قیچك؛ ساز منحصر به فرد شرق ایران

به گزارش روز یكشنبه خبرنگار موسیقی ایرنا ، سیستان و بلوچستان یكی از تمدن های كهن سرزمین ایران به شمار می رود كه آداب و رسوم ، فرهنگ ، جغرافیا و در نهایت موسیقی خاص خود را دارد و از داشته های منحصر به فرد این منطقه تبعیت می كند .

یكی از سازهایی كه قدمت كهن و نقش بسزایی در اجرای موسیقی سیستان و بلوچستان دارد ، قیچك است كه در منطقه بلوچستان با نام سرود نیز شهرت دارد .تاریخچه استفاده از سازهایی همچون قیچك به زمان دور و تمدن های شهر سوخته باز می گردد.

مكتوبات تاریخی كشف شده در این شهر (شهر سوخته) تصویری از یك گروه نوازی را در خود دارد كه نوازنده ای در حال نواختن سازی شبیه به قیچك است كه به نظر می رسد پدر سازهای آرشه ای این منطقه بوده كه با گذر زمان در منطقه های مختلف با توجه به جغرافیا و نیاز به الحان مختلف تغییر كرده است .

به طور كلی این ساز را از لحاظ ساختار می توان به دو دسته قیچك سیستان و قیچك بلوچستان تقسیم كرد .

قیچك هر دو منطقه از لحاظ ظاهری و ساختاری شباهت های بسیاری با هم دارند و تفاوت آنها در شیوه اجرای و خواستگاه ملودیك و موسیقایی است.

قیچك سرزمین بلوجستان تحت تاثیر موسیقی شبه قاره هند و پاكستان قرار گرفته ، این مهم به منظور ارتباط تنگاتنگ فرهنگی مردم بلوچستان با مرزهای شرقی خود است كه موسیقی آنها را نیز همچون اغلب آداب و رسومشان به هم نزدیك كرده است .

قیچك بلوچستان از لحاظ تكنیك اجرایی و ساختمان در شمال و جنوب با تغییراتی همراه است ، برای مثال نوازندگی قیچك در میناب با منطقه سرحد متفاوت است كه دلیل آن خاستگاه متفاوت مردمان هر منطقه از موسیقی و ساز است .

این ساز بخش عمده ای از رپرتوآر اجرایی سرزمین بلوچستان را بر عهده دارد ، نكته ای كه این ساز را از دیگر آلات موسیقی بلوچستان متمایز می سازد قابلیت های اجرایی آن در موسیقی سازی و توانایی بالا برای همراهی با آواز است .

با توجه به اینكه موسیقی آوازی در این سرزمین های جنوب شرقی ایران از ارجحیت بیشتری نسبت به گونه سازی در میان مردمان برخوردار است همراهی قیچك با آواز موجب شده كه این ساز به بخشی جدا نشدنی از موسیقی مردمان بلوچستان تبدیل شود .

گویش مردمان بلوچستان یكی از شاخصه های موسیقی آنها محسوب می شود ، تحریرها با فواصل پرش دار و اجرای پی در پی نغمات در برخی از مقام ها لحن اصلی ساز قیچك را نیز تشكیل می دهد به طوریكه با شنیدن صدای این ساز می توان دریافت كه متعلق به بلوچستان است .

موسیقی منطقه بلوچستان دارای شاخصه هایی است كه ریشه در نگاه اسطوره ای مردمان این مناطق دارد ، مردمان بلوچستان برای هر مراسمی موسیقی خاص خود را دارند .

قیچك بلوچی از 3 سیم اصلی و 5 سیم هارمونیك تشكیل شده است كه با آرشه ای كه از موسیقی دم اسب است نواخته می شود .

یكی دیگر از شاخصه های قابل توجه قیچك بلوچستان تكنیك اجرایی این ساز است ، به گونه ای كه در زبان علمی موسیقی به آن فلاژوله می گویند ، این اصطلاح به آن معناست كه نوازنده به جای فشار دادن سیم بر روی دسته برای تولید نت موسیقایی ، تنها آن را لمس می كند كه این مهم قابلیت های منحصر به فردی را برای این ساز مهیا می كند .

قیچك سیستان نیز كه در بخشی از سرزمین های خراسان بزرگ نواخته می شود همچون نمونه بلوچی خود صدای بسیار اسرار آمیز دارد با این تفاوت كه اندازه آن از قیچك بلوچی بزرگ تر و صدای آن حجم بیشتری دارد .

سازهای هر منطقه جغرافیایی با استفاده از چوب درخت های بومی آن سرزمین ساخته می شود كه در سرزمین سیستان و بلوچستان نیز قیچك از چوب درختان گرمسیری ساخته می شود .

خاصیت چوب درختان گرمسیری این امكان را امكان را به ساز می دهد تا صدایی حجیم و در عین حال عمیق داشته باشد .

مقام های اجرایی توسط این ساز شامل آواز ذهیروك، آواز لیكو و شئر است كه هر سه روایت های متنوعی را در خود جای داده اند ، ذكرهای گواتی و سوت از دیگر مقام های موسیقی منطقه بلوچستان است كه بیشتر در مراسم مذهبی و جشن و پایكوبی مورد استفاده قرار می گیرد .

مقام های موسیقی سیستان نیز بیشتر تحت تاثیر موسیقی جنوب خراسان قرار دارد و بیشتر به همراه ریتم نواخته می شود .

این ساز در بیشتر موارد در كنار ، تنبورك ، دهلك و رباب ایفای نقش می كند كه نقش پیذیری هر ساز در اجرای موسیقی بستگی به نوع مقام و فضای موسیقی دارد.

قیچك به عنوان یكی از كهن ترین سازهای نواحی ایران در طول تاریخ مورد توجه بوده ، نواختن این ساز در میان مردمان این منطقه جغرافیایی از توجه قابل توجه ای برخوردار است .

قیچك نیز همچون بسیاری از داشته های فرهنگی و آداب و رسوم این سرزمین در طول زمان بكر و دست نخورده مانده است كه حكایت از توجه وی‍ژه مردمان سیستان و بلوچستان به داشته های فرهنگی و هنر كهن این منطقه دارد .

فراهنگ**9252