ملی شدن نفت، نماد خودكفایی و استقلال

صنعت نفت به عنوان زیربنای توسعه اقتصادی كشورهای تولید كننده ی این سرمایه ی ارزشمند از نقشی اساسی در تحقق اهداف كلان اقتصاد ملی كشورها برخوردار است و منبعی غنی برای درآمدزایی محسوب می شود. اكنون بزرگترین منابع نفتی جهان در خاورمیانه، ایالات متحده آمریكا، آفریقای شمالی و روسیه قرار دارد، ایران از كشورهای بزرگ نفت خیز جهان به شمار می رود، این صنعت به عنوان یكی از اصلی ترین اركان اقتصاد ایران بخش زیادی از بودجه ی كل كشور را تامین می كند. بنابراین مسوولان امر می توانند با بهره برداری درست از این موهبت الهی، در كنار تلاش برای حفظ استقلال بودجه ی كشور از درآمدهای نفتی، زمینه ساز توسعه ی اقتصاد پایدار شوند.

نفت در زبان اوستایی؛ به‌ معنی نپتا بوده است كه كلدانی‌ها و عرب‌ها آن را از مادها گرفته‌اند و شرق شناس مشهوری همچون ارنست امیل هرتزفلد، واژه ی نفت را مشتق شده از فعل «ناب» در زبان فارسی به‌معنی رطوبت می داند.

باستان‌شناسان اعتقاد دارند كه سومریان قیر را در پنج تا 6 هزار سال پیش شناخته اند و آن را با مواد دیگر مخلوط كرده اند و برای رویارویی با رطوبت در ساختمان سازی به‌كار می بردند. هرودوت مورخ یونانی نخستین فردی محسوب می شود كه از وجود نفت در ایران نوشته است. فیلوستراتوس سخنان هرودوت را مورد تأیید قرار می دهد و درباره ی نفت اظهار می دارد : «در این سرزمین خاك با مواد نفتی آغشته و زراعت در آن دشوار است.»

هرودوت درباره ی نفت در‌ ایران می‌نویسد: «اردیكا در 22 كیلومتری شوش محلی است كه در‌ آن جا چاه‌هایی قرار دارد و با چرخ و خیك(كوزه) از آن نفت، قیر و نمك بیرون می آورند، در مخزن می‌ریزند، پس از چندی قیر و نمك ته نشین می‌شود و نفت به شكل مایع باقی می‌ماند. بدنبال كاوش‌های باستان شناسی در ایران مشخص شده است كه ‌ایرانیان از پنج تا 6 هزار سال پیش؛ از قیر در ساختمان‌سازی‌، ساخت جواهرات‌، ظروف سفالین و قیراندود كردن كشتی‌ها به كار می‌بردند.»

ماركوپولو نیز در گزارش دیدار خویش از سواحل دریای خزر در 1264 میلادی نوشته است كه نفت از سوراخ های طبیعی تراوش و جمع‌آوری می شد.

ارزش ماده ی نفت و اهمیت آن در جهان سبب شد تا چشم طمع بیگانگان به این سرمایه ی گرانبها دوخته شود و آنان تلاش و كوشش های فراوانی برای كسب سود از نفت در ایران انجام دهند، به گونه ای كه در طول سال ها از راه كسب امتیازهای گوناگون به رویای رسیدن به طلای سیاه نزدیك شدند؛ امتیازهایی كه از رویتر آغاز و تا زمان ملی شدن صنعت نفت ادامه داشت كه از آن میان می توان به امتیاز شركت هاتز، قرارداد دارسی، امتیاز آكاكی مددئیج خوشتاریا، امتیاز شركت نفت سینكلر و ... اشاره كرد.

دولت وقت ایران در 1320 هجری خورشیدی و در هنگامه ی جنگ جهانی دوم زمانی كه نیروهای شوروی شمال ایران را اشغال كرده بودند. دولتمردان این كشور قصد داشتند تا از راه امتیاز خوشتاریا(بهره برداری از تمامی معادن و اشجار همچون نفت در پنج ایالت شمالی ایران برای مدت هفتاد سال) در نفت كویر خوریان(10 كیلومتری جنوب شرقی سمنان) را مورد بهره برداری قرار دهند اما دولت ایران در برابر این موضوع ایستادگی كرد و با آن موافقت نكرد و پس از گذر مدتی محمد مصدق نماینده دوره چهاردهم مجلس شورای ملی طرحی را با 2 فوریت در یازدهم آذر 1323 هجری خورشیدی به تصویب این مجلس رساند.

بر پایه ی این قانون، مجلس به دولت اجازه می داد كه برای فروش نفت و نحوه ی استخراج معادن، گفت و گو كند اما نتیجه را به اطلاع مجلس شورای ملی برساند. به باور بسیاری از كارشناسان این قانون، نخستین سنگ بنای ملی شدن صنعت نفت در ایران بود.

از تصویب این قانون تا هنگامه ی ملی شدن صنعت نفت، كارشكنی های فراوانی در مسیر خودكفایی و استقلال كشور انجام شد و بیگانگان برای سلطه بر منابع خدادادی ایران از هیچ توطئه ای فروگذاری نكردند اما با تمامی تلاش آنان، پرچمداران مبارزه برای استقلال كشور از پای ننشستند و تا ملی شدن این صنعت، از كوشش دست برنداشتند.

در این زمان گفت و گوهایی میان نویل گس، از مقام های شركت نفت ایران و انگلیس و عباسقلی گلشائیان وزیر دارایی دولت محمد ساعد در سال‌های 1326 و 1327 هجری خورشیدی صورت پذیرفت كه نتیجه ی آن قرارداد الحاقی گس- گلشائیان بود و به عنوان ضمیمه قرارداد ۱۹۳۳ (در این قرارداد شركت نفت ایران و انگلیس به اكتشاف، استخراج و فروش منابع نفتی ایران، بدون هیچ گونه الزامی به ارایه ی عملكرد به دولت، می پرداخت) امضا شد. برپایه این قرارداد شركت نفت تعدیلاتی را در مبالغ پرداختی به ایران ‌پذیرفت. اما این امر نیز نتوانست مخالفان را راضی كند، چرا كه آنها معتقد بودند كه این قرارداد در حقیقت تحكیم موقعیت استعماری بیگانگان بود.

محمد مصدق با آن كه در دوره ی پانزدهم مجلس شورای ملی حضور نداشت اما به یاری نمایندگانی از جبهه ی ملی موفق شد از تصویب آن جلوگیری كند تا آن كه مجلس پانزدهم به كار خویش پایان داد. محمدرضا پهلوی با تكیه بر اعمال نفوذ در دربار و ارتش برای جلوگیری از انتخاب نمایندگان مخالف این قرارداد در مجلس شانزدهم، اقدام به برگزاری انتخابات كرد اما با افشای دخالت های دولتمردان در نتیجه ی آن، محمد مصدق با همراهی دیگر افراد در اعتراض به این دخالت آشكار، در دربار تحصن كردند. پس از باطل شدن صندوق‌های تهران و رأی‌گیری مجدد، محمد مصدق و چند تن دیگر از اعضای جبهه ملی به مجلس شانزدهم راه یافتند.

بعد از رسمیت یافتن مجلس شورای ملی، محمد مصدق به همراهی آیت الله كاشانی برای ملی شدن صنعت نفت تلاش های گسترده ای انجام داد و به دنبال حمایت و تأكید مراجع تقلید، مردم در صحنه حاضر شدند و در كنار رهبران این نهضت قرار گرفتند و آیت الله كاشانی مبارزه در راه ملی شدن صنعت نفت را «تكلیف دینی و وطنی ملت مسلمان ایران» عنوان كرد.

ایران در این دوره از بزرگ ترین تولیدكنندگان نفت خام خاورمیانه محسوب می شد و پس از آمریكا، ونزوئلا و شوروی، چهارمین تولیدكننده ی نفت خام دنیا بود، به همین دلیل بیگانگان از جمله انگلیس كه از راه سیطره بر منابع نفتی كشور، سرمایه ی هنگفتی به دست آورده بود، به كارشكنی در برابر ملی شدن صنعت نفت ایران پرداختند.

حاجعلی رزم آرا با موضع گیری به نفع انگلیسی ها، در برابر خواست مردم ایران زمین ایستادگی كرد و هنگامی كه در شانزدهم اسفند 1329 هجری خورشیدی به منظور شركت در مجلس ترحیمی به مسجد شاه(مسجد امام خمینی كنونی) رفت، به وسیله ی خلیل طهماسبی از اعضای فعال فداییان اسلام كشته شد و این چنین یكی از مخالفان سرسخت ملی شدن صنعت نفت از میان برداشته شد.

بدین شكل در هفدهم اسفند 1329 هجری خورشیدی متن پیشنهادی كمیسیون نفت دگربار در مجلس شورای ملی مطرح و با قاطعیت به تصویب اكثریت نمایندگان مجلس شورای ملی رسید و آن را برای تایید نهایی به مجلس سنا فرستادند.

در این ماده واحده‌ با تاكید بر ملی شدن صنعت نفت، آمده بود: «نظر به اینكه ضمن پیشنهادات واصله به كمیسیون نفت، پیشنهاد ملی شدن صنعت نفت در سراسر كشور مورد توجه و قبول كمیسیون قرار گرفته و از آنجا كه وقت كافی برای مطالعه در اطراف اجرای این اصل باقی نیست، كمیسیون مخصوص نفت از مجلس شورای ملی تقاضای 2 ماه تمدید می‌نماید. بنابراین ماده واحده ذیل را با قید 2 فوریت برای تصویب تقدیم مجلس شورای ملی می‌نماید. ماده واحده: مجلس شورای ملی تصمیم مورخه هفدهم اسفند 1329 كمیسیون نفت را تایید و با تمدید مدت موافقت می‌نماید. تبصره 1: آقایان حق دارند تا 15 روز بعد از تشكیل كمیسیون حق حضور داشته باشند.»

سرانجام مجلس سنا در بیست و نهم اسفند 1329 هجری خورشیدی گزارش پیشنهادی كمیسیون نفت را به شرح زیر تصویب كرد: «به نام سعادت ملت ایران و به منظور تامین صلح جهان، امضا كنندگان ذیل پیشنهاد می‌نماییم كه صنعت نفت ایران در تمام مناطق كشور بدون استثنا ملی شود یعنی تمام عملیات اكتشاف، استخراج و بهره برداری در دست دولت قرار گیرد.»

بر این پایه، كمیسیون نفت در پنجم اردیبهشت ۱۳۳۰ گزارشی مشتمل بر ۹ ماده به مجلس تقدیم كرد و نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران به ثمر نشست. پس از نخست‌وزیری مصدق اجرای قانون ملی شدن صنعت نفت در سرلوحه برنامه دولت قرار گرفت. با تصویب این قانون شركت سابق نفت ایران و انگلیس خلع ید و صنعت نفت ایران در عمل ملی اعلام شد.

اینك در سالروز ملی شدن این ثروت خدادادی به شكرانه ی استقلال و خودكفایی در این صنعت مهم، لزوم حفظ آن برای آیندگان ضروری به نظر می رسد و استفاده از میدان های مشترك نفتی و گازی با كشورهای همسایه از اولویت های سرمایه گذاری در این صنعت می بایست مورد توجه قرار گیرد.



با الهام از: كتاب سال های مبارزه و مقاومت

*گروه اطلاع رسانی

پژوهشم**2002**2059**9131