سخن از سعدی است ؛ به روایت فرهنگ ضرب المثل های ایرانی؛ بیش از 1965 ضرب المثل از كلیاتش در میان مردم و متون ادبی رایج است. پس از تاسیس نخستین چاپخانه ایران در تبریز به سال 1238 ه.ق گلستان اولین كتابی است كه در ایران به چاپ می رسد. نخستین كتاب ادبی فارسی است كه در سال 1636 م. توسط آندره دوریه به یك زبان خارجی (فرانسوی) ترجمه و منتشر می شود و پس از این است كه بزرگان جهان دلبسته اندیشه و نگاهش می شوند؛ بزرگانی چون پوشكین، گوته، شیلر، بالزاك، دیدرو، ولتر، امرسون، ویكتور هوگو و لافونتن كه نه تنها ازآثارش تاثیر پذیرفته ، بلكه در ستایش او سروده اند.
ارنست رنان میگوید: «سعدی، واقعا یكی از نویسندگان ماست» و ولتر خود را شیفته گلستان می می داند. ویكتور هوگو در ابتدای «شرقیات» خود می آورد: «شرقْ عظمت خود را از دست داده است. غرب نیز به زودی از دست خواهد داد». پس چه باید كرد؟ همان كاری كه سعدی شیراز كرده است: باید «گلستانی» ساخت كه «باد خزان را بر ورق او دست تطاول نباشد و گردشِ زمانْ عیشِ ربیعش را به طیش خریف مبدل نكند».
این تأثیرپذیری به حدی است كه یكی از رهبران فرانسه در قرن هفدهم (كه از قضا پایه گذار فرانسه ی نوین نیز هست)، نواده ی خود را سعدی می نامد و او با همین نام یعنی سعدی كارنو؛ حاكم فرانسه می شود.
این ها و بسیارانی كه در این مقال نمی گنجد تنها یك از هزاران است درباره ی مردی كه ایرانیان به او «شیخ اجل» می گویند، هر ایرانی نه كتابی در خانه بلكه كلامی از او بر دل دارد و آنقدر شیرین اش به مذاقمان جاخوش كرده كه بعد از گذشت هفت قرن به رغم گسست های زبانی و تغییرات بیانی هنوز به زبان او سخن می گوییم و او نیز هم روزگار و همكلام مااست؛
به میمنت جشن ثبت « كلیات سعدی » در حافظه ی جهانی كه دیروز در كتابخانه ی ملی ایران برگزار شد با سعدی شناس شهیر «كوروش كمالی سروستانی» به گفت و گو نشستم. آنچه از نظرتان می گذرد ماحصل این گفت و گو است:
*س- چرا سعدی چنین جایگاهی در فرهنگ ایرانیان پیدا كرده است؟
فرهنگ آمیزه‌ای از همة داشته‌های یك ملت است و در سرزمین ما ادبیات دارای جایگاه ویژه‌ای در این وادی است. پرداختن به آثار كهن زبان فارسی، پرداختن به هویت ملی است؛ چرا كه‌در این سرزمین فلسفه و حكمت و تاریخ و دین با ادبیات در هم آمیخته است و از این روست كه حكیمی چون سعدی در فرهنگ و ذهن و زبان جهان‌ایرانی و فرهنگ جهانی جایگاه ویژه‌ای می یابد.
* س- راز ماندگاری اشعار سعدی پس از هفت قرن و در میان هزاران دیوان شاعران پارسی گوی در چیست ؟
سعدی، شیرازه‌بند ادبیات فارسی و پایه‌گذار مكتب ادبی شیراز است و آثارش كلیدی‌ترین باورها واندیشه‌های انسانی را بازتاب می دهد و بدین‌سان لباس فاخر شاعر ملی را بر تن می‌پوشد.
ادبیات هر قوم بازتاب زندگی، رنج ها و آمال آنان است و كلیات سعدی در این زمینه سرآمد آثار ایرانی و جهانی است و فرهنگ اسلامی و ایرانی به گونه‌ای وامدار زبان و حكمت اوست؛ همچنان كه او وامدار آنان است. رمز و راز شكوه و ماندگاری آثار سعدی در آن است كه براساس نیازهای زمانه، به ارزش‌های فرهنگی‌معنای تازه‌ای بخشیده است و هم اینك نیز پس از گذشت هفتصد سال آرزوهای انسانی را در آن می‌یابیم ومی‌كوشیم كه آنها را با شیوه‌های زندگی مردم زمانه و نیازهای آنان وفق دهیم.
* س - تردیدی نیست كه این كلام اعجاز گون، تنها در پوسته ی ادبیات نمیگنجد و بر سایر جلوه های هنری پرتو می افكند.بازتاب كلام سعدی بر سایر هنرها در ایران چگونه است؟
بازتاب كلام سحرآمیز و جادوی اندیشه‌اش بر فرهنگ و هنر فارسی‌زبانان، از سویی، و بر ذهن و زبان جهانیان از سویی دیگر، در میان سخن‌سُرایان ایران بی‌همتاست.
نقش سخنانش بر تارو پود جان نشسته و از این روست كه در زوایای گوناگون هنر به دست هنرمندان، به گونه خط و نقش و آوا ؛ جلوه‌گری نموده است؛ نگارگران به تصویر مجالس بزم و وعظش كوشیده‌اند، از بام كوشك تا شمع كافوری و چِگِل، از اشكوبه‌های خوش‌تراش تا نقشِ صُراحی و جامش، را به تصویر كشیده‌اند؛ بافندگان در تار و پود رنگ‌رنگ نقوش و فلزكاران بر قلمدان‌های فلزی و نقره‌كوب وسینی‌های مِفرَغی؛ و كاشیكاران بر كاشی‌های زرین‌فام هفت رنگ بر روی لعاب تا كاسه‌های سفالین ، از كتیبه‌های گچبری تا كتیبه‌های سنگی عمارات و نقش نوشته‌های بارگاه و آرامگاه او؛ كلمات قصار و سخنان قلندروارش را حك نموده‌اند.
قطعات خوشنویسی اشعار و عبارات نغزش به صورت كتاب‌ها، مُرقع‌ها و تك برگ‌ها در موزه‌ها، كتابخانه‌ها و مجموعه‌های هنری ایران و جهان نگاهداری می‌شوند. طَنین كلامش را به آوای خوش موسیقایی درهم آمیخته‌اند تا هر یك به فراخور همّت خویش، كارستانِ گلستان و بوستان و شكرستانِ غزل‌ها و قصایدش را خوشه‌چینی كنند.
*س - نگارش نسخه های خطی در قدیم، هم به سبب مانایی و هم به بهانه ی عرض ارادت به شاهكارهای علمی و ادبی مرسوم بوده است.آثار سعدی نیز طبعا در كانون تمركز و توجه بوده است.به طور مشخص چند نسخه ی خطی از آثار سعدی در ایران و جهان وجود دارد؟
از آنگاه كه نخستین نسخه كلیات سعدی به همّت ابوبكر بیستون چند سالی پس از وفات شیخ (حدود691 ه.ق) گردآوری شد، تاكنون، به گواه 'فهرستگان نسخ خطی ایران (فخنا)'شماره نسخه‌های خطی كلیات سعدی در ایران 393 نسخه، غزلیات و قصاید 138 نسخه، گلستان375 نسخه و بوستان 225 نسخه بوده كه بر این اساس آثار سعدی با 1131 نسخه خطی در این فهرستگان، در صدر نسخ خطی ایران به زبان فارسی می نشیند و البته بر این آمار باید نسخه‌های خطی موجود در كتابخانه‌ها، موزه ها و مجموعه‌های خصوصی ایران و جهان را نیز افزود.
* س- از كیفیت و شاخصه های این نسخه ها بگویید!
از میان این نسخه‌های خطی؛ شماری دارای ارزش هنری نفیس هستند و برخی نیز مصورند؛ نسخه‌هایی با تذهیب و تشعیر، ترصیع و رنگه نویسی، شمسه و سر لوح مُذّهب و جلدهای نفیس؛ و شماری از آنها به خامۀ كاتبان و خوشنویسان نامی كتابت شده‌اند؛ همچون نسخه‌‌ای از گلستان سعدی كه در سال 668 هجری قمری توسط یاقوت مستعصمی خطاط و خوشنویس قرن هفتم كتابت شده و نیز كلیاتی كه با كتابت احمد بن علی بن علی شیرازی در سال 784 ه. ق یعنی حدود 93 سال پس از درگذشت شیخ بزرگوار در 416 برگ، 19 سطر كامل و در قطع رحلی به خط نسخ خوش و بر كاغذ دولت‌آبادی با متن ساده و سرلوحه بنفش و زر و جلد تیماج مقوایی مشكی با نقش ترنج و نیم‌ترنج نگاشته و آراسته شده است و به شماره 12493 – 5 در كتابخانه ملی ایران ثبت شده و در ششم اكتبر 2015 در دوازدهمین اجلاس شورای مشورتی بین المللی برنامه حافظه جهانی، در فهرست جهانی میراث مستند به ثبت رسیده است.
*س- جایگاه سعدی در ادبیات امروز جهان چگونه است ؟
اگر« هفت كشور نمی‌كنند امروز/ بی مقالات سعدی انجمنی» و اگر « عرصه عالم گرفت، حسن جهانگیر او»؛ و اگر سعدی در حافظه تاریخی، ذوق شعری، عاطفی و احساس ایرانیان و فراتر از جغرافیای ایرانی ،در مرزهای اندیشه و تخیل جهانیان جایگاهی خوش یافته؛ نشان از عزّت و منزلت سعدی در جامعه فرهنگ جهانی دارد كه قرن‌هاست آثارش را در میان خود، عاشقانه نگاهبانی می‌كنند.
*س- فارغ از محتوا، سعدی از بعد فنی، نیز چیزی به ادبیات جهان اضافه كرده است؟
هر نو آوری سبكی، از جمله بدایع و بدعت های سعدی با نوآوری فكری ملازمند. سعدی با خلق آثار خود در هنگامه رنسانس اروپایی و پیش از پترارك و بوكاچو، سنت شناسی و سنت آفرینی خود را عیان كرد و اصل ساده نویسی و ایجاز و واقع بینی را كه از اركان ادبیات عصر تجدد بود، در نثر خویش به كار گرفت و در دل ایرانیان و جهانیان نشست.
*س - ثبت كلیات سعدی به عنوان میراث جهانی در یونسكو چه دستاوردی می تواند داشته باشد؟
اگر چه هم اینك 'كلیات سعدی' در حافظه جهانی یونسكو و در فهرست جهانی میراث مستند به ثبت رسیده، اما قرن‌ها پیش از این در حافظه ملی فرهنگ جهانی، در ذهن و زبان مردمان و در حافظه تاریخی آنان به ثبت رسیده بود و سازمان یونسكو با هوشمندی، كارنامه فاخر خود را به واقعیتی تاریخی مزین ساخت.
** برخی عجب دارند كه سعدی هفتصد سال پیش به زبان امروزی ما سخن گفته است ولی واقع این است كه ما پس از هفتصد سال به زبانی كه از سعدی آموخته‌ایم سخن می‌گوییم، یعنی سعدی، چنان دلنشین به فارسی گفته كه زبان او زبان رایج ما شده است. به راستی كه: «حد همین است سخندانی و زیبایی را» به هر روی، اگرچه سالشمار عمر انفسی سعدی به قرن هفتم می رسد، اماروز شمار عمر آفاقی سعدی از حضور پیوسته اش تا كنون، نزد ما حكایت می‌كند؛
« گفتی زخاك بیشتر نه كه از خاك كمتریم
ما با توایم و با تو نه ایم اینت بوالعجب »
از: علی اسدی
فراهنگ **3079**1569
تاریخ انتشار: ۶ آبان ۱۳۹۴ - ۱۱:۵۸
تهران - ایرنا - یك پژوهشگر ادبی و سعدی‌شناس، گفت: سازمان یونسكو با ثبت كلیات سعدی در حافظه ی جهانی یونسكو، هوشمندی به خرج داد و كارنامه ی فاخر خود را به واقعیتی تاریخی مزین ساخت.