نگاهي به خاستگاه و جايگاه موسيقي محرم در ايران

دين و هنر همواره ارتباط نزديكي با هم داشته و دست در دست يكديگر تاريكي هاي قرون متمادي را پشت سر گذاشتند.
حماسه عاشورا و شهادت امام حسين (ع) در تاريخ اعتقادات شيعيان جهان بويژه ايرانيان از جايگاه بسيار مهم و رفيعي برخوردار است و هدف و مقصود ويژه اي در بردارد ، به همين دليل آداب و رسوم عاشورايي و موسيقي آن يكي از نمونه هاي برجسته موسيقي مذهبي در ايران به شمار مي رود.
به نوشته تاريخ ، مراسم سوگواري محرم از دوره آل بويه آغاز شده و اين مراسم به شيعيان اجازه مي داد كه آشكارا براي شهادت امام حسين(ع) و يارانش سوگواري كنند كه بهره گيري از موسيقي از زير شاخه هاي اين مراسم است.
سوگواري براي مرگ قهرمانان اسطوره اي قبل از اسلام نيز در ايران اهميت ويژه اي داشت كه از آن جمله مي توان به ' سوگ سياوش ' شاهزاده ايراني اشاره كرد كه توسط خوانندگان و نوازندگان با آواي محزون اجرا مي شد و از اين موسيقي باعنوان ' حلقه سياوش ' ياد مي كردند.
موسيقي محرم بخش جدايي ناپذير موسيقي سنتي ايران است كه اجراي صحيح و مناسب آن در بر اين هنر تاثير گذار بوده و موجب اعتلاي موسيقي هاي آييني مي شود.
تعزيه ، منقبت خواني ، نعت خواني ، روضه خواني ، پرده خواني ، شمايل خواني و غيره هر كدام با مراسم خاص و موسيقي مناسب ، نشانگر ارادت ايرانيان به اميرالمومنين(ع) و فرزندان ايشان است.
به اعتقاد موسيقي شناسان ، تمامي آوازهاي هفت گانه ايراني بويژه چهارگاه ، ماهور ، نوا و راست پنجگاه در مراسم سوگواري ابا عبدالله (ع) قابل اجراست.
هر بخش از موسيقي محرم شجاعت و از خود گذشتگي شهداي كربلا و وقايع 10 روز اول اين ماه را به تصوير مي كشد و سوگواري حضرت عباس (ع) ، حضرت علي اكبر (ع) ، حضرت زينب (س) و از همه مهم تر خود سيد الشهدا (ع) بخشي از آن است.
به طور معمول تشريفات مذهبي نمادين ديگر همچون سينه زني ، زنجير زني ، سنگ زني ، و قمه زني در سوگواري محرم درخور توجه است و در اين ميان سينه زني در مناطق مختلف ايران رايج تر است.
تاثير ملودي هاي بومي بر روي نوحه ها و سوگواري ها و شمول سنت ها و آيين هاي محلي در سوگواري عاشورا نمونه هايي از چنين تركيبي است.
** تعزيه
تعزيه نوعي نمايش است و نمايش از قديم به شيوه هاي گوناگون براي انجام مقاصد مختلف در ميان ملل و اقوام معمول بود و براي تكامل آن نويسندگان و كارگردانان كوشش بسياري كردند.
تاريخ تعزيه به طور دقيق مشخص نيست ولي گفته مي شود با كشته شدن سياوش ، شاهزاده ايراني به دست افراسياب اين گونه نمايشي در ايران آغاز شد تا واقعه تيع تلخ تاريخ ايران بود كه توسط ايرانيان و از همان زمان تا كنون به نمايش و سوگ در آمده اما تاريخ صحيح تعزيه مشخص نيست. برخي معتقدند پس از واقعه كربلا يزيد به كارگردانان دستور داد تا اين رويداد را به نمايش در آورند تا بتواند عينا شاهد آن باشد.
ابراهيم بوذري پژوهشگر موسيقي از تعزيه به عنوان يكي از آيين هاي ديرپاي آميخته با موسيقي مربوط به محرم ياد كرد و گفت : تعزيه يكي از هنرهاي ديرينه ايران است كه داراي فوايد سياسي بسيار به لحاظ استقلال و ادب و اخلاق ديني بود ولي به دلايل گوناگون در حال فراموشي است .
وي افزود : يكي از كاركردهاي تعزيه ارائه چهره واقعي اسلام و نشان دادن ظلم وستم و جور بني اميه و بني عباس و فساد اخلاقي آنان با ابزار موسيقي و نمايش بوده است.
او توضيح داد : در گذشته به دليل بي سواد بودن اغلب مردم و بهره نگرفتن از خطابه ، نمايش در آنان تاثير زيادي داشت ، لذا مبتكرين هنر تعزيه در كنار موسيقي از لباس هاي رنگ سرخ و زرد زننده و صداهاي خشن به عنوان نمادي از ظلم دستگاه بني اميه استفاده مي كردند.
بوذري گفت : اشعار تعزيه و نوحه هاي موزون همگي به بهترين وجه ممكن در آوازهاي مختلف ايراني خوانده مي شد تا اثرگذاري بيشتري بر مردم داشته باشد.
وي آميختگي تعزيه با موسيقي را بسيار زياد دانست و افزود : در مجالس تعزيه مربوط به واقعه كربلا و ديگر مصائب اهل بيت اشعار محزون و در تعزيه هاي شاد كه به مناسبت فتوحات پيامبر و و اميرالمومنين، عروسي ها، ولادت ها و ديگر اعياد مذهبي اشعار شاد به كار برده مي شد كه طبعا آواز و موسيقي مورد نظر نيز مي بايد با حال وهواي آن همخواني داشته باشد.
بوذري گفت : همچنين تعزيه هر يك از شخصيت هاي ديني مانند پيامبر، امام، حضرت عباس، علي اكبر، حضرت مسلم، حر و قاسم از يك دستگاه آوازي آغاز و بعد از آوازهاي مختلف و موزون استفاده مي شد.
وي افزود : براي نمونه براي تعزيه امام و ملائكه از دستگاه ' عراق ' و ' راك ' و ' ترك ' ، تعزيه حضرت عباس از ' ماهور ' و ' راست پنجگاه '، حر و مسلم از دستگاه ' نوا ' ، علي اكبر و قاسم از ' چهارگاه ' استفاده شده است.
عبدالله مستوفي در اين باره نوشت : هر مولف خوان (مقابل مخالف خوان) در تعزيه آوازها و مايه هاي موسيقي مخصوص خود را بايد حفظ مي كرد.امام خوانان آوازهاي خود را بيشتر در دستگاه راست پنجگاه، نوا و يا گوشه رهاوي، براي حضرت عباس چهارگاه ، براي حر ' عراق ' ، و براي عبدالله ابن حسن در ' راك ' مي خواندند كه به همين جهت اين گوشه موسوم به 'راك عبدالله ' است.
ظرافت در كاربرد موسيقي به تعزيه به حدي است كه حتي در سئوال و جواب ها هم تناسب رعايت شده است ؛ مثلا اگر بين امام حسين (ع) و حضرت عباس سئوال و جوابي صورت گيرد ، امام در شور سئوالش را مطرح مي كند و عباس نيز پاسخ را در همان دستگاه مي دهد.
روح الله خالقي در كتاب شناسايي موسيقي خود در باره تاثير متقابل تعزيه و موسيقي نوشت : بسياري از خوانندگان موسيقي ملي ايران، تجربه نخست خود را از خوانندگي در تعزيه آغاز كردند و از اين طريق به مقام هنرمندي رسيدند كه از آن جمله مي توان به استاد علي حسين قزويني،ميرزا حسن قزويني، ملا عبدالكريم جناب، حاجي قربان خان شاهي، اقبال آذر و....اشاره كرد.
** نوحه خواني
نوحه خواني كه بيشترين كاربرد را در ماه محرم دارد ، مورد ديگري است كه به موسيقي آميخته است.
هوشنگ جاويد پژوهشگر موسيقي در اين باره گفت : نوحه سرايي و ساير مراسم مذهبي موسيقي خاص خود را دارد كه تا 50 سال قبل بشدت در كشور ما رعايت مي شد به طوري كه آهنگسازان براي ساخت نغمات خود از اين نوع موسيقي الهام مي گرفتند ولي پس از آن به دليل عدم كنترل و توجه لازم رفته رفته كم رنگ شده تا جايي كه در حال حاضر آسيب نگران كننده اي به آن وارد آمده است.
وي تاكيد كرد: بايد اشعار و ملودي ها توسط كارشناسان آسيب شناسي شود و جامعه مداحان نيز بپذيرند كه ما داراي موسيقي مذهبي بسيار غني هستيم.
جاويد با ذكر اين كه موسيقي مذهبي به دليل نبود پژوهش و بررسي كافي به فراموشي سپرده شده است، نعت خواني، منقبت خواني، تعزيه خواني، مداحي، پرده خواني، شمايل خواني، روضه خواني، قطره خواني و ... را از شاخه هاي موسيقي مذهبي در ايران معرفي كرد .
وي گفت : نعت خواني و منقبت خواني به ترتيب ويژه ستايش پيامبر اكرم (ص)، ائمه و بزرگان دين است كه به فراموشي سپرده شده است و لازم است توسط كارشناسان و دلسوزان فرهنگ و آيين مذهبي احيا شود.
او افزود : ريزه خواني نيز از مراسم مذهبي – موسيقايي گذشته بوده كه جوانان و پيشكسوتان اهل فن از يك ماه پيش از ماه محرم و صفر در مجلسي حضور يافته و به خواندن اشعار مربوطه مي پرداختند كه توسط چند تن از پيشكسوتان به صورت شورايي كار آنان ارزيابي و سپس توسط شخصي به نام نقيب النقبا مشخص مي شد كه چه كسي در چه محله اي كدام يك از اشعار را بخواند.
جاويد گفت : كياسر در استان مازندران و بيرجند در خراسان از جمله جاهايي بود كه اين جلسات و انتخاب شخص مورد نظر صورت مي گرفت.
وي افزود : نوحه خواني در مازندران با عنوان ' عباس خوني ' (عباس خواني) شهرت دارد كه با ملودي نزديك به چهارگاه به رشادت و دلاوري حضرت عباس(ع) مي پردازد.
** روضه خواني
جاويد روضه خواني را نوعي موسيقي توصيفي از واقعه عاشورا تعريف كرد و گفت : روضه خواني در خراسان با كمانچه و در مازندران با لله وا(ني محلي) اجرا مي شود.
موسيقي خبري از ديگر اجزاء موسيقي محرم است كه هم اكنون رايج نيست. اين موسيقي شامل دو بخش سازي و آوازي است كه در پيشباز ماه محرم و برگزاري دسته هاي عزا داري اجرا مي شود.
چاووش عزاي عاشورا همراه با خواندن نوحه از قسمت هاي مهم اين موسيقي است كه به بشير ابن جذلم نسبت داده شده است.
آيين صبح خواني پيش از اذان صبح هم از ديگر موسيقي هاي اين ماه است كه با زمزمه آغاز شده و به نوحه تبديل مي شود .
موسيقي شور طبل و شيپور در ظهر عاشورا به هنگام بر اندازي علم حضرت سيد الشهدا (ع) از ديگر موسيقي هاي سازي اين واقعه است كه از اهميت ويژه اي برخوردار است .
جاويد با بيان اينكه يك سري موسيقي آييني با عنوان علم گرداني با ريتم هاي گوناگون در مناطق مختلف كشور رايج بوده است، گفت: موسيقي ويژه ماه محرم همچون ساير موسيقي هاي آييني در برخي از مناطق كم رنگ و در برخي نيز منسوخ شده است و شمار اندكي از پيشكسوتان آن باقي مانده اند.
وي همچنين موسيقي هاي فعلي اين مراسم را نارسا و سبك دانست و افزود : اين اجرا ها بيانگر دلاوري هاي امام حسين(ع) ويارانش نيست و براي رفع اشكال و اداي حق مطلب بايد تحولي در بنيان اجرايي اين موسيقي به وجود آورد.
به اعتقاد صاحبنظران ، سوگواري آداب و رسوم ويژه اي دارد كه بايد رعايت شود حال آن كه اين ظرافت كاري ها بويژه در مداحي ها و نوحه سرايي ها كمتر ديده مي شود.
يك مداح 78 ساله در اين باره گفت : مداحي از ماهيت عشق و ارادت به شغل تبديل شده و در خواست دستمزهاي ميليوني و نبود حزن، عرفان، خلوص نيت و معرفت، مداحي را به فرهنگ مطربي كشانده است.
رمضان نوروزي افزود : مداحان اشعاري سخيف و موسيقي نامناسب را انتخاب كرده و در سوگواري ها و ولادت ها با ريتم تند اجرا مي كنند با اين تفاوت كه در سوگواري سينه و در اعياد با همان ريتم دست مي زنند و تشخيص آن براي شنونده دشوار و حتي غير ممكن است.
وي گفت : نوآوري تا زماني قابل پذيرش است كه به اصالت لطمه وارد نكند در حالي كه اين نوع مداحي ، تخريب سنت ها بدون نوآوري است.
حجت الاسلام محمدعلي رجبي كياسري از پژوهشگران موسيقي و آيين مذهبي هم با بيان اينكه آنچه اكنون در مراسم مذهبي مي شنويم نه سوگ است نه سور ، گفت : اين آداب همچون اغلب رسوم ما از جايگاه والايي برخوردار بود كه متاسفانه به دليل بي توجهي به فراموشي سپرده شد.
وي از بيان واژه هاي سخيف و نوع موسيقي نوحه خواني و مداحي بشدت انتقاد كرد و برگزاري اين گونه مراسم را توهين به مقدسات دانست.
رجبي كياسري گفت : شعر و ادبيات در عرب جاهليت نيز از جايگاه ويژه اي برخوردار بود و اين جايگاه پس از ظهور اسلام هم در بين اعراب ماندگار شد.
اين پژوهشگر افزود : شاعران گرانقدري در طول تاريخ اسلام وجود داشتند كه به خاطر سرودن اشعار وزين در ستايش پيامبر و ائمه از سوي حكومت وقت توقيف و باز خواست شدند كه استفاده از اشعار آنان دستمايه مناسبي براي نوحه خواني هاست در حالي كه اثري از آنان در مراسم فعلي ديده نمي شود.
** سازگاري موسيقي ايراني با آئين هاي مذهبي
رجبي كياسري گفت : موسيقي ايراني برگرفته از عرفان و معنويت است و با وجود هفت دستگاه و پنج آواز توانايي بيان هر گونه احساس مذهبي را دارد و بايد در اين گونه مراسم از آن بهره گرفت.
او با بيان اين كه هر كدام از آواز هاي موسيقي ايراني براي زمان مشخصي از شبانه روز بايد استفاده شود ، افزود : جاي تاسف است كه برخي از مداحان و نوحه خوانان امروزي موسيقي عرفاني خودمان را رها كرده و به موسيقي پاپ و اخيرا به رپ روي آورده اند.
اين پژوهشگر گفت : مراثي و سوگ ها و سوگندنامه ها در تاريخ اسلام داراي ارزش و احترام ويژه اي بودند و برگزاري هر كدام از اين آيين ها سلسله مراتب و مراحل ويژه اي داشته است.
وي به عنوان مثال به نعت خواني و منقبت خواني اشاره كرد و افزود : خواننده هر كدام از آنها داراي شرايط ويژه اي بوده است و جايگاه آنان در صدر اسلام تا حدي بوده كه از سوي ائمه و بزرگان دين صله دريافت مي كردند و يا مورد دعاي ايشان قرار مي گرفتند.
به گفته اين پژوهشگر ، نعت خواني و منقبت خواني داراي سه مرحله ساده خواني، غراخواني و مرصع خواني بود كه ساده خوانان آواز ساده اي را بدون روايت مي خواندند، غرا خوانان از اشعار و روايات ديگران استفاده مي كردند و مرصع خوانان قدرت انشاء و سرودن شعر را داشتند و سروده هاي خود را مي خواندند كه اين مراسم تا دوران قاجار ادامه داشت و پس از آن به فراموشي سپرده شد.
وي گفت : پيرو تذكرات مقام معظم رهبري در سال هاي اخير اقداماتي براي احياي اين گونه مراسم انجام شد كه انجمن شعر در بنياد نهج البلاغه و همايش در حوزه هنري تهران و فرهنگسراي اسوه از آن جمله بوده است .
اين روحاني پژوهشگر موسيقي از متوليان امور فرهنگي و مذهبي بويژه وزارت فرهنگ وارشاد اسلامي خواست براي برپايي مداوم اين گونه برنامه ها بكوشند تا مراسم مذهبي از چنگال كلمات سخيف و موسيقي ناشايست به درآيد.
7330/1654