علم اطلاعات و اخلاق اطلاعات

در ادامه ی برگزاری نشست های تخصصی در حوزه ی «علم اطلاعات و دانش شناسی»، هفدهم اردیبهشت ماه سومین نشست با عنوان «علم اطلاعات و اخلاق اطلاعات» و با حضور «علیرضا ثقه الاسلامی» نویسنده ی كتاب «چالش های اخلاقی در عصر اطلاعات» و «عبدالحسین طالعی» عضو هیات علمی دانشگاه قم برگزار شد.

در این نشست ثقه الاسلامی با دست مایه قرار دادن نظریه ی «لوچیانو فلوریدی» اندیشمند غربی در حوزه ی دانش اطلاعات، پنج دوره ی شكل گیری اخلاق اطلاعاتی در جهان را برشمرد و گفت: هر چند توجه به اخلاق اطلاعاتی از نخستین سال های دهه ی 40 قرن بیستم میلادی شكل گرفت ولی پیدایش اینترنت و شبكه های اجتماعی در سه دهه ی گذشته موجب شد اخلاق اطلاعاتی به شكل یك اخلاق جهانی در آید.

طالعی دیگر سخنران این همایش با اشاره به فرهنگ ملی و مذهبی كشور در زمینه ی رعایت اخلاق گفت: با وجود تاكید بزرگان دینی و ملی ما بر رعایت اخلاق، موانع زیادی وجود دارد كه رعایت اخلاق اطلاعاتی را در كشور با مشكل مواجه كرده است.

سلسله نشست های علم اطلاعات هر 2هفته یك بار در كتابخانه ی عمومی حسینیه ی ارشاد و در روزهای پنجشنبه برگزار می شود.



*** ثقه الاسلامی: اخلاق اطلاعاتی و انتروپی (انحطاط تدریجی) اطلاعات

نویسنده ی كتاب چالش های اخلاقی در عصر اطلاعات، نخستین سخنرانی بود كه در نشست رشته ی كلام را به دست گرفت. وی با تاكید بر اهمیت نشست دانش اطلاعاتی و ضرورت آن برای جامعه ی امروز گفت: نظر به رشد فناوری های اطلاعاتی و دسترسی همه جانبه ی كاربران حوزه های مختلف سعی دارم كه در این همایش به بررسی آرا و نظرات اندیشمندان مختلف در حوزه ی اخلاق اطلاعاتی بپردازم. یكی از بزرگانی كه به خوبی بحث آگاهی اطلاعاتی را در جامعه ی ما در چند دهه ی قبل مورد توجه قرار داده، «سهراب سپهری» شاعر توانای معاصر است كه در شعر زیبای «صدای آب» به خوبی اخلاق اطلاعاتی را مطرح كرده است.

وی در ادامه گفت: برای تبیین بیشتر موضوع این نشست باید 2 مفهوم «اخلاق» و «اطلاعات» به صورت كامل مورد واكاوی قرار گیرد. در بحث اخلاق باید بگویم كه اخلاق انشقاقی از فلسفه است كه به بررسی باید و نبایدهای لازم در جامعه می پردازد. به طور معمول حوزه ی اخلاق را به سه شاخه ی «فرااخلاق»، «اخلاق هنجاری» و «اخلاق كاربردی» تقسیم می كنند.

او در توضیح این سه شاخه گفت: فرااخلاق به ماهیت مفاهیم، داوری ها و گرایش های اخلاق می پردازد و پرسش ها و موضوع های مطرح در آن عبارتند از اینكه فرااخلاق و اخلاق درست كدامند؟ داوری های اخلاقی در جهان فراگیرند یا خیر؟ و ... در اخلاق هنجاری به شناسایی و تبیین اساسی ترین ملاك ها و معیارها درباره ی درستی یا نادرستی در احكام اخلاق می پردازیم. به عبارت دیگر اخلاق هنجاری بخشی از اخلاق است كه بایدها و نبایدها را می توان در آن جا داد. بیشتر نظریه های كلاسیك اخلاق در این مقوله جای دارند. اخلاق كاربردی نیز شامل باید و نبایدهای اخلاقی می شود ولی تفاوت آن با اخلاق هنجاری این است كه باید و نباید ها در حوزه های مختلف علمی به صورت تخصصی و جداگانه مورد توجه و بررسی قرار می گیرد.

مراحل شكل گیری اخلاق اطلاعاتی در دوره ی معاصر بحث دیگر ثقه الاسلامی در این نشست بود. وی در این باره اظهار كرد: اگر بخواهیم یك روند كلی برای شكل گیری اخلاق اطلاعاتی تعریف كنیم باید آن را به پنج دوره ی زمانی مختلف تقسیم كنیم. در این تقسیم بندی در دهه ی 40 قرن بیستم میلادی نخستین جرقه های شكل گیری اخلاق اطلاعاتی با آثار «نوربرت وینر» دانشمند آمریكایی زده شد. از نظر وینر توسعه ی ماشین های خودكار كه كنترل آن در اختیار انسان نیست موجب پیامد های اجتماعی و اخلاقی زیادی می شود كه باید با دیدی دوراندیشانه به آن نگاه كرد. این نظریه ی وینر موجب شكل گیری نخستین جرقه ی اخلاق اطلاعاتی شد زیرا تا قبل از وی به صورت جدی كسی از اخلاق اطلاعاتی بحث نكرده بود. بحث اخلاق اطلاعاتی وینر تا اوایل دهه ی 50 میلادی همچنان دارای اعتبار بود تا اینكه اندیشمند دیگر آمریكای با نام «دون پاركر» مقاله های زیادی در زمینه ی اخلاق رسانه یی و حوزه ی فن آوری های رایانه یی به شكل تخصصی ارایه كرد. وی بیشترین بحث خود را در حوزه ی اخلاق اطلاعاتی بر مبنای فن آوری های رایانه یی گذاشت. مرحله ی سوم جریان اخلاق اطلاعاتی در دهه ی 80 میلادی رخ داد؛ زمانی كه از آن به عنوان یك تحول اساسی در زمینه ی اطلاعات و اخلاق اطلاعاتی یاد می شود. در این دوره، منابع مكتوب، همایش ها و كارگاه های زیادی در زمینه ی اخلاق در حوزه ی فن آوری اطلاعات شكل گرفت. انتشار مقاله یی از «جمیز مور» با عنوان «اخلاق رایانه چیست؟» و انتشار كتاب درسی با عنوان «اخلاق رایانه» در این دهه موجب شد بحث اخلاق اطلاعاتی در كانون توجه اندیشمندان حوزه های مختلف قرار گیرد. در آخرین دهه ی قرن بیستم و نخستین دهه ی قرن بیست و یكم 2 مرحله ی دیگر اخلاق اطلاعاتی شكل گرفت كه این 2 مرحله به شدت تحت تاثیر اینترنت و شبكه های مجازی قرار دارد. ظهور اینترنت و شبكه های مجازی موجب پدید آمدن مسایل دیگری همچون اخلاق جهانی شد كه این روند تا سال 2010 ادامه داشت و منجر به ظهور و شكل گیری كامل اخلاق اطلاعات در سطح جهانی آن شد.

وی در ادامه یادآور شد: تا قبل از آغاز قرن 21، میلادی بیشتر سخن از اخلاق اطلاعات كاربردی بود ولی از دهه ی نخست این قرن یك سوال اساسی موجب انقلابی در بحث اخلاق فن آوری اطلاعات شد و آن هم چگونگی اجرای اخلاق اطلاعاتی بود.

ثقه الاسلامی در ادامه با اشاره به پرسش های هجده گانه ی فلوریدی گفت: در این پرسش ها كه در قالب فلسفه ی علم مطرح شده، فلوریدی موضوع هایی همچون معنا، هوش، طبیعت و اخلاق را واكاوی و پرسش هیجدهم خود را نیز به فلسفه ی اطلاعات مرتبط كرده است. مهمترین موضوع پرسش هجدهم این است كه آیا مسایلی كه فن آوری اطلاعات مطرح می كند، مسایل قدیمی است یا نو؟ همچنین آیا رشد فن آوری اطلاعاتی باعث زایش مسایل جدید اخلاقی شده است؟

او در ادامه سه رویكردی را كه با هدف پاسخ به پرسش فلوریدی شكل گرفت، چنین برشمرد: رویكرد اول بر این باور است كه هیچ گونه مساله ی جدیدی مطرح نشده است و نظریه های قدیمی می تواند به این مسایل جدید نیز پاسخگو باشد. رویكرد دوم می گوید مسایل جدید مطرح شده اما این مسایل منحصر به فرد نیست و به رغم پیچیدگی بسیار می شود آن را با نظریه های كلاسیك حل كرد. رویكرد سوم بسیار متفاوت از 2 رویكرد دیگر است زیرا این رویكرد مسایل جدید را متمایز از مسایل قدیمی می داند. این رویكرد ناظر بر این است كه نظریه های كلاسیك و متعارف به خاطر انقلابی كه در مالكیت و حریم خصوصی ایجاد شده، خود نظریه های جدیدی را می طلبد.

چرا اندیشمندان به سمت اخلاق رسانه یی رفتند؟ این پرسشی بود كه ثقه الاسلامی در ادامه ی بحث خود آن را مطرح كرد. وی با اشاره به مسایل پیش بینی نشده ناشی از رشد و گسترش وسایل ارتباط جمعی گفت: بافت قدیمی نظریه های كلاسیك به طور عمده تكه تكه و غیر قابل اتكا است و ما باید نظریه های جدیدی در زمینه ی اخلاق رایانه و فن آوری اطلاعات ارایه كنیم تا بتوانیم همزمان با پیشرفت ها، تحلیل های استراتژیك از اخلاق اطلاعاتی داشته باشیم. بر پایه ی سخن فلوریدی ما باید به دنبال نظریه یی در اخلاق باشیم كه از یك سو هم سطح با نظریه های كلاسیك باشد و در سوی دیگر خود یك نظریه ی اخلاقی ارایه كند كه هم برخوردار از فرااخلاق باشد و هم اخلاق كاربردی و هنجاری.

این صاحبنظر علوم اطلاعات افزود: برای ارایه ی یك نظریه ی جامع اطلاعات، كل روند شكل گیری اطلاعات كه شامل ایجاد، توزیع و ذخیره سازی است باید در نظریه ی جدید مورد توجه قرار گیرد تا بتوان نظریه یی جامعی برای یك دوره ی طولانی مدت تدوین كرد.

او در ادامه گذری بر سپهر اطلاعاتی زد و گفت: هر چند بسیاری از اندیشمندان، سپهر اطلاعاتی را شامل فضای مجازی می دانند ولی باید گفت فضای سایبر خود بخشی از اطلاعات است و در این زمینه نیز فلوریدی بر این باور است كه عامل اطلاعاتی نقش مهمی در سپهر اطلاعاتی دارد زیرا عامل اطلاعاتی، مطلب تولیدی و هدفِ عامل در سپهر اطلاعاتی جای می گیرد.

ثقه الاسلامی در بخش دوم سخنانش، بحث تعریف انسان از دیدگاه علم های مختلفی مانند فیزیك، شیمی و زیست شناسی را مورد توجه قرار داد و تاكید كرد: افزون بر علم های یاد شده می توان انسان را بر اساس دانش اطلاعاتی تعریف كرد. براساس این تعریف، انسان به مثابه مجموعه یی از دانش و آگاهی های اطلاعاتی است.

علت ها و معلول های اطلاعاتی از دیگر بحث های مورد تاكید نویسنده ی كتاب چالش های اخلاقی در عصر اطلاعات بود. بنا به گفته ی وی هر دانش اطلاعاتی یا از محیط پیرامون خود تاثیر می پذیرد یا بر آن تاثیر می گذارد و این خاصیت هستی اطلاعات است. در صورت اثر گذاری می توان گفت دانش عامل اطلاعات است و در صورت اثرپذیری به یك معلول اطلاعاتی تبدیل می شود.

او در ادامه تاكید كرد: مجموعه های اطلاعاتی تنها زیستی نیستند یعنی صرفا نمی توانیم انسان را در هستیِ اطلاعاتی تعریف كنیم بلكه می توان خاطره ها، آثار باستانی و روایت های شفاهی را نیز در بخش اطلاعات و دانش اطلاعاتی قرار دهیم كه رعایت اخلاق در مورد آنها واجب است و این همان بحثی است كه اندیشمندان آن را هستی محوری در مقابل زیست محوری مطرح می كنند به این معنا كه اگر خاطره، عكس یا اثر باستانی وجود دارد و بدون جان است وظیفه ی انسان نگهداری از آن است و هستی آن چیزی است كه از زندگی زیستی انسان فراتر می رود و ما در مقابل آن ها مسوولیت داریم.

انتروپی یا همان انحطاط تدریجی اطلاعات یكی دیگر از بحث های بود كه ثقه الاسلامی آن را مورد توجه قرار داد. وی در تعریف انحطاط تدریجی گفت: هر آنچه كه در دنیای حقیقی و مجازی وجود دارد به قیمت هستی و بودنش دارای احترام است اما اگر پدیده یی دچار فساد شود می توان گفت انحطاط تدریجی یا انتروپی شكل گرفته است. دانش اطلاعاتی نیز نمی تواند به خودی خود به دور از انتروپی اطلاعاتی باشد. در این زمینه و برای جلوگیری از انتروپی دانش اطلاعاتی حربه یی به نام اخلاق اطلاعاتی وجود دارد. اخلاق اطلاعاتی تعیین می كند هر دانشی باید چگونه اطلاعات خود را ارایه كند كه به محیط اطلاعاتی آسیب نرساند یا به تعبیر دیگر به این وسیله انتروپی را در دانش اطلاعاتی كاهش دهد.



*** طالعی: فرهنگ ملی و مذهبی ما پُر از اساسنامه ی اخلاق اطلاعاتی است

دومین سخنران همایش طالعی بود. وی در ابتدای سخنانش با اشاره به نبود قانون اخلاقی برای حوزه ی كتابداری به عنوان یكی از مهمترین حوزه های اطلاعاتی كشور گفت: در سال های میانی دهه ی 80 خورشیدی، ایران به عنوان یك كشور متمدن، فاقد یك اساسنامه برای حوزه ی اخلاق كتابداری بود و گروه كتابداری دانشگاه قم به عنوان پیشرو در این زمینه، به گردآوری و انتشار زمینه های اخلاق كتابداری در كشور پرداخت.

طالعی با اشاره به ورود فن آوری اطلاعات به همه ی جنبه های زندگی اجتماعی گفت: هر چند كسی نمی تواند معجزه های گسترش فن آوری به زندگی اجتماعی را نادیده بگیرد ولی نباید از آسیب های آن برای زندگی اجتماعی چشم پوشی كرد. یكی از مهمترین زمینه هایی كه مقابل ورود فن آوری اطلاعات در كشور به شدت آسیب پذیر است بحث اخلاق است.

عضو هیات علمی دانشگاه قم در ادامه با اشاره به اساسنامه های اخلاقی دیگر كشورها برای بحث اخلاق اطلاعات و دانش اطلاعاتی گفت: بسیاری از كشورهایی كه امروزه داری اساسنامه ی اخلاقی برای بحث اطلاعات و دانش اطلاعاتی هستند در مقابل تاریخ فرهنگ و تمدن ما ناچیز به شمار می آیند ولی كشور ما با تاریخی غنی از لحاظ ملی و مذهبی تا چند سال گذشته از یك اساسنامه ی مدون و مكتوب در زمینه ی كتابداری محروم بود.

او با اشاره به حدیث ها و روایت های مختلف اسلامی گفت: اخلاق یكی از مهمترین توصیه های بزرگان دینی ما بوده و من با توجه به مطالعات 40 ساله ی خود در حوزه ی دین به صراحت ادعا می كنم كه اخلاق بر دین تقدم دارد زیرا مبنای اخلاقی برای تمام انسان ها روشن و ثابت است اما آنچه كه متغیر و نسبی است تفسیرهایی است كه از اخلاق می شود.

وی افزود: تاكید دین مبین اسلام بر اخلاق و پایبندی به آن، در كنار اساسنامه هایی كه كشورهای دیگر برای بحث اخلاق اطلاعاتی منتشر كردند موجب شد گروه كتابداری دانشگاه قم اقدام به انتشار كتابی با عنوان «اخلاق كتابداری» كند كه موجب تحولات مهمی در حوزه ی اخلاق اطلاعاتی و كتابداری شد. یكی از مهمترین نتیجه های این كتاب تبدیل شدن آن به 2 واحد درسی در دوره ی كارشناسی شد.

طالعی در ادامه با اشاره به تلاش های مختلف گروه كتابداری دانشگاه قم برای رعایت اخلاق اطلاعاتی گفت: كتاب «اخلاق در پژوهش» نگاشته شده از سوی اعضای گروه كتابداری یكی دیگر از مهمترین نوشته هایی بود كه به بحث اخلاق در پژوهش های علمی می پردازد. در كشور و تا زمان چاپ كتاب اخلاق در پژوهش تنها یك نوشته دوصفحه یی درباره ی اخلاق پژوهش بود كه فقط بر سرقت علمی تاكید داشت ولی گروه كتابداری دانشگاه قم زاویه های مختلف رعایت اخلاق پژوهشی همچون اخلاق دانشجو، استاد راهنما، اخلاق نمونه گیری، اخلاق سردبیر و اخلاق انتشار نتایج را مورد بررسی قرار داد. سومین اثری كه برای اخلاق علمی در كشور مطرح شده بحث رعایت اخلاق در اثرهای خطی است.

طالعی در بخش دوم سخنان خود به مهمترین مشكل های پیش روی اجرای اخلاق اطلاعاتی در كشور پرداخت. براساس گفته های وی عامل های زیادی باعث شده است كه اخلاق اطلاعاتی در كشور به شكل درست آن اجرا نشود. یكی از مهمترین عامل ها بحث رقابت های ناسالم است. برخی از افراد به اشتباه خود را با دیگران كه هیچ تشابهی با آن ها ندارند مقایسه می كنند در حالی كه مقایسه ی یك استاد دانشگاه با یك مربی ورزش نمی تواند منطقی باشد.

او یكی دیگر از مشكل های پیش روی اجرای اخلاق اطلاعاتی را بی توجهی به اصل تقدم اخلاق بر دین دانست. طالعی در این زمینه یادآور شد: بعضی از مسایلی كه نباید ایدئولوژیك شود متاسفانه ایدئولوژیك شده و كارهای علمی ما را تحت تاثیر قرار می دهد. مدیریت خشك و ماشینی یكی دیگر از محرك هایی است كه موجب می شود اخلاق در جامعه زیر پا گذاشته شود. وی قانون های برخی از كتابخانه ها برای استفاده ی كاربران از كتاب های این نهاد ها را موجب فرایندی دانست كه طی آن برخی اخلاق بخصوص اخلاق اطلاعاتی را زیر پا می گذارند.

به باور طالعی یكی دیگر از مهمترین مانع های توسعه ی اخلاق اطلاعاتی در كشور تفاوت در متن های ملی با متن های ترجمه شده ی غربی است. از این منظر متن های غربی از نظر محتوا بسیار متفاوت از گونه های ملی و اسلامی ما است.

ادامه ی نشست علم اطلاعات و اخلاق اطلاعاتی نیز به پرسش و پاسخ حاضران در جلسه اختصاص یافت.

* گروه پژوهش و تحلیل خبری

پژوهشم**2052**9279**2054