ابن بابویه از كودكی، در قم، نزد محدثان آن شهر آغاز به استماع و یادگیری حدیث كرد و سپس برای تلمّذ به شهرهای متعدد سفر نمود؛ از زمان و محلّ دقیق تولّد وی اطلاعی در دسترس نیست امّا حیات وی بنا بر شواهد متقن حدود 305 تا 381 هجری بوده است.
شیخ طوسی، از شاگردان ابن بایویه، در اسانید الاستبصار از وی با عنوان 'عماد الدّین' یاد كرده است. شهرت ابن بابویه علاوه بر تعداد تألیفات و آثار، به شمار استادانی كه وی در محضر آنها تلمذ كرد نیز برمی گردد. برخی تعداد استادان وی را بالغ بر 250 نفر ذكر كرده اند.
ابن بابویه از جهت كلامی بر دو جریان عمده مؤثر بوده است ، یكی در برخورد با برخی از مكاتب امامی ، معروف به اهل غلّو یا اهل تقصیر ( به معنای كوتاهی در حق ائمه) كه وی را بر آن داشت تا در ردّ این گروه كتابی با عنوان ' ابطال الغلو و التقصیر' تألیف كند. بخش دیگری كه عمده ی اندیشه های كلامی وی را شامل می شد مسأله ی مهدویت است. او در تبیین مسأله ی مهدویت از دیدگاه امامیه به نگارش كتاب “كمال الدین و اتمام النعمه” ، همت گماشت و در آن به ردّ ایرادات معتزله ، زیدیه و دیگر مخالفان پرداخت.(احمد پاكتچی ،مقاله ی ابن بابویه، دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج3)
همچنین ابن بابویه به جهت دیدگاه نقادانه و آگاه به رجال در نقل حدیث از موقعیتی منحصر بفرد در دوران خودش برخوردار بود.
علی اكبر ولایتی در كتاب 'بارقه های آفتاب' جایگاه ابن بابویه در تاریخ شیعه را از دو جهت حائز اهمیّت دانسته است : یكی آن‌كه او از بزرگ‌ترین محدثان شیعه در عصر غیبتِ كبری است و از 250 محدث روایت نقل كرده و حدود 450 كتاب و رساله دارد كه مبنای همه آنها روایت است، همچنین او یكی از كتب اربعة شیعه را، به نام مدینۀ‌العلم، نوشته است. ابن‌بابویه، هم‌زمان با كلینی و پیش از شیخ طوسی، جمع‌آوری و تنظیم و دسته‌بندی روایات شیعه را آغاز كرد و بدین ترتیب، مانع پراكندگی و از دست‌رفتن آنها شد .
اهمیّت دیگر ابن‌بابویه در تبیین عقاید شیعی و طرح‌ریزی نظام عقیدتی و كلامی شیعه در پرتو روایات امامان شیعه است. در سفرهای بسیارِ خود عقاید شیعه را برای مردم تبیین می‌كرد و گاه برای تأكید بر مطلب كتابی می‌نوشت. بسیاری از كتاب‌های او در این سفرها خطاب به مردم این شهرها یا در پاسخ به پرسش‌های ایشان نوشته شده است. او در پی‌ریزی مرزهای عقیدتی میان شیعیان امامی با شیعیان زیدی و اسماعیلی، كه در آن روزگار بسیار فعال بودند، نقش بسیار مهمی داشت. همچنین در تثبیت مسأله ی اعتقاد به امام غایب و وضعیت شیعیان در عصر غیبت آثاری نوشت كه از همه آنها مهم‌تر كتاب 'كمال الدین و تمام النعمۀ' است؛ به همین علت او در رأس دیگر علمای قم مبارزه‌ای بی‌امان با عقاید انحرافی و غلوآمیز در مورد امامان شیعه را رهبری كرد. این تلاش به تكفیر و شكست مقطعی مُفوّضه، كه خود را نمایندگان جریان اصیل مكتب تشیع معرفی می‌كردند، در آن دوران انجامید. ابن‌بابویه تلاش كرد میانه‌روی در اعتقاد به امامان را نشان دهد؛ راهی كه نه غلو و زیاده‌روی در حق ایشان باشد، نه كوتاهی و تقصیر. چندی بعد با تلاش‌های شیخ مفید، در بغداد، مؤلفه‌های عقلانی معتزلی در كلام و عقاید شیعی راه یافت و به جریان مسلط در كلام شیعی تبدیل شد و كلام روایت‌محور ابن‌بابویه از رونق افتاد.
كتاب 'من لایحضره الفقیه' ، شناخته شده ترین اثر ابن بابویه (شیخ صدوق) است كه ده ها تن از فقهای بزرگ به شرح و ترجمه ی آن پرداخته و بر آن حاشیه نوشته اند. وی این كتاب را در سال 372 هـ.ق در روستای «ایلاق» از توابع بلخ نوشت. این كتاب یكی از كتب چهارگانه فقه شیعه و مأخذ علمی معتبری در احكام شرعی است.
ابن بابویه شاگردان بسیاری را تعلیم داد. از مهمترین و اثرگذار ترین شاگردان ابن بابویه ، شیخ مفید ، متكلم و فقیه سرآمد ایرانی است كه در سلسله‌ی علمای امامیه، نه تنها یك متكلم و فقیه برجسته و سرآمد ، بلكه مؤسس و سرحلقه‌ی جریان علمی رو به تكاملی است كه در دو رشته‌ی كلام و فقه، تا امروز در حوزه‌های علمی شیعه امتداد یافته است.
مارتین مكدرموت، متأله و متكلم معاصر كاتولیك در كتاب 'اندیشه های كلامی شیخ مفید' كه آن را در سال 1971 تالیف نمود، و سپس در سال 1362 توسط احمد آرام ترجمه شد، به نقد برخی آراء شیخ صدوق از دیدگاه شیخ مفید اشاره كرده است ؛ البته نقد وی مورد قبول بسیاری از علمای شیعه عصر حاضر نیست.
از جمله آثار ماندگار شیخ صدوق ، نگارش داستان بودا با عنوان 'بلوهر و بوذاسف ' در متمم كتاب اكمال الدین و اتمام النعمه است كه به گفته پروفسور حسن امین ، استاد بازنشسته دانشگاه گلاسكو و مؤلّف 'بازتاب اسطوره ی بودا در ایران و اسلام'، ابن بابویه نخستین كسی است كه در 'عصر اسلامی' داستان زندگی بودا را آورده است هر چند برخی پژوهش ها به تقدّم زمانی نقل این داستان توسط ابن بابویه رأی نداده و معتقدند شرح عربی معروف به اسماعیلی قدیمی ترین شرح شناخته شده ی این داستان است. اما در هر حال محمّد باقر مجلسی ، این داستان را اوّل بار از روی 'اكمال الدین و اتمام النعمه' ابن بابویه به فارسی برگردانده است.
شیخ ابو جعفر محمّد بـن بابـویه قمـي معروف به شیخ صـدوق پـس از هفتاد و چند سال زندگاني پرافتخار و انجام مسافرت هاي طـولانـي و تصنیف آثار متعدد كه برخی آن را بالغ بر 450 اثر دانسته اند، سـرانجام در سال 381 هـ . ق، در شهر ري چشـم از جهان فـرو بست و آرامگاهـش امروز در شهر ري به نام ابـن بابویه ، زیارتگاه مردم مسلمان است.
اندیشه ** آ.ش **1601**
تاریخ انتشار: ۱۶ اردیبهشت ۱۳۹۴ - ۰۸:۴۳
تهران - ایرنا - ابن بابویه محدث، متكلّم و فقیه نامدار شیعه كه به دلیل راستی در نقل روایات، به «صدوق» شهرت یافت ، از عالمان بزرگی بود كه مبنای تمام آثار بر جای مانده از وی روایات ائمه و احادیث نبوی است.