از دیدگاه صاحبنظران ِ عرصه ی ارتباطات، پیشرفت فناوری های نوین اطلاعاتی و دسترسی آسان به فضای مجازی، فرصت های گسترده ای را فرا راه پویندگان، جستجوگران و پژوهشگران قرار داده تا به آسانی (سهولت) به انواع علوم و دانش ها دست یافته و شرایط برای بهبود بهره گیری از این فناوری ها فراهم شود.
اما این عرصه با وجود فرصت هایی كه برای بهبود ارتباط و دسترسی آسان به اطلاعات فراهم آورده، چالش ها و تهدیدهایی را نیز برای جوامع انسانی از جمله جامعه ی ایران به همراه داشته است و به مانند شمشیر دو لبه ای است كه نه می توان آن را نادیده گرفت و نه می شود از آسیب ها و لغزش های آن دور ماند.
یكی از مهمترین كاركردهای دوره های آموزش عالی و دانشگاه ها تولید علم و ارزش افزوده ای است كه دانشجو پس از پایان این دوره ها موظف است دستاوردهای علمی خود را در چارچوب یك طرح پژوهشی به نام «پایان نامه» ارایه دهد. از آن جا كه نگارش تجربه ها و آموخته های دانشگاهی به مطالعه، تحقیق و صرف زمان نیاز دارد و بسیاری از افرادی كه وارد دانشگاه ها می شوند فاقد چنین بنیه و توانی هستند بنابر این گرایش به سمت سوء استفاده های پژوهشی و سرقت علمی زیاد می شود. نقطه ی آغاز سوء استفاده های علمی- پژوهشی، از التزام به نوشتن پایان نامه برای دریافت مدرك تحصیلی در دوره های كارشناسی ارشد و دكتری است و متاسفانه زمینه های زیادی هم برای تقلب به صورت آشكار و پنهان وجود دارد.
در واقع پایان‌نامه یا رساله دانشگاهی شامل استدلال موضوعی، ارایه پژوهشی تجربی و یا عصاره‌ای از درس‌های آموخته شده در دوره ی تحصیل دانشجو است كه با نظارت و راهنمایی استادان دانشگاه به سرانجام می رسد.
در بسیاری از متون از كلمه پایان‌نامه برای نوشتار پایان دوره كارشناسی یا كارشناسی ارشد و از كلمه «تز یا رساله» برای نوشتار پایان دوره دكتری استفاده می‌شود. تفاوت تز و رساله دكتری با پایان‌نامه دوره كارشناسی یا كارشناسی ارشد، جدید بودن و نوآوری تحقیقات انجام شده و همچنین حجم بیشتر این تحقیقات در دوره دكتری است.(سایت ویكی پدیا).
به باور كارشناسان، در سال های گذشته و پیش از روی كار آمدن دولت یازدهم، همزمان با ورود آسان به دانشگاه و پذیرش انواع دانشجو به عنوان روزانه، شبانه، الكترونیكی، آزاد، دولتی، پیام نور، پردیس و...، همچنین پولی شدن درس خواندن و شدت یافتن روحیه مدرك گرایی، وضعیت نامتعارفی از توسعه نامتوازن در سطح دانشگاه های كشور به وجود آمد كه نه تنها به بالا رفتن ارزش علم و افزایش سطح دانش نینجامید كه حتی برای جامعه علمی كشور ارمغانی به جز نگرانی نداشته و اكنون كسب درآمد بالاتر با استفاده از مدارك دانشگاهی، به یكی از مشكل های جامعه تبدیل شده است.
در این پیوند «رسول خلیلی» استاد دانشگاه در درس علوم سیاسی معتقد است: پایان نامه ها به هیچ وجه ما را به سامان و تولید فكر، خلاقیت و نوع آوری نمی كشاند. دانشجویان ما در كار علمی پرورده نمی شوند. خود استادان باید به دانشجویان آگاهی دهند كه كار درست پژوهشی در واقع شانیت اوست و اگر سوء استفاده ای صورت گیرد گناه است. اگر پایان نامه را با پول بخرد یا از جایی بردارد كار زشتی كرده است.
وی به پژوهشگر ایرنا گفت: امروزه بحث تهیه یك مقاله با نگاه پیشین ما به علم قدیم تفاوت دارد. پیش از این حتی در غرب، یك اندیشمند هیچ سبكی را به لحاظ علمی دنبال نمی كرد. اما امروز باید اصول مبتنی بر روش تحقیق رعایت شود و بعد مدل تحقیق و چارچوب آن رعایت شود. برای نمونه اگر موضوع مربوط به علوم انسانی یا علوم سیاسی یا روابط بین الملل است روش شناسی آن و روش تحقیق آن هم باید مشخص باشد و هر رشته ای در چارچوب روش خاص خویش پیش برود.
این استاد دانشگاه تاكید كرد: یكی از مشكلات و معضلات بزرگ جامعه دانشجویی، آشنا نبودن با روش تحقیق و متد (الگوی) تحقیق و پژوهش است. در واقع دانشجو نمی داند و بلد نیست نوشته های خود را چگونه جمع آوری كند و در قالب یك پروژه (طرح) پژوهشی ارایه دهد.
رسول خلیلی معتقد است: در زمان حاضر رقابت در محافل آموزشی و پژوهشی و بستری كه با استفاده از فناوری های اینترنت فراهم است سبب شده تا برخی از پژوهشگران و دانشجویان به دستبردهای علمی و سوء رفتارهای پژوهشی روی آورند. با این همه «نمی توان با علم چكشی برخورد كرد» بلكه ضرورت دارد اخلاق مداری در دانشگاه ها ترویج شود.
«علی اكبر امینی» عضو هیات علمی دانشكده علوم سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی نیز برای حل مشكل سرقت علمی و كپی كردن پایان نامه ها پیشنهاد می كند كه «پایان نامه واحد درسی اجباری شود به این معنا كه 6 واحد درسی به واحدهای دوره كارشناسی ارشد و دكتری اضافه شود. به این وسیله می توان از این معضل جلوگیری كرد و این كوتاه ترین راه برای دوری جامعه دانشگاهی از فساد در زمینه پایان نامه ها است».
امینی معتقد است: باید مكانیزم (ساز و كار) دقیقی در عرصه مجازی تعریف شود كه اقتباس و راه كپی كردن و تقلب مشخص شود. برای مثال در دانشگاه های پیشرفته دنیا نرم افزارهایی وجود دارد كه تقلب را كشف و بررسی می كند. مكانیزم های مجازاتی هم باید در چارچوب قانون تعریف شود كه دانشجو در صورت تخلف برای چند سال از ادامه تحصیل محروم شود.
وی می گوید: اگر این مكانیزم ها نباشد دانشجو یك نوشته ای را به عنوان پایان نامه كپی و فقط تكرار می كند. این كار یك بار مالی را بر جامعه تحمیل می سازد كه نه تنها هیچ ارزشی برای جامعه ندارد كه در صورت ادامه یافتن این فرایند، دانشگاه ها متقلب تحویل جامعه می دهند نه محقق.
** تاثیر منفی پایان نامه های تقلبی بر جامعه علمی
اگر نه ابزاری برای اثبات تقلب وجود داشته باشد و نه مكانیزم تنبیهی، نتیجه این می شود كه پایان نامه بازار مكاره ای پیدا می كند با هزاران راه فساد و سوء استفاده كه بیشترین آسیب را به جامعه علمی كشور می زند. امروزه با مراجعه به برخی تارنماها (سایت ها)ی اینترنتی یا برخی گذرگاه های خرید و فروش پایان نامه می توان به طور آشكار این تخلف و تقلب را مشاهد كرد.
طبق برنامه چشم انداز 1404 ایران، اهداف دستیابی به جایگاه علمی كشور به تولید دانش و محتوا با تكیه بر نقشه جامع علمی كشور تعریف شده است كه وضعیت سال های گذشته ی پایان نامه نویسی در دوره های كارشناسی ارشد و دكتری، كشور را از رسیدن به این اهداف دور كرده بود و اكنون وزارت علوم دولت یازدهم در پی اصلاح این روند است.
واقعیت آن است كه سوء رفتارهای پژوهشی در دانشگاه ها هم از طرف استاد و هم از طرف دانشجو صورت می گرفت و این امر نظام آموزشی كشور را به سمتی بُرد كه موضوع سرقت علمی به واقع جای خود را در متن و بطن دانشگاه باز كرد.
سوء رفتارهای پژوهشی، به رفتارهای نادرست پژوهشگران گفته می شود كه قواعد اخلاقی، حقوقی و قانونی مربوط به پژوهش را نادیده می گیرند. البته بیان این نقدها به روند حاكم بر نظام (سیستم) پژوهشی دانشگاه ها به معنای نفی كلی فعالیت های علمی و پژوهشی حتی در حوزه نگارش پایان نامه های دوره كارشناسی ارشد و دكتری نیست و در این میان نباید سهم تلاشگران راستین عرصه تولید علم را نادیده گرفت.
در این ارتباط خلیلی می گوید: تاكید بر پیشینه تحقیق به این معنا است كه دانشمندان و پژوهشگران قبلی چه كاركردند و چه راه هایی رفته اند و دانشجو باید حرفی نو و طرحی تازه در حوزه كار علمی خود بزند؛ البته زیر نظر استاد راهنما و استاد مشاور و تلاش خود دانشجو كه استمراری بر كار گذشتگان باشد. اما متاسفانه برخی افراد جامعه با این موضوع كار و كاسبی راه انداختند و با كپی كردن و نوشتن مقاله از طریق سرقت، موجب فساد علمی در كشور شدند كه دولت باید جلو تداوم آن را بگیرد و برخورد فرهنگی كند. دولت (یازدهم) باید با این قضیه مقابله كند زیرا اهرم های مهمی را در اختیار دارد.
این استاد دانشگاه خاطر نشان كرد: برای حل مشكل باید از خود استاد و دانشجو شروع كرد. مثلا پایان نامه را دانشجو نوشته و طبق قانون باید مقاله ای از آن ارایه شود اما باید حتما نام استاد هم قبل از نام دانشجو بیاید و این سیكل همچنان در فضای دانشگاهی و علمی كشور ادامه دارد. اساتید هم شاخص ها را رعایت نمی كنند و زمانی كه خود در جایگاه هیات علمی قرار می گیرند راه قبلی ها را ادامه می دهند.
علی اكبر امینی هم در این پیوند می گوید: استاد راهنما برای كار خود تعریفی دارد كه پایان نامه دانشجویی را با نمره بالا قبول كند یعنی 60 تا 70 درصد آن ها نمره بالایی بگیرند. حتی به استاد مشاور و داوران نیز سفارش می كنند كه هوای دانشجوی ما را داشته باشید.
** نقش اینترنت در سوء استفاده های پژوهشی
بر پایه ی نظر كارشناسان، در حوزه آموزش و پژوهش، بروز پدیده های فناورانه، به افزایش نادرستی های آموزشی و پژوهشی از جمله تقلب و دستبرد علمی منجر شده و اینترنت به عنوان یكی از پراستفاده ترین مظاهر فناوری اطلاعات، چالش هایی را پیش روی جوامع بشری قرار داده است.
در عصر اینترنت نسخه برداری و استفاده از كار دیگران به آسانی و كلیك كردن و جابه جا كردن موس روی چند بند (پاراگراف) امر رایجی شده و بدی این امر در محیط دانشگاهی ضربه های جبران ناپذیری به ساحت علم و پژوهش می زند. فناوری، یكی از ابزار تسهیل و افزایش موارد سوء رفتار پژوهشی شناخته می‌شود و البته می‌تواند ابزاری برای تشخیص و كنترل سوء رفتارهای پژوهشی نیز باشد.
در زمان حاضر رقابت در محافل آموزشی و پژوهشی و بستری كه فناوری های اینترنت فراهم كرده سبب شده است تا برخی پژوهشگران و دانشجویان به دستبردهای علمی و سوء رفتارهای پژوهشی روی آورند. فناوری بر نحوه تعامل دانشجو و استاد در یك جمع تاثیر گذاشته است. فناوری هم زمینه‌ی ارتكاب سوء رفتارهای پژوهشی را فراهم ساخته و هم زمینه كشف سوء رفتارها را .
در اغلب كشورها راهكارهای قانونی برای رویارویی با پدیده سرقت علمی و پایان نامه های تقلبی پیش بینی ده است. برای نمونه فایل مقاله را در نرم افزار قرار می دهند و نرم افزار این موضوع را بررسی می كند كه چقدر جمله ها و محتوای مقاله با مقالات دیگر تشابه دارد. اگر میزان تشابه از استاندارد تعریف شده بیشتر باشد، مقاله به عنوان تقلب در نظر گرفته می شود و غیرقابل چاپ اعلام می شود.
خلیلی در این ارتباط می گوید: تكنولوژی (فناوری) اهلیت و نااهلی های خاص خودش را دارد اما آنچه مهم است شانیت استاد و دانشجو است و باید آموزش های لازم را در سطح دانشگاه ها ارایه داد. پژوهش آن نیست كه انسان از خودش همه را بگوید بلكه می تواند از اندیشه و فكر دیگران هم با ذكر منبع استفاده كند. ذكر ماخذ و منابع به معنای ادا كردن دین و قدر شناسی از زحمات آنان است.
** چه باید كرد؟
واقعیت آن است كه در ایران زمان و فضای مطالعه كردن كم شده است. حتی برخی اندیشمندان ما هم به مطالعه ارزشی نمی دهند. از سوی دیگر مهمترین مطلب نوع تربیت ما است كه چگونه حاضر می شویم كار دیگری را به نام خود ثبت كنیم. زشتی (قبح) این رفتار غیر اخلاقی از میان رفته است. باید با پدیده دزدی علمی پایان نامه های دانشجویی مانند موضوع ربا گرفتن در قرآن كه هم دهنده، هم واسطه و هم گیرنده را گناهكار می داند، برخورد شود. این برخوردها می تواند در ابعاد اخلاقی، دینی، اجتماعی و فرهنگی باشد. ضمن این كه نباید مشكلات اقتصادی را هم نادیده بگیریم.
كارشناسان معتقدند پذیرش تعداد بالای دانشجو در مقاطع تحصیلی ارشد و دكتری، بار مضاعفی بر دوش دانشگاه ها می گذارد. به عبارت دیگر توانایی علمی استادان دانشگاه برای تربیت پذیرفته شدگان كافی نیست. وقتی جمعیت دانشجویان در كلاس های درس از سطح استاندارد بالاتر می رود و به هر استاد به جای 2 یا سه دانشجو، تعداد بیشتری دانشجو معرفی می شود، نظارت دقیق استاد راهنما كم می شود و احتمال خطای دانشجو و هم استاد افزایش می یابد.
بر پایه ی واقعیت های تحمیل شده بر جامعه ی دانشگاهی در دولت های نهم و دهم شاید اكنون نتوان اقدامی اساسی برای ریشه كن كردن معضل سوء استفاده های پژوهشی و علمی انجام داد اما با در پیش گرفتن روش های ایجابی و برنامه های كنترل كننده می توان به تدریج و تا حدی، آسیب های ناشی از آن را به حداقل رساند. به نظر می رسد راهكارهای زیر راهگشای مشكل توصیف شده باشد:
1- آسیب شناسی بحران های اجتماعی در قالب چند موضوع عمده . مانند مساله ی نحوه ی ورود جوانان به دانشگاه ها و شمار آنان، بیكاری دانش آموختگان، بالا رفتن سن ازدواج، معضل اقتصادی، چشم و هم چشمی های همسالان و خانواده ها برای گرفتن مدرك.
2- توجه، بازبینی و بررسی ساختارهای آموزشی در حوزه آموزش و پرورش و آموزش عالی.
3- وجه دیگر حل مساله به پدیده اینترنت باز می گردد؛ آیا خوب است یا بد؟ دسترسی آسان به مطالب اینترنتی، نیاز به انجام دادن سریع كار پایان نامه و وقت كم دانشجو از جمله این موارد است كه باید مورد توجه و بررسی قرار گیرد.
4- كالبدشكافی این مساله و پاسخ به این پرسش كه آیا همه راه ها به تولید علم از ناحیه ی دانشجو و از كانال دانشگاه ختم می شود؟ سهم نخبگان و عالمان در این بازار مكاره چقدر است؟ نقش رسانه ها در این فرایند چیست؟ مسوولیت مسوولان فرهنگی كشور تا كجاست؟ پرونده برخی مسوولان، دانشجویان و دیگر افرادی كه تخلف كردند به كجا انجامید؟ قوانین بازدارنده در قالب طرح و لایحه در كجا - از جمله مجلس و با هدف جلوگیری از تخلف - به تصویب رسیده است؟ آیین‌نامه انضباطی دانشجو و استاد و تدوین لایحه برخورد با تقلب در پایان‌نامه‌ها تا چه حد اجرایی می شود؟
طبق قوانین موجود، قانونگذار برای سرقت علمی مجازاتی بین 6 ماه تا یك سال زندان در نظر گرفته است. این قانون میراث 40 سال پیش است كه البته در آن زمان شرایط دنیای علم و پژوهش بسیار متفاوت از امروز بود و تغییر قانون و تصویب مقررات مطابق با فضای امروز دنیای مجازی و واقعیت حاكم در عرصه علم و تكنولووژی بسیار ضروری است. گفته شده كه در برخی سازمان های علمی بین المللی و در برخی كشورهای توسعه یافته،كمیته ای به نام COPE وجود دارد كه در حقیقت كمیته اخلاقی نشر در جهان است. مجلات و دانشگاه ها عضو این كمیته می شوند و اگر هرگونه خطای علمی اتفاق بیفتد، به این كمیته گزارش می شود و كمیته آن را بررسی می كند.
از: عصمت سلیمانی (گروه نظرسنجی)
پژوهشم**1353**1755**1459
تاریخ انتشار: ۲۵ آذر ۱۳۹۳ - ۱۰:۴۶
تهران - ایرنا - فهم نادرست بخشی از جامعه دانشگاهی اعم از دانشجو و استاد از جایگاه علم، معرفت و ارزش افزوده ی تولید دانش، موانع، مشكلات و پدیده های پیچیده و منفی مانند سرقت علمی و پایان نامه های تقلبی را در مسیر توسعه مراكز علمی و دانشگاه ها قرار داده است.