زندگی میان دو رنج

قوم بختیاری شاید به واسطه همین كوچ بزرگ است كه در دل تاریخ همیشه زنده و پویاست و این مختصات، در ادوار تاریخی گاهی تا پای دامنه البرز و خراسان نیز دامن گسترده است.

كوچ در این مختصات، مردمانی می خواهد سترگ و ستبر و سختكوش، كه از دل كوه ها به صخره های بُرنده بزنند و از پای صخره ها، دل به دل رود خروشان بدهند تا ایل را به سرانجامی خوش فرجام برسانند.

مختصات زیست كوچ بختیاری در جهان بی نظیر است از این رو كه مسیر كوچ آنها براساس ایلراههایی ترسیم شده است كه تعدادی از آنها به زمان باستان می رسد، مانند دژپارت در چهارمحال و بختیاری یا ایلراه های ایذه و مسجد سلیمان كه گاهی قدمتی فراتاریخی دارد.

كوچ، آیینی'خودنهاد 'است بر تارك تاریخ زندگی قوم بختیاری كه به واسطه همین خودنهادی، آنان در اقتصادی خودكفا همیشه به واسطه كوچ روی پای خویش ایستاده اند.

بهار كه می رسد و خشكسالی متداول گریبان خوزستان را می گیرد، ایل های قوم بختیاری چاره ای جز جلای درون وطنی ندارند و باید با ترك موقعیت ییلاقی خود، به سرزمین چهارمحال و بختیاری روانه شوند.

در بین ایل های قوم بختیاری كه برون كوچ هستند، ییلاق و قشلاق به خوزستان و چهارمحال و بختیاری در دو فصل بهار و زمستان انجام می شود و رنج كوچ بهاری بدلیل طغیان احتمالی رودخانه ها در مسیر ایلراه ها، دوچندان است.

در مختصات زیست كوچ، عشایر بختیاری گله های گوسفند را از كناره های رودخانه كارون و شوشتر و رامهرمز تا اندیكا و مسجد سلیمان لالی و شیرین بهار(شینبا)و بلندیهای چلو تا دشت بهاری و دزفول حركت می دهند تا به سكنای بهاری در چهارمحال و بختیاری برسند كه كناره كارون، زاینده رود و دشت اردل، كوهرنگ و چغاخور، هم اكنون مهمترین زیستگاه های كوچ است.

زنان بختیاری پیشاپیش كوچ حركت می كنند و گاهی ممكن است در كوچ بهاری ایل به دو قسمت شود كه قسمتی از ایل زودتر و گروهی دیگر دیر به سرزمین ییلاقی و قشلاقی برسند.

عشایر بختیاری بر محور دامداری و كشاورزی در سال دوبار به صورت كوچ برون استانی و منطقه ای و كوچ درون استانی محل زندگی خود را تغییر می دهند و در ابتدای بهار از مناطق گرمسیری یا قشلاقی به طرف مناطق سردسیری و ییلاقی به كوچ می روند.

ایل های بزرگ بختیاری در مناطق چهارمحال و بختیاری، اصفهان، خوزستان و لرستان ساكن هستند و در این بین كوچ بزرگ و كوچ كوچك را انجام می دهند.

كوچ بزرگ همان ییلاق و قشلاق عشایر است و كوچ كوچك، كوچ درون منطقه ای است كه عشایر برای یافتن چراگاه ها و مراتع مناسب دست به تغییر مكان خود می زنند.

در مسیر راه زنان، كودكان خود را سوار بر اسب و استر می كنند و از دره ها و پرتگاه های زاگرس مركزی به مسافت250 كیلومتر برای رسیدن به مناطق خوش آب و هوا راه می پیمایند.

زمان كوچ را پیران ایلها، بر اساس تقویم نجومی تعیین می كنند و اگر'ماه در عقرب' باشد از جلوی مسیری كه در آن ستاره ای نمایان باشد، عبور نمی كنند و زنان هنگامی كه از ایل جدا می شوند و برای رفتن به قشلاق خود را آماده می كنند، نوای غمگنانه سر می دهند و 'باوه رو' یا همان اشعار 'برزگری' می خوانند.

هنگام كوچ چندین خانوار از یك ایل با هم كوچ می كنند تا بر مشكلات پیش روی خود غلبه كنند و این تعاون و همكاری بزرگ در ایل بختیاری، چشمگیر است.

كوچ بهاری عشایری بختیاری از خوزستان و مناطق گرمسیری به طرف چهارمحال و بختیاری انجام می شود كه عده ای از مردان برای برداشت محصول یا فروش محصول در مناطق گرمسیری باقی می مانند و مابقی با بستن بار و بنه ایل و طایفه بر چارپایان، رهسپار سرزمین آبها و ابرها می شوند.

شواهد تاریخی نشان از باستانی بودن كوچ عشایری بختیاری دارد و در برخی از تحقیقات پژوهشگران داخلی و خارجی این كوچ را به 10 هزار سال پیش از میلاد حضرت مسیح(س) نسبت می دهند.

عشایر چهارمحال و بختیاری برای كوچ خود از پنج ایلراه اصلی عبور می كنند تا به چهارمحال و بختیاری برسند و بدلیل طغیان رود كارون در فصل بهار، گاهی دچار سختی های فراوان می شوند.

عشایر این استان از پنج طایفه بزرگ، 24 زیرطایفه، 32 تیره و دو هراز و 940 'تش' تشكیل شده اند.

اكنون جمعیت عشایری چهارمحال و بختیاری 132 هزار و 321 نفر در قالب 19 هزار و 561 خانوار است كه دارای یك میلیون و500 هزار واحد دامی هستند.

به گزارش ایرنا، چهارمحال وبختیاری از نظر جمعیتی پس از استان فارس دومین جمعیت عشایری كشور را در اختیار دارد و دو ایل بزرگ'هفت لنگ' و 'چهارلنگ'، مهمترین و اصلی ترین عشایر استان هستند.

مشكل كنونی عشایر بختیاری در مسیر كوچ، كاهش شدید مراتع و فقر گونه های مرتعی است كه با خشكسالی های اخیر در خوزستان و چهارمحال و بختیاری، این فقر شدت یافته است.

بر اساس نظر كارشناسان منابع طبیعی كشور، تنها 8 درصد از مراتع كشور بالای50 درصد،25 درصد بین 25 تا 50 درصد و 67.7 درصد نیز بین پنج تا 25 درصد پوشش گیاهی دارد.

نظر كارشناسان این است كه ورود دام مازاد و بیش از زمانبندی در مراتع، مهمترین عامل خشك شدن پوشش گیاهی مراتع است كه با برنامه های جلوگیری از ورود دام مازاد و رعایت زمان مقرر، در سالهای گذشته 22 میلیون هكتار از مراتع كشور احیا شده است.

آنها براین عقیده اند كه باید تعداد بهره بردار در سطح مرتع كاهش یابد و هم اكنون 81 میلیون دام سبك متعلق به 916 هزار دامدار، از مراتع كشور بهره مندند.

به گفته محققان،50 درصد از گوشت قرمز كشور از دامهای وابسته به مراتع تولید می شود و50 درصد علوفه مرتع را باید دامها استفاده كنند.

اما عشایر معتقدند یكی از مشكلات عشایر برون كوچ، دامداری بخشی از روستاییان است كه دامهای خود را در این فصل روانه مراتع می كنند و مراتع تا زمان برگشت عشایر كوچرو از مناطق گرمسیری، فقیر می شود و دیگر چیزی برای دام عشایر كوچرو باقی نمی ماند.

معاون منابع طبیعی و آبخیزداری چهارمحال و بختیاری می گوید:60درصد از مراتع استان از نظر پوشش گیاهی فقیر و خیلی فقیر است، كه از این میزان 12 درصد از مراتع خیلی فقیر و 48 درصد فقیر است.

علی محمد محمدی افزود: 78 درصد از وسعت استان مرتع است كه 37 درصد آن وضعیت متوسط و تنها 3درصد شرایط خوب دارد.

به گفته وی، میزان تعداد دام سه برابر ظرفیت مراتع موجود است و این باعث كاهش گونه های مرتعی و مراتع می شود.

به گزارش ایرنا، با این حالا كارشناسان معتقدند ورود دام زودتر از زمان قانونی به مراتع و چرای زودرس، مراتع، اراضی و منابع ملی استان را در معرض نابودی قرار داده در حالی كه تقویم ورود دام عشایركوچرو از خوزستان به چهارمحال و بختیاری، همه سال اول خرداد تعیین شده است.

كارشناسان بر این عقیده اند كه به دلیل چرای زودرس دام در مراتع و اراضی ملی، منابع طبیعی استان در معرض تهدید قرار گرفته و در حال تخریب است.

زندگی عشایر بختیاری اكنون برای آنان میان دو رنج است، رنجی كه فقیر شدن مراتع بدنبال دارد و دیگری دامهای برخی روستاییان كه زمان تعلیف دام عشایر كوچرو را كاهش داده است.

گزارش از: محمود رییسی

6027/2097