كه می توان خبر را در حال حركت، در همه جا و با قابلیت تحرك پذیری مطالعه كرد. در آینده باید رسانه ها به سمتی حركت كنند كه روزنامه، مجله، تلویزیون، رادیو و سایت داشته باشند و بر حسب نیاز و متناسب با شرایط و محتوا از قابلیت های مورد نظر استفاده كنند. بنابراین اگر روزنامه ها به صورت تك بعدی –به صورت كاغذی- به فعالیت خود ادامه دهند به جایی نخواهند رسید و به دلیل وجود رسانه های رقیب و موازی از صحنه ی رقابت حذف خواهند شد.

در مجموع، با توجه به ویژگی هایی كه رسانه های نو و دیجیتال نسبت به رسانه های چاپی دارند رقابت در این عرصه برای رسانه های چاپی به شدت دشوار شده است و نیاز است تا در برهه های مختلف تدابیر مناسب اندیشیده و راهكارهای مناسب اتخاذ شود. در غیر این صورت چه بسا كه رسانه های جدید عرصه را بر آن ها تنگ تر كنند و سرانجام به عمر آن ها پایان دهند.

*از:حسن شكوهی نسب (گروه پژوهش های خبری)

پژوهشم** ح.ش**2054