گرافیتی یا به تعبیر فعالان این عرصه «هنر شهری خودگردان» امروزه در بسیاری از كشورهای توسعه یافته و حتی در حال توسعه از سوی مسوولان شهری به عنوان یك پدیده ی معاصر هنری پذیرفته شده است. با وجود این، هنر گرافیتی همچنان در برخی كشورها از جمله ایران آنگونه كه باید شناخته و مورد پذیرش قرار نگرفته است.
به باور علاقه مندان به این هنر شهری، برداشت های یك سویه و نگاه های تك بعدی به گرافیتی، چهره یی عصیانگرایانه و خرابكارانه برای این هنر رقم زده است. این در حالی است كه به گفته ی آن ها هنر نقاشی و دیوارنگاری شهری فقط جنبه ی خرابكارانه و مبارزه طلب ندارد بلكه می تواند در كنار زیباسازی فضای شهری، به انتقال مفهوم و پیام های اجتماعی و انسانی به شهروندان كمك برساند.
به گفته ی آن ها، اگر چه مانند همه ی آثار هنری، در خلق یك دیوارنگاره انگیزه های فردی و اجتماعی دخیل است اما این به آن معنا نیست كه گرافیتی هنری است كه فقط رویكرد سیاسی یا خرابكارانه دارد. هنرمندان گرافیتی در سراسر جهان تاكنون از ظرفیت های سازنده ی این هنر در ایجاد صلح، آرامش و عدالت استفاده كرده اند و كمترین تاثیر مثبت آن زیبایی بخشی و رنگ دادن به دیوارهای مات و یكدستی بوده كه جز كسالت برای رهگذران هدیه ی دیگری نداشته است.
گرافیتی همواره در طول زمان بیش از هر هنر دیگری مورد كج فهمی واقع شده است به گونه یی كه علاقه مندان به آن در سراسر جهان همواره برای انجام فعالیت در این عرصه با دشواری ها و سخت گیری هایی روبرو بوده و هستند. با وجود این دشواری ها تاكنون تلاش های زیادی برای به رسمیت شناخته شدن گرافیتی صورت گرفته است.
در همین چارچوب، به تازگی یك برنوشته ی (بَنر) غیر رسمی بر روی یكی از آگهی نماهای (بیلبورد) شهرداری تهران در حوالی میدان آزادی برای چند ساعت نصب و روی آن نوشته شده بود «گرافیتی جرم نیست»؛ اقدامی كه در فضای رسانه یی بازتاب داشت و به نظر می رسد از سوی علاقه مندان به گرافیتی صورت گرفته باشد.
گرافیتی جرم نیست، شعاری جهانی و شناخته شده در این عرصه ی هنری است. یكی از گرافیتی كاران تهران كه خواست نامش فاش نشود در گفت و گو با گروه پژوهش و تحلیل خبری ایرنا عنوان داشت این شعار زمانی كه برخی كشورها مانند آمریكا از به رسمیت شناختن این هنر شهری سرباز می زدند و آن را عملی مجرمانه می دانستند، از سوی علاقه مندان به گرافیتی مطرح شد و تا به امروز از آن به عنوان شعاری شناخته شده برای به رسمیت شناخته شدن گرافیتی در جهان استفاده می شود.
*** گرافیتی فقط جنبه ی عصیانگرانه ندارد
كارشناسان هنری و علاقه مندان به كار گرافیتی بر این باورند كه گرافیتی اگر چه مانند هر هنر دیگری می تواند با رویكرد نقادانه همراه باشد، اما این به معنای هرج و مرج طلبی و عصیانگری مطلق در هنر گرافیتی نیست.
«كامبیز درم بخش» نقاش، كاریكاتوریست و گرافیست مشهور ایرانی در این باره در گفت و گو با گروه پژوهش و تحلیل خبری ایرنا گفت: گرافیتی را هم می توان پیام مكتوب اعتراض و عصیان جوانان امروز جهان و نوعی اعلام حضور جوانانی كه دیده و شنیده نمی شوند دانست، هم می توان هنری برشمرد كه پیام آور صلح و عشق است. از این رو به گرافیتی نباید تك بعدی نگریست و با این دیدگاه علاقه مندان به آن را محدود كرد.
وی افزود: ریشه ی گرافیتی شاید به هزاران سال قبل بازگردد. تصویرنگاری و كتیبه نویسی در غارها و روی كوه ها همه نوعی از گرافیتی بوده است. از این رو میل به اثر گذاری در طبیعت و پیام رسانی به محیط پیرامونی در انسان از گذشته تا به امروز وجود داشته است. یادگاری هایی را هم كه امروزه افراد روی دیوارها می نویسند و می كشند می توان نشانه ی همین میل به ثبت شدن و ماندگاری انسان در محیطی كه در آنجا حضور داشته دانست؛ تمام این نوشته ها و نقاشی ها بخشی از گرافیتی هستند.
درم بخش در ادامه تاكید كرد: گرافیتی طیف گسترده یی از پیام ها و تصاویر را در بر می گیرد؛ از تصاویر صلح آمیز و عاشقانه گرفته تا نوشته ها و تصاویر مستهجن. به این دلیل نمی توان گرافیتی را به طور مطلق بد دانست. گاه برخی گرافیتی ها توانسته اند پیامی بزرگ را جهانی كنند. به عنوان مثال در جنگ ویتنام شعار «عشق بورزید، جنگ نكنید» و تصویر كبوتران صلح در تمامی جهان روی دیوارها كشیده می شد و پیام صلح و عشق را برای جهانیان به ارمغان می آورد.
در این ارتباط، گرافیتی كاری كه بدون بیان نام با ما گفت و گو كرد نیز بر این عقیده است كه نباید با نگاه منفی به گرافیتی آن را مقوله یی غیرهنری و هرج و مرج طلب تعبیر كرد.
وی در این باره گفت: گرافیتی در ذهن ها بد جا افتاده است. گرافیتی یك هنر است و نباید با آن به صورت یك عمل خرابكارانه و قبیح برخورد كرد. برخورد اینگونه با هنر، جامعه را از هنر دور می كند و هنرمندان را فراری می دهد.
او یادآورشد: اكنون چهار یا پنج نفر گرافیتی كاری كه در ایران داشتیم و در این زمینه حرفی برای گفتن داشتند از ایران رفته اند و در دیگر كشورها كار می كنند. آن ها در كشورهای دیگر بیشتر دیده شده اند و به مراتب موفق تر هستند و موقعیت مالی بهتری هم دارند.
وی به این پرسش كه آیا استفاده ی نادرست از این مقوله و ورود افراد كم هنر و بی تكنیك به این حوزه باعث مقاومت مسوولان در به رسمیت شناختن گرافیتی شده یا خیر چنین پاسخ گفت: گرافیتی بیشتر از آنكه به تكنیك بستگی داشته باشد به ارتباط برقرار كردن با جامعه بستگی دارد. حتی گذاشتن 2 چشم برای تَرَكی كه روی دیوار افتاده است، اگر بتواند مردم را به خود متوجه سازد و باعث تغییر در فضای شهری شود این كار یك كار گرافیتی و ارزشمند است.
این گرافیتی كار افزود: متاسفانه در جامعه ی ما به دلیل ذهنیتی كه از شعارنویسی روی دیوار وجود دارد، حتی دیدن اسپری در دست یك نفر خلاف و جرم به شمار می آید. این در حالی است كه كار گرافیتی الزاما كاری سیاسی نیست و گرافیتی كارها فقط به دنبال رساندن مفاهیم سیاسی نیستند.
*** گرافیتی در ایران
با وجود محدودیت گرافیتی در ایران، در شهری نظیر تهران كمتر می توان محله یا خیابانی را یافت كه روی دیوارها و در كوچه پس كوچه هایش طرح های گرافیتی به چشم نخورد.
با این همه به نظر می رسد این هنر شهری در ایران رشد چندانی نداشته است؛ آنگونه كه طرح های چشمگیری كه تاكنون بر روی دیوارها دیده شده همگی برای هنرمندانی بوده است كه تعداد آن ها از تعداد انگشتان دست تجاوز نمی كند.
درم بخش در این زمینه به پژوهشگر ایرنا گفت: در ایران گرافیتی سابقه یی طولانی دارد. اواخر حكومت شاه و اوایل انقلاب اسلامی، دیوارها با شعارهای گوناگون و تصاویر مختلف پر شده بود و در زمان جنگ ایران و عراق گرافیتی ها و نقاشی های دیواری چهره ی شهر ما را دگرگون كرده بود. با وجود این، گرافیتی آنگونه كه باید در ایران پیشرفت نداشته است.
درم بخش افزود: هنرمندان گرافیتی ما هر بار نمادها و نوشته های خود را تغییر می دهند و یك سردرگمی در آن مشاهده می شود. در ایران به غیر از 2 یا سه گرافیتی كار كه كارهایشان هم بسیار قابل تحسین است، تعداد زیادی كه خود را گرافیتی كار می دانند فقط دیوار خراب كن هستند و كارهایشان نه مضمون دارد و نه زیبایی. كار گرافیتی باید بتواند به بهبود و زیبایی وضعیت شهری كمك برساند نه اینكه به زیبایی شهر صدمه بزند كه در این صورت قابل دفاع نیست.
در برابر این دیدگاه و به باور گرافیتی كاری كه با ما گفت و گو كرد، پیشرفت نكردن گرافیتی در ایران به دلیل نبودن هنرمندان خوب در این عرصه نیست بلكه محدودیت و نبود فضای باز برای فعالیت در عرصه ی گرافیتی موجب رشد اندك این حوزه شده است.
این گرافیتی كار گفت: ایران جزو معدود كشورهایی است كه در زمینه ی هنر شهری، محدودیت های بی شماری دارد. دیوار یك خانه یا یك مغازه در همه جای دنیا جزو ملك شخصی افراد است و در كار گرافیتی این مالك است كه باید تصمیم بگیرد ملك خود را در اختیار گرافیتی كارها قرار بدهد یا ندهد نه سازمان های دولتی و شهرداری.
به گفته ی وی، در كشورهای پیشرفته ی دنیا نهادی دولتی ناظر بر دیوارنگاری های شهری وجود ندارد و مردم و شبكه های خصوصی هستند كه این كارها را بر عهده می گیرند.
او ادامه داد: در اینجا گرافیتی كارها باید در ابتدا نمونه ی كار خود را به مسوولان در سازمان زیباسازی شهرداری نشان دهند و پس از اعمال نظرها و سانسورهای فراوان شاید بتوانند طرح خود را روی یكی از دیوارهای شهر پیاده كنند. این امر خلاقیت و آزادی را از هنرمند می گیرد. اگر چه شهرداری در ازای این كار دستمزد ما را هم پرداخت می كند اما ما گرافیتی كارها می گوییم كه پول نمی خواهیم. اجازه بدهند كه ما ضمن رعایت اصول شرعی و قانونی كارمان را آزادانه انجام دهیم.
این گرافیتی كار در ادامه با تاكید بر این كه تلاش هنرمندان این عرصه برای به رسمیت شناخته شدن گرافیتی همواره با درهای بسته مواجه می شود افزود: من خود بارها به شهرداری رفته ام و با رییس زیباسازی شهرداری صحبت كرده ام و گفته ام ما پولی بابت كاری كه انجام می دهیم نمی خواهیم. ما تلاش مان زیباسازی سطح شهر است. نه می خواهیم فعالیت سیاسی كنیم نه قصد خرابكاری داریم. ما فقط می خواهیم با كارمان یك سری از مفاهیم، رنگ ها و زیبایی ها را به مردم ارایه كنیم .
وی اضافه كرد: با وجود طرح این درخواست ها، متاسفانه شهرداری به عده یی پول می دهد تا بیایند و روی نقاشی های ما رنگ بپاشند. اغلب گرافیتی كارها این كار را در شب و با سرعت زیاد انجام می دهند و در بیشتر موارد صبح بعد اثری از كار ما روی دیوار نیست. متاسفانه گاهی كسانی كه در حوزه ی گرافیتی كار می كنند، متهم به شیطان پرستی می شوند و من واقعا نمی دانم نقاشی كشیدن روی دیوارهای شهر چه ربطی به شیطان پرستی دارد.
*** گرافیتی؛ هنری جهانی
به باور كارشناسان، با این كه راه های رشد و پیشرفت هنر گرافیتی در ایران به دلیل حاكم بودن نگاه منفی به این مقوله تاكنون بسته بوده، اما این هنر اكنون در دنیای امروزی (مدرن) به اثبات رسیده و جایگاه خود را به دست آورده است.
درم بخش در این ارتباط اظهار كرد: امروزه در جهان، گرافیتی به عنوان یك هنر شناخته شده و كتاب های مصور زیادی درباره ی آن منتشر شده است. دیوار برلین كه بعدها خراب شد یكی از مستندترین نمونه های گرافیتی جهان است؛ دیواری كه بعد از تخریب، تكه هایی از آن به موزه ها رفت و به قیمت های بالا خرید و فروش شد.
به گفته ی درم بخش به دلیل اهمیت گرافیتی و زیبایی شناختی دیوار برلین، بخشی از این دیوار كه دولت آلمان به عنوان یادگاری برای همیشه در جای خودش باقی گذاشته، سالانه میزبان میلیون ها گردشگر از نقاط مختلف جهان است.
این نقاش و گرافیست اضافه كرد: در شهر برلین از فرودگاه تا كیلومترها روی دیوارها گرافیتی های جذاب و زیبایی به چشم می خورد كه به نظر من جزو زیبایی های شهری جهان معاصر است. یكی از دلایل زیبایی آن خودجوش بودن آن و آزادی در بیان عقاید مخصوص طبقه ی جوان و هنرمندان است. شاید در آینده آیندگان همین دیوارنویسی ها را مانند غار نویسی های قدیمی ببینند و از آن به عنوان بخشی از تاریخ هنر نگهداری و مراقبت كنند.
در این زمینه، مصاحبه شونده ی گرافیتی كار كه خواست نامش فاش نشود، گفت: دیوارنویسی به عنوان یك هنر شهری در بسیاری از كشورهای دنیا پذیرفته شده است. در برخی كشورها دیوارها و محله هایی را مشخص می كنند تا افراد بتوانند روی آن ها بنویسند یا نقاشی كنند و در آن مكان ها نصب هرگونه آگهی یا تبلیغ ممنوع است.
وی افزود: در بسیاری از كشورها گاهی برای زیباسازی فضاهای شهری فراخوان داده می شود و از گرافیتی كارها می خواهند كه در این امر به مسوولان كمك كنند. به عنوان مثال به تازگی در كشور تركیه مسوولان فراخوان داده اند و از گرافیتی كارها خواسته اند تا قطارهای سراسری این كشور را نقاشی و رنگ آمیزی كنند.
وی تاكید كرد باید اینگونه زمینه ها در كشور ما كه مهد هنر است نیز ایجاد شود. همچنین باید هنر گرافیتی را بهتر شناخت و از ظرفیت های مثبت آن در بهبود فضای شهری و زیبایی آن بهره گرفت.
نگاه كارشناسانه به مقوله ی گرافیتی و كنار گذاشتن نگاه تك بعدی كه گرافیتی را با خرابكاری و مخالفت یكسان می داند، شاید یكی از مهم ترین راهكارها در مسیر استفاده از ظرفیت های مثبت این هنر شهری باشد. البته به نظر می رسد برخی كارشناسان تلاش هایی را در این ارتباط آغاز كرده اند.
انتشار كتاب «گرافیتی- رویكرد انتقادی» نوشته ی «مسعود كوثری» استاد علوم اجتماعی دانشگاه تهران، یكی از نخستین گام ها در این زمینه است. این كتاب منبع خوبی برای درك مفهوم گرافیتی و كاركردهای آن است. كوثری در این كتاب كه در پنج فصل نگاشته شده است تلاش می كند تا به گرافیتی از 2 منظر جامعه شناسی هنر و مطالعات فرهنگی برای فهم بهتر این پدیده بپردازد و ظرفیت های مثبت این هنر را روشن سازد. این اثر همچنین می خواهد از برداشت از گرافیتی به عنوان پدیده یی تقلیدی و هراساننده ی جامعه جلوگیری كند.
نویسنده پس از طرح این مبحث ها، واژگان فنی گرافیتی و فهرستی از آدرس های اینترنتی مهم را برای شناخت گرافیتی در كتاب گردآوری كرده است و در انتهای كتاب، چهار آلبوم از گزیده ی آثار «بنكسی» (هنرمند مطرح اما گمنام بریتانیایی)، آثار گرافیتی ایرانی، آثار گرافیتی جهان و آثار گرافیتی انقلاب مصر ارایه كرده است كه می تواند برای خوانندگان جذاب باشد و جنبه های مثبت این مقوله ی هنری را بازبشناساند.
*گروه پژوهش و تحلیل خبری
**پژوهشم**9282** 9279**2054
تاریخ انتشار: ۹ خرداد ۱۳۹۴ - ۰۹:۱۸
تهران- ایرنا- كارشناسان معتقدند «گرافیتی» یا دیوارنگاری در كنار داشتن پیام های انسانی و اجتماعی برای شهروندان، می تواند به زیباسازی فضای شهری كمك كند. این در حالی است كه دیدگاه های نادرست و تك بعدی نسبت به آن، مانع از رشد هنر و هنرمندان گرافیتی شده است.