آیا خلیج گرگان به سرنوشت دریاچه ارومیه دچارمی شود

به گزارش گروه علمی ایرنا، مركز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر چندی پیش اعلام كرد كه تراز آب دریای خزر امسال نسبت به سال قبل حدود 8 سانتیمتر كاهش یافته است و به طور كلی حجم آب دریای خزر در ۱۸ سال اخیر روند كاهشی داشته كه این روند در ۸ سال گذشته از شدت بیشتری برخوردار بوده است.
كارشناسان معتقدند كاهش تراز آب خزر مشكلات و نگرانی های محیط زیستی زیادی به همراه خواهد داشت كه خشك شدن خلیج گرگان یكی از آنها است.
پدیده ‌های مختلفی در طبیعت وجود دارند كه اگر ناگهان با شدت یا فراوانی زیاد روی دهند، می‌ توانند محیط زیست و زندگی انسان را تحت تاثیر قرار دهند. این تاثیرات ممكن است باعث مرگ و میر، بیماری و جراحت انسان و یا از بین رفتن گونه های گیاهی و جانوری شود.
نوسان تراز آب دریای خزر در چند سال گذشته یكی از این پدیده ها است كه در برخی نواحی ساحلی این حوضه آبی مشكلاتی را به وجود آورده است، به زیر آب رفتن تعداد زیادی خانه و تاسیسات برخی از عوارض بالا آمدن آب بود اما اكنون چند وقتی است تراز آب خزر كاهش یافته به طوری كه باعث خشك شدن تالاب های كوچك زیادی شده است.
به خطر افتادن حیات خلیج گرگان كه بزرگترین خلیج دریای خزر است یكی دیگر از پیامدهای كاهش تراز آب خزر است كه چند وقتی است ذهن دوستداران محیط زیست را به خود مشغول كرده است زیرا به گفته محمد حسین نعمتی رییس اداره طرح­ های زیر بنایی مهندسی ­دریایی سازمان بنادر و دریانوردی، در صورت تداوم تغییرات تراز دریای خزر، خلیج گرگان تا سه سال آینده به سرنوشت دریاچه ارومیه دچار خواهد شد اما حمید علیزاده لاهیجانی دانشیار پژوهشگاه ملی اقیانوس ­شناسی و علوم جوی مخالف این نظر است.
خلیج گرگان بر اثر پیشروی و گسترش شرقی رشته ساحلی شبه جزیره میانكاله در جنوب شرقی دریای خزر تشكیل شده‌ است.
در برخی موارد دخالت انسان در طبیعت باعث افزایش شدت یا افزایش فراوانی رویداد‌های طبیعی می‌ شود. به عنوان مثال در گذشته نیز انتقال گرد و غبار از ناحیه بیابانی به دیگر نواحی به طور طبیعی وجود داشت،‌ اما فعالیت‌ های انسان در چند دهه گذشته با خشك كردن تالاب‌ها،‌ از بین بردن پوشش ‌گیاهی و استفاده از آب رودخانه ‌ای باعث تشدید آن شده است.
اكنون دریای خزر به عنوان بزرگترین حوضه آبی محصور در خشكی دچار نوسانات تراز آبی شده و مشكلاتی را برای آن به وجود آورده است كه حمید علیزاده لاهیجانی دانشیار پژوهشگاه ملی اقیانوس ­شناسی و علوم جوی درباره نوسان تراز آب خزر به خبرنگار علمی ایرنا گفت: خلیج گرگان تا سه سال آینده خشك نمی شود. در سال 1356 تراز آب خزر به پایین ترین نقطه خود رسید اما خلیج خشك نشد از آن زمان روند افزایشی به خود گرفت و تا سال 1374 حدود 2.3 دهم متر افزایش یافت.
وی افزود: اكنون كه در سال 1394 قرار داریم تراز آب خزر نسبت به سال 74 یك متر كاهش یافته است اما بازهم 1.3 دهم متر نسبت به سال 56 بالاتر است، بنابراین امكان اینكه خلیج گرگان در مدت سه سال آینده خشك شود بسیار بسیار ضعیف است.
وی افزود: تراز سطح آب دریای خزر بسیار متغیر است، تغییر تراز آب خزر ممكن است موقتی و به دلیل وزش باد شدید و توفان اتفاق افتد كه پس از چند ساعت یا چند روز به حالت اول بر می‌ گردد اما تغییر تراز بلند مدت آب خزر به دلیل ورود آب به دریا و خروج آب از دریا است.
وی افزود: ورودی‌ های مهم آب خزر رودخانه ها ( به ویژه ولگا) و بارش روی دریا است، خروج آب از خزرعمدتا از طریق تبخیر است در صورتی كه ورودی آب به خزر از تبخیر آب آن بیشتر باشد، تراز آب بالا می ‌آید، پدیده‌ای كه در دهه ‌های 1360 و 1370 اتفاق افتاد. در صورتی كه تبخیر آب از روی خزر بیشتر از ورود آب باشد، تراز آب كاهش می‌ یابد، پدیده‌ای كه در دهه 1350 روی داد.
عضو هیات علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی ادامه داد:اكنون نیزبا كاهش بارندگی در حوضه‌ آبریز خزر در رودخانه ولگا، تراز سطح آب خزر در حال پایین رفتن است، تراز آب خزر در طی روند افزایشی در دهه 60 شمسی و اوایل دهه هفتاد در سال 1374 پس از2.3 متر (دو و سه دهم متر) افزایش به اوج خود رسیده بود.
وی گفت: پس از آن تراز آب تثبیت شد و در سال های اخیر روند كاهنده به خود گرفت به طوری كه اكنون تراز آب حدود یك متر نسبت به اوج آن در سال 1374 كاهش یافته است، دلیل اصلی كاهش تراز آب خزر در سال های اخیر، كاهش آبدهی رود ولگا است.
علیزاده افزود: در حوزه ولگا یخچال دایمی وجود ندارد و همچنین به حوضه قطب شمال متصل نیست، بنابراین ذوب شدن یخ ها تاثیر مستقیم بر خزر ندارد.

*** اثر نوسان تراز آب بر خطوط ساحلی خزر
وی گفت: جابجایی خطوط ساحلی نخستین اثر محسوس نوسان تراز آب خزر است. افزایش تراز آب در سال های گذشته سبب به زیر آب رفتن حدود 30 هزار كیلومتر مربع از سواحل خزر شد. اثر نوسان تراز آب بر سواحل آن بسته به شیب ساحل و جنس بستر متفاوت است.
علیزاده افزود: در سواحل پرشیب همچون بخش‌هایی از سواحل داغستان روسیه و باختر مازندران با افزایش تراز آب سواحل فرسایش یافته و مواد رسوبی به داخل دریا حمل می‌ شوند.
وی ادامه داد: در سواحل با شیب متوسط مانند سواحل بخش‌ هایی از آذربایجان و سواحل بخش مركزی گیلان و خاور مازندران با افزایش تراز آب مرداب ‌های كوچك بین پشته ‌های ماسه ‌ای و سرزمین اصلی تشكیل می شود كه زیستگاه جدیدی برای بسیاری از آبزیان محسوب می‌ شود.
دانشیار پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی گفت: حالت ‌های تدریجی از تغییرات ساحلی با نوسان تراز آب نیز بر حسب ویژگی ‌های ساحل روی می‌ دهد. كاهش تراز آب خزر سبب پیشروی ساحل به طرف دریا می شود این پدیده در سواحل استان گلستان و غرب گیلان بسیار محسوس خواهد بود.

*** اثر نوسان تراز آب خزر بر بوم‌ سامانه‌ها
وی اظهار كرد: نوسان تراز آب خزر اثرات متفاوتی بر بوم‌ سامانه ‌های خزر دارد، در حالت افزایش تراز آب، تالاب‌ های ساحلی گسترش می‌ یابد و زیستگاه‌های جدید برای آبزیان و پرندگان مهاجر ایجاد می ‌كند اما با افزایش تراز آب خزر، سرعت چرخه‌ آب خزر كاهش می‌ یابد و سرعت چرخه‌ مواد مغذی و اكسیژن محلول را كاهش می ‌دهد، از این رو تراز بالای آب خزر اثر منفی بر تولیدات زیستی خواهد داشت.
وی افزود: همچنین افزایش تراز آب باعث شستشوی آلاینده ‌های دفن شده در رسوبات ساحلی و ورود دوباره آنها به دریا می ‌شود، در هنگام كاهش تراز آب خزر، گستره تالاب ‌ها كاهش می ‌یابد و تالاب ‌های كوچك خشك خواهند شد، بنابراین زیستگاه آبزیان و پرندگان مهاجر با محدودیت مواجه می‌ شود.
علیزاده ادامه داد: كاهش شدید تراز آب باعث محدودیت ورود ماهیان برای تخم ‌ریزی به رودخانه‌ ها می ‌شود اما در هنگام كاهش تراز آب خزر، چرخه آب سرعت می‌ گیرد بنابراین مواد مغذی و اكسیژن با سرعت بیشتری به اعماق می ‌رسند.
وی گفت: اكنون با كاهش تراز آب خزر تالاب های ساحلی ایران به شدت تحت تاثیر قرارمی گیرند. عمق آب و مساحت تالاب انزلی و خلیج گرگان كاهش خواهد یافت، در این شرایط هر چقدر اثر عوامل انسانی بر این دو محیط كمتر باشد، آسان تر با كاهش تراز آب تطبیق می یایند.
علیزاده افزود: بخش عمده آب تالاب انزلی از رودخانه های اطراف تامین می شود، در عین حال فاضلاب های شهری و روستایی منطقه نیز وارد تالاب می شود. در صورت تامین آب تالاب به طور طبیعی و جلوگیری از ورود فاضلاب به آن، تالاب انزلی خود را با كاهش تراز آب خزر تطبیق خواهد داد.
وی ادامه داد: خلیج گرگان نیز دارای ارتباط آبی بسیار بیشتر با دریای خزر است، اثرات كاهش تراز آب خزر بر روی آن كمتر خواهد بود، البته اگر عوامل انسانی شرایط محیط را تغییر ندهند.
عضو هیات علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی افزود: ارتباط آبی زیاد خلیج گرگان با دریای خزر باعث می شود شرایط زیستی مشابه دریا داشته باشد در صورتی كه ورود آب رودخانه ای از طریق دخالت انسانی افزایش یابد، می تواند سبب رشد گیاهان تالابی در آن شود، تولید و تجزیه گیاهان تالابی و تجمع رسوب در آنها باعث می شود كه عمق و مساحت خلیج گرگان به سرعت كاهش یابد.
وی گفت: تالاب های كوچك در ناحیه ساحلی به ویژه در غرب گیلان و استان گلستان با تداوم كاهش تراز آب خزر خشك خواهند شد، تداوم حیات دیگر تالاب های كوچك ساحلی وابسته به مدیریت آب در مناطق بالا دست خواهد بود زیرا آب ورودی به این تالاب ها از طریق زهكشی آبهای سطحی و رودخانه های كوچك تامین می شود.
بستر دریای خزر دارای ناهمواری‌ های متفاوتی است. بر این اساس دریای خزر به سه بخش شمالی، میانی و جنوبی تقسیم می‌شود. عمق آب از شمال به جنوب افزایش می‌ یابد حداكثر عمق آب در خزر شمالی 25 متر، در خزر میانی 788 متر و در خزر جنوبی 1025 متر است.
دریای خزر پس از جدا شدن از دریاهای آزاد، ویژگی‌های یك دریاچه را به خود گرفت. تنوع زیستی در خزر و تولیدات زیستی در آن كاهش یافت و مشخصات شیمیایی آب آن متاثر از آب ورودی رودخانه‌های خزر شد. به طوری كه یون‌های سازنده شوری آب خزر دارای سولفات، كربنات و كلر بیشتر در مقایسه با آب‌های اقیانوسی است.

*** دریای خزر
دریای خزر بزرگترین حوضه‌ آبی محصور در خشكی است، در واقع خزر یك دریاچه است كه به دلیل گستردگی‌ اش به عنوان دریا نامیده می ‌شود. البته دریای خزر در گذشته دور از طریق دریای سیاه به دریاهای آزاد وصل می ‌شد.
اكنون اتصال آبی دریای خزر با دریاهای آزاد، از طریق دو كانال كشتیرانی از رودخانه ولگا به رودخانه دُن و سپس دریای آزوف و دریای سیاه و دیگری از مسیر رودخانه ولگا به دریای بالتیك، برقرار است. از این دو مسیر آب دریای های دیگر به دریای خزر وارد نمی شود.
خزر به طول حدود 1200 كیلومتر، عرض حدود 300 تا 450 كیلومتر،‌ عمق متوسط حدود 208 متر، مساحت 400 هزار كیلومتر مربع و حجم 000/78 كیلومتر مكعب، گسترده شده است. طول خط ساحلی دریای خزر حدود 6000 كیلومتر و حداكثر عمق آن 1025 متر است.
حوضه‌ آبریز دریای خزر یعنی سرزمینی كه بارندگی در آن در نهایت به دریای خزر سرازیر می‌شود، دارای مساحتی حدود 000/500/3 كیلومتر مربع است.
حوضه‌ آبریز خزر در كشورهای ساحلی خزر شامل ایران، روسیه، قزاقستان، تركمنستان و جمهوری آذربایجان و بخش كمی نیز در تركیه، ارمنستان و گرجستان قرار دارد. از حوضه‌ آبریز خزر حدود 130 رودخانه به سوی دریای خزر سرازیر می ‌شود، رودخانه‌ های پرآب خزر عبارتند از ولگا، اورال، ترك، سولاك،‌ كورا و سفید‌رود. حدود 85 درصد آب ورودی به خزر تنها از طریق ولگا تامین می ‌شود.
میانگین بارندگی در بیشتر سواحل و دریای خزر حدود 200 میلیمتر در سال است و تنها در سواحل ایران و بخش ‌هایی از جنوب آذربایجان به طور استثنایی دارای آب و هوای مرطوب با بارندگی حدود 700 تا 1700 میلی متر است.
بسیاری از پدیده های حدی دریایی در دریای خزر در دهه های اخیر تكرار شده اند. مانند كاهش شدید در 1356 و افزایش شدید تراز آب خزر در سال 1374، سرمای شدید در خزر(1347 و 1386) و احتمال وقوع توفان بسیار شدید در دریای خزر همانند سال 1336 نیز وجود دارد.
علمی 9014**1440