شهریور 1320 هجری خورشیدی نقطه ی عطف تاریخ معاصر ایران محسوب می شود، در این دوره رویدادهای سرنوشت ساز بسیاری به وقوع پیوست. انگلیس و روسیه برای جلوگیری از گسترش فعالیت های آلمان در ایران، با اشغال بخشی از كشور، اقدام هایی را برای سرنگونی رضاخان پهلوی آغاز كردند كه هدف های آشكار و پنهان آن ها نشان از وجود طرحی نو برای گسترش نفوذشان در كشور داشت تا در سایه ی آن منافع درازمدت خود را در ایران تامین كنند.
بنابراین با تهدید روسیه و انگلیس رضاخان در بیست و پنجم شهریور 1320 هجری خورشیدی به نفع ولیعهد محمدرضا پهلوی از سلطنت كناره گیری كرد و از آن پس سیاست های جدید رژیم پهلوی بنابر خواسته های دولت های استعمارگر تدوین و اجرا شد اما مردم و علما به این سیاست ها اعتراض كردند.
كودتای آمریكایی و انگلیسی در بیست و هشتم مرداد 1332 هجری خورشیدی برای سرنگونی دولت محمد مصدق در پی ملی شدن صنعت نفت در راستای این سیاست های رژیم بود كه مخالفت های بسیاری را علیه رژیم پهلوی برانگیخت، با این كودتا قدرت های استعماگر می خواستند بر منابع و ثروت های ملی ایران سلطه یابند. محمدرضا پهلوی برای دور ماندن از آتش این كودتا به ایتالیا گریخت و نخستین فرار خود را در دوره ی حكومتش رقم زد.
نخستین طرحی كه مخالفت های بسیاری را در پی داشت، تصویب لایحه ی انجمن های ایالتی و ولایتی بود كه به موجب آن شرط مسلمان بودن و سوگند به قرآن مجید از شرایط انتخاب شوندگان حذف شد.
پس از اجرای این قانون و آغاز مخالفت های مردم و علما از جمله امام خمینی كه خواستار لغو این لایحه شده بودند، نخستین حركت های نهضت اسلامی به رهبری در 1341 هجری خورشیدی شروع شد.
محمدرضا پهلوی پس از این رویداد، به دلیل فشار آمریكا، مجموعه ای از اصلاحات اقتصادی-اجتماعی را با عنوان «انقلاب سفید» یا «انقلاب شاه و ملت» به اجرا گذاشت تا نه تنها حمایت آمریكا را به دست بیاورد بلكه ایران تا پایان قرن بیستم در میان مدرن‌ترین كشورهای جهان قرار داشته باشد. این مجموعه در ابتدا شامل اصلاحات ارضی و چهار اصل دیگر بود كه بعدها به 19 اصل افزایش یافت اما این امر سبب شد تا نشانه‌های مخدوش شدن چهره ی محمدرضا پهلوی و قدرت مخالفان در شكل دادن افكار عمومی دیده شود.
اعتراض های گسترده ی ملت مبارز ایران به رهبری امام خمینی صورت گرفت و در این دوره امام خمینی دستگیر و پس از چند سال به تركیه، عراق و فرانسه تبعید شدند. از دیگر اقدام های نسنجیده ی محمدرضا پهلوی كه زمینه ی سرنگونی حكومت وی را فراهم كرد، انتشار مقاله توهین‌آمیزی با عنوان «ایران و استعمار سرخ و سیاه» در روزنامه اطلاعات در دی 1356 هجری خورشیدی علیه امام خمینی بود. این امر سبب شد تا از این زمان زنجیره‌ای از اعتراض های گسترده در دوره‌های 40 روزه صورت پذیرد.
مردم قم در خیزشی در نوزدهم دی 1356 هجری خورشیدی نخستین فریاد را در ارتباط با این مقاله به عنوان اعتراض سر دادند كه رژیم پهلوی نتوانست این حركت را تحمل كند و در یك حمله ی شدید شمار زیادی از انقلابیون را شهید و زخمی ساخت، اما این قیام ها پایان پذیر نبود و در بیست و نهم بهمن 1356 هجری خورشیدی كه برابر با چهلم واقعه ی نوزدهم دی بود، در شهر تبریز به یاد و خاطره ی شهدای آن روز، مردم این شهر در مسجد قزللی تجمع كردند. اما رژیم پهلوی كه پایه های حكومت خویش را در خطر می دید، عوامل خویش را برای سركوب مردم راهی این مكان كرد و بدین ترتیب، پس از فاجعه ی خونین قم، جنایت دیگری بر جنایت های رژیم افزوده شد. اما حركت های انقلابی مردم همچنان ادامه داشت چنانكه در هشتم فروردین 1357 حلقه سوم از سلسله قیام های زنجیره ای به وسیله ی مردم یزد به قیام سراسری در ایران علیه رژیم پهلوی و در نهایت سرنگونی آن منجر شد.
به دنبال وقوع قیام‌های بزرگ مردمی در قم، تبریز، یزد و دیگر شهرها امام خمینی در گفت و گویی با روزنامه لوموند، در اردیبهشت 1357 هجری خورشیدی سرنگونی رژیم پهلوی را خواستار شد.
محمدرضا پهلوی كه پایه های حكومت خویش را لرزان می دید با اعمال فشار به نیروهای مخالف رژیم، به سركوب های قیام های مختلف پرداخت. پس از رویدادهای خونین هفدهم شهریور و سیزدهم آبان و همچنین اعتصاب گسترده ی كارگران شركت نفت و دیگر ارگان ها، كنترل امنیت كشور از دست عوامل حكومت نظامی خارج شد.
محمدرضا پهلوی كه تمامی تلاش خود را برای برقراری نظم و آرامش و رفع اعتصاب ها انجام داده بود به نتیجه ای نرسید و منفعت خویش را در آن دانست كه كشور را ترك كند، سه روز پس از تشكیل شورای سلطنت در بیست و ششم دی 1357 هجری خورشیدی به همراه همسرش برای دومین و آخرین بار ایران را به مقصد مصر ترك كرد.
پس از فرار شاه ملت به خیابان ها آمدند و شعارهای كوبنده در حمایت از امام خمینی سر دادند. آنان با اظهار شادمانی و پخش گل و شیرینی می گفتند «شاه رفت» تعداد زیادی از جوانان مجسمه شاه را پایین كشیدند و آن را شكستند، شور مردم پایانی نداشت و آنها خواستار انحلال سلطنت بودند و این گونه حكومت استبدادی پهلوی، به خط پایان نزدیك شد و با ورود امام خمینی به میهن در دوازدهم بهمن و پیروزی انقلاب اسلامی ایران در بیست و دوم بهمن 1357 هجری خورشیدی تومار حكومت 2 هزار و 500 ساله شاهنشاهی در ایران برای همیشه در هم پیچیده شد.
منابع:
- تاریخ كامل ایران
- غرور و سقوط
*گروه اطلاع رسانی
پژوهشم**9128**9131
تاریخ انتشار: ۲۶ دی ۱۳۹۳ - ۱۰:۰۵
تهران-ایرنا- «فرار محمدرضا پهلوی را كه طلیعه پیروزی ملت و سرلوحه سعادت و دست یافتن به آزادی و استقلال است به شما ملت فداكار تبریك عرض می كنم. شما ملت شجاع و ثابت قدم به ملت های جهات ثابت كردید كه با فداكاری و استقامت می توان بر مشكلات هر چه باشد غلبه كرد و به مقصد هر چه دشوار باشد، رسید.»(بیانات امام خمینی)