'صیوان' زیر آفتاب تابستانی 'رُفیع' بر روی یك بشكه فلزی خم شده است؛ آرد و سبوس را به هم می زند و می ریزد جلوی گاوش(سعیده) و گوساله اش (نوشابه) كه زیر سایبان از حصیر و نی، لم داده اند.
او می گوید: از میان 10 گاومیشی كه برایم مانده اینها را بیشتر از بقیه دوست دارم؛ گاومیش برای هورنشین ها بسیار با ارزش است برای همین روی آنها اسم های زیبا می گذاریم.
صیوان ادامه می دهد: گاومیشداری و صیادی شغل آبا و اجدادی من است و سال ها قبل اهالی اینجا گله های بزرگ گاومیش را نگهداری می كردند اما حالا 'هورالعظیم' خشك و بی آب و علف شده و نمی تواند غذای گاومیش ها را بدهد و چون نمی توانیم علوفه گران بخریم، ناچار می شویم گاومیش ها را بفروشیم.
'رفیع' در فاصله سه كیلومتری تالاب هورالعظیم، اكنون نزدیك ترین سكونتگاه به هور است. رفیع مركز بخش 'نیسان' كه در گذشته مركز مهم اقتصادی شهرستان دشت آزادگان در غرب خوزستان بوده در سال 85 به شهر تبدیل شده اما بعد از جنگ و تخریب تالاب هورالعظیم به حالت نیمه متروكه درآمده است. خانه های بنا شده، اما نیمه كاره و بدون سكنه در اطراف خیابان ها حدود نیمی از مساحت شهر را فرا گرفته است.
صیوان ادامه می دهد: بعد از نابود شدن 'سیدیه' ،روستای زادگاهم، و سایر روستاهای اطراف هور در زمان جنگ به رفیع نقل مكان كردیم اما در این تالاب خشك شده حتی نمی توان صیادی كردبه همین دلیل خیلی از اهالی نتوانستند در اینجا دوام بیاورند.
او می گوید: چندین سال است كه دكل های نفت را در تالاب به پا كرده اند اما چیزی عاید اهالی نشده است و حتی جوانان بیكار آنها هم مشغول نشدند.
*میراث هور
'صیادی بخشی از فرهنگ زندگی در هورالعظیم بوده است. ارث پدر برای فرزندانش قایق و تور و شغل پسر بزرگ هر خانواده هم قطعا صیادی بوده و این شغل نسل به نسل ادامه داشته است.'
این را ناجی سواری دبیر جغرافی و یكی از ساكنان قدیمی هورالعظیم می گوید. او كه چندین سال پیش مجبور به مهاجرت به سوسنگرد شده، در سال 85 یك تحقیق میدانی درباره هورالعظیم انجام داده است.
سواری ادامه می دهد: در فاصله سال های 75 تا 85 ، سه هزار كارت فعالیت برای صیادان هور صادر شده بود كه هر كارت مجوز كار برای سه نفر است.
وی اضافه می كند: در بستان و رفیع (از دشت آزادگان) 12 مغازه ساخت قایق و 12 مغازه ساخت و فروش ابزار صید با تعداد زیادی كارگر مشغول فعالیت بودند؛ بنابراین در مجموع می توان گفت هورالعظیم برای حدود 12 هزار نفر در كارهای مربوط به صیادی شغل ایجاد كرده بود.
سواری می گوید: در بخش غربی رفیع تا بستان و در اطراف هور هیچ روستایی نمانده است؛ روستاهای حسچه، لولیه، عمه، كسر، مچریه، محیره، سیدیه، أبوچلاچ، شمسیه، چذابه، طبر، شط علی، زهیریه، برگه و برص اكنون وجود خارجی ندارند و فقط هفت خانوار در روستای مچریه ساكن هستند.
وی می افزاید: جمیعت زیادی در كنار هور و در این روستاها زندگی می كردند ولی همه آنها در جنگ خالی از سكنه شده اند، بعد از آن هم منطقه نظامی و ممنوع الورود بود و وقتی هم كه شركت نفت آمد، باقیمانده هور را نابود كرد، به این ترتیب چون زمینه معیشت و زندگی مردم فراهم نشده بود، برنگشتند.
سواری تصریح می كند: اول برای ساخت دایك مرزی و بعد هم برای اكتشاف نفت هور را خشك كردند و پنج جاده اصلی و چندین جاده فرعی ساخته شده است، حالا دیگر هورالعظیم تالاب نیست، مانداب شده است به طوری كه ماهی ها هم تحمل نمی كنند و می میرند.
وی با اشاره به آلودگی شركت های نفتی اظهار می كند: از 300 چاه نفت كه در هورالعظیم هست 295 چاه در بخش نیسان قرار دارد و اطراف هر دكل حداقل تا 200 متر با لكه های نفتی احاطه شده است.
*امپراتوری نفت در هور
تالاب هورالعظیم در جنوب غربی ترین نقطه كشور، در مرز عراق قرار دارد. یك سوم این تالاب در ایران و دو سوم آن در عراق است. روند نابودی این بازمانده تالاب های بین النهرین بیش از یك دهه پیش با خشكاندن تعمدی توسط صدام در عراق و ساختن سد كرخه آغاز شد به طوری كه برنامه محیط زیست سازمان ملل در سال 2002 خشك شدن آن را یكی از دو فاجعه زیست محیطی قرن اعلام كرد و به كشورهای ایران و عراق نسبت به تبعات آن هشدار داد.
اما از سال 87 روند تخریب شدت گرفت بطوریكه در این سال وزیران عضو كمیسیون اقتصاد در مقابل دیدگان سازمان حفاظت محیط زیست بیش از هفت هزار هكتار از اراضی تالاب را برای 30 سال به وزارت نفت واگذار كردند تا عملیات اكتشاف و بهره برداری انجام دهد و از آن زمان هر روز خبر جدیدی از تخریب هورالعظیم به گوش می رسد.
معاون محیط زیست طبیعی اداره كل حفاظت محیط زیست خوزستان می گوید: پیمانكاران شركت نفت 70 درصد تالاب را تخریب كرده اند، برای اینكه به تاسیسات نفتی آسیب نرسد و مخازن 3، 4 و 5 تالاب برای فعالیت میدان های نفتی خشك نگه داشته شد و اجازه ورود آب به این قسمت ها داده نشد.
سیدعادل مولا با اشاره به تامین نشدن حقابه تالاب، اضافه می كند: از زمستان 93 دریچه حوضچه شماره سه برای آبدار این حوضچه گشوده شد و بخشی از تالاب نیز احیا شد اما با تداوم خشكسالی در سال جاری این حوضچه از تالاب خشك شده و عملا نتوانستیم بخش هایی كه احیا شده بود را نگهداری كنیم و نتیجه مطلوبی بگیریم.
به گفته وی خشكسالی و كم آبی امسال باعث مرگ و میر آبزیان و ماهیان و حریق حدود 200 هكتار از اراضی هور شده است.
مولا می گوید: با وجود تلاش ها و پیگیری های حقوقی شركت های نفتی همچنان به فعالیت های تخریبی خود در تالاب ادامه می دهند اما بیشترین مشكل در محل فعالیت میدان نفتی یاران در حوضچه های دو و سه و بعد از آن هم میدان نفتی آزادگان است.
وی تاكید می كند: شركت های نفتی تالاب را قطعه قطعه كرده اند و در هر نقطه ای از تالاب بدون رعایت ضوابط و اصول، جاده سازی می كنند.
تلاش خبرنگار ما برای اخذ نظرات شركت مهندسی و توسعه نفت و نیز كارفرمای شركت نفت در هور العظیم پس از چندین بار تماس بی نتیجه ماند.
*از جنگ تا اكتشاف نفت
عضو هیات علمی دانشگاه آزاد واحد علوم و تحقیقات اهواز نیز می گوید: هورالعظیم به واسطه عوامل مختلف در شرایط بدی است؛ جنگ خسارت های زیادی به آن وارد كرد و بعد از آن هم حقابه تالاب كاهش پیدا كرده كه بخشی به دلیل خشكسالی در خاورمیانه و بخشی نیز به خاطر پروژه بزرگ سدسازی های تركیه (ساخت 35 سد) و ساخت سد كرخه بوده است.
مهران افخمی با انتقاد از فعالیت شركت های نفتی در هورالعظیم، می افزاید: قراردادی كه چینی ها (به عنوان پیمانكار) با وزارت نفت منعقد كردند مشروط به این بود كه عملیات اكتشاف در زمین خشك انجام شود چه در بخش جنوبی تالاب و چه در بخش شمالی تالاب، به همین دلیل قسمت های آبدار تالاب هم خشكانده شد بنابراین عمده خسارت ها به بخش شمالی تالاب كه بخش زنده آن بود وارد شده است.
وی با اشاره به اینكه همه عملیات اكتشاف و استخراج نفت باعث آسیب رسیدن به تالاب می شود، اضافه می كند: قطعه قطعه شدن تالاب، حفاری، انتقال، استفاده از مواد شیمیایی حین حفاری، گل حفاری، پسماندها و بقایای مواد نفتی و كنده های حفاری همه آلوده است و متاسفانه تمام آنها در تالاب تخلیه می شود.
افخمی ادامه می دهد: این عوامل نه تنها باعث آلودگی تالاب، بلكه اندك آب باقیمانده در آن می شود، این در حالیست كه ما با محیط زنده مواجه هستیم كه در آن نی و گیاه، انواع آبزی و ماهی و پرنده های منحصربفرد زندگی می كنند.
*مخزن مشترك بهانه است
چهار جاده جنگی تالاب هورالعظیم را به پنج حوضچه تقسیم كرده اند. جاده های 'طبر' و 'اكتشاف' و ده ها جاده فرعی با عرض 9 تا 20 متر كه توسط وزارت نفت ساخته شدند اما بیشترین تاثیر را روی اكوسیستم تالاب گذاشته اند. این ساخت و سازها كه هیچكدام گزارش ارزیابی زیست محیطی ندارد، در دولت دهم فقط تحت فشارهای وزارت نفت ساخته شد و پرونده های شكایت از وزارت نفت نیز بی نتیجه و مسكوت ماند.
افخمی استاد دانشگاه می گوید: واگذاری تالاب به وزارت نفت در دولت قبل خلاف قانون بوده و به طور كلی اشكالات حقوقی بسیاری در رابطه با هورالعظیم و نفت وجود دارد و سازمان محیط زیست اكنون موظف است كه در جهت حفاظت از تالاب بیشتر تلاش كند.
وی تاكید می كند: برای نجات تالاب تنها راه این است كه استخراج نفت از هورالعظیم حداقل تا زمانی كه تالاب با بحران خشكسالی و بی آبی مواجه است متوقف شود.
افخمی می افزاید: با توجه به كاهش تولید نفت، می توان عملیات اكتشاف و استخراج را به نقاطی منتقل كرد كه خسارت كمتری به محیط زیست وارد شود، زیرا ما مخازن نفتی مشتركی با عراق نداریم و 90 درصد از مخازن مشترك نیست این در حالیست كه ادعای نفت مبنی بر داشتن مخازن مشترك در واقع دستاویزی است برای اینكه از اقدامات تخریبی آنها جلوگیری نشود.
وی اضافه می كند: طبق بررسی هایی كه انجام دادم عراق از مخازن موجود در هور تولید ندارد و در بخش هایی از هور به طور كلی نمی تواند از حوزه های نفتی خود بهره برداری كند.
این محقق با تاكید بر داشتن یك برنامه مشخص برای نجات این تالاب می گوید: علاوه بر توقف سریع فعالیت های وزارت نفت ، شناسایی و اصلاح خرابی ها، مانند برداشتن جاده ها و سازه های غیرطبیعی و كمپ ها، رهاسازی آب برای احیای تالاب، مدیریت منابع آب در مسیر و حذف مصارف اضافی از دیگر اقدامات است.
افخمی همچنین بر استفاده از كمك سازمان های بین المللی همچون برنامه محیط زیست سازمان ملل (UNEP) تاكید می كند و می افزاید: در همه دنیا ثابت شده كه پشتیبان و حافظ تالاب ها مردم محلی هستند بنابراین اگر ساكنان شهرها و روستاهای اطراف تالاب مانند رفیع به سكونت در آنجا تشویق شوند و اگر رزق و معیشت آنها از تالاب تامین شود، برای حفظ آن می كوشند.
*كانون جدید ریزگرد
كارشناسان بر این باورند كه خشك شدن تالاب هورالعظیم یكی از دلایل ریزگردهاست. بر همین اساس كارگروه ملی مقابله با ریزگردها در دولت یازدهم یكی از محورهای خود را احیای این تالاب اعلام كرده است. در همین راستا استاندار خوزستان اردیبهشت ماه امسال به شركت های نفتی اولتیماتوم داد كه در صورت تخلف از ضوابط زیست محیطی با آنها برخورد می شود. آیا نفت تعهدات زیست محیطی خود در هورالعظیم را به فراموشی سپرده است؟
گزارش از نادره وائلی زاده
7151/6064
تاریخ انتشار: ۲۹ شهریور ۱۳۹۴ - ۱۴:۰۹
اهواز- ایرنا- هورالعظیم، از مهمترین تالاب های خاورمیانه، هفت سال پیش با آغاز عملیات اكتشاف نفت دستخوش تخریب شده است و كارشناسان معتقدند احیای این تالاب باید هر چه سریعتر آغاز شود.