شیخ مفید؛ بزرگ متكلم شیعه

ابوعبدالله محمد ابن نعمان حارثی عكبری مشهور به شیخ مفید، در یازدهم ذی القعده 336 هجری قمری در جیل منطقه ای در نزدیكی بغداد دیده به جهان گشود، در كودكی به منظور یادگیری علوم مختلف به همراه پدرش به بغداد رفت و از محضر علمای بزرگ آن زمان چون «مظفر بن محمد، ابویاسر، ابن جنید اسكافی، حسین بن علی بصری، علی بن عیسی رمانی، جعفربن محمد بن قولویه، محمد بن عمران مرزبانی، ابن حمزه طبری، این داود قمی، صفوان و شیخ صدوق» كسب فیض كرد.
وی با استعداد و پشتكار فراوان به تمام علوم و فنون رایج زمان خویش، تسلط یافت و به خصوص در علم كلام و مناظره توانمند شد و بدین سبب او را «بزرگ متكلم شیعه» نامیدند.
این اندیشمند و عالم بزرگ جهان اسلام با قلمی زیبا فلسفه غیبت امام زمان(عج) را برای پیروانان آن حضرت ترسیم كرد. ایشان بیش از 200 اثر ارزشمند را از خود به یادگار گذاشته اند كه از آن جمله می توان به «النكت فی المقدمات، الاركان فی دعائم الدین، الكلام فی وجوه اعجاز القرآن، الكلام فی الانسان، الفرائض فی الاحكام، نقض فضیله المعتزله، الرسالة الكافیة فی الفقه و الرسالة المقنعة» اشاره كرد. بررسی این دست نوشته ها نشانگر اخلاص و راستی، آگاهی از دین ها و مذهب های گوناگون، توجه و تاكید بر فلسفه سیاسی در اسلام، شناخت مقتضیات زمان، مختصر گویی و روان نویسی است.
علامه حلی درباره شخصیت علمی و معنوی شیخ مفید می گوید: «محمد بن محمد بن نعمان ملقب به مفید و معروف به ابن معلم از بزرگوارترین مشایخ شیعه و رییس و استاد آنها بوده و همه علمای بعد از او، از وی استفاده برده اند و برتری او در فقه و كلام و روایت مشهورتر از آن است كه وصف شود. او اوثق زمان خود و عالم ترین آنها بود.»
این عالم فرهیخته سرانجام پس از عمری مجاهدت و تلاش در عرصه علم و دانش، در سوم رمضان 413 هجری قمری در 77 سالگی به دیار حق شتافت و پیكر وی را در كنار حرم مطهر امام جواد(ع) در كاظمین عراق به خاك سپردند. در تقویم رسمی كشور نهم آذر با عنوان روز بزرگداشت شیخ مفید نام گذاری شده است كه بهانه و فرصتی مغتنم برای آشنایی بیشتر پژوهشگران و محققان با آثار و اندیشه های پایه گذار اندیشه كلام شیعه محسوب می شود.
**پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت بزرگداشت ابوعبدالله محمد ابن نعمان حارثی عكبری مشهور به شیخ مفید با «محمدتقی سبحانی» عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، مدیر پژوهشكده كلام اهل بیت(ع) و مدیر بنیاد فرهنگی امام به گفت و گو پرداخت.
محمدتقی سبحانی، شیخ مفید را یكی از شخصیت های برجسته و ممتاز در تاریخ شیعه برشمرد و گفت: اگر 10 شخصیت بزرگ را در اندیشه تشیع نام ببریم بی تردید او یكی از این افراد محسوب می شود. با توجه به این موضوع كه شیخ مفید در آغاز غیبت كبرا كه یكی از مهمترین دوره های شیعه به شمار می رود، می زیسته و تاریخ آن به دست وی نگاشته شده است، به همین دلیل اندیشمندان نقش و جایگاه شیخ مفید را در پایه گذاری مكتب فكری و معنوی شیعه بسیار با اهمیت ارزیابی می كنند.
عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، جامعیت علمی و معنوی را یكی از ویژگی های شخصیتی و علمی شیخ مفید دانست و اظهار داشت: در طول تاریخ فكری اسلام كمتر شخصیتی داریم كه در تمام زمینه های علوم اسلامی صاحب رای و مجتهد باشد و شیخ مفید یكی از این چهره های برتر است و او در بیشتر عرصه های علمی همچون فقه، كلام، تفسیر، علوم حدیث، دانش و اخلاق تبحر داشت. نگاه اعتدالی وی به اندیشه شیعه را می توان از دیگر خصلت های این عالم بزرگ دانست. پیش از او 2 تفكر و گرایش وجود داشت كه شماری از افراد افراط و زیاده روی را پیشه خویش ساخته و برخی، از مبانی شیعی دست كشیده بودند و یا آن را باور نداشتند. شیخ مفید از جمله افرادی محسوب می شود كه با نگاهی صحیح به میراث اصیل شیعه، خط اعتدالی و اندیشه میانه را مطرح كرد و از آن پس جریان های دیگر به تدریج به طرف این محور فكری حركت كردند.
وی شیخ مفید را دارای نقش تاسیسی در علوم دانست و در توضیح این ویژگی، افزود: در طول تاریخ رشد و توسعه دانش، برخی اندیشمندان با داشتن نبوغ و استعداد در یك علم خاص توانسته اند تا در تشكیل یك رشته علمی موفق شوند؛ اما شیخ مفید در بسیاری از رشته های علمی موسس بود. او با حفظ میراث گذشته، دانش ها را با نگاهی روش مند، چارچوب سازی كرد و علم را به گونه ای رقم زد كه نقطه عطفی در عرصه دانش بود.
محمدتقی سبحانی، شیخ مفید را به لحاظ اخلاقی و معنوی بسیار تاثیرگذار ارزیابی و تصریح كرد: رفتارهای اجتماعی ایشان به گونه ای بود كه علما و اندیشمندان را در مذاهب مختلف به سمت خود جذب می كرد و حتی افرادی با تفكر و رای او مخالف بودند، اما به ایشان احترام می گذاشتند و مورخان نوشته اند كه در تشییع او در بغداد تمام علمای دینی و مذهبی از تمام مذهب ها و جریان های فكری حضور داشتند.
این استاد دانشگاه، با اشاره به درخشش شیخ مفید در فقه و كلام، یادآور شد: این دانش ها از علوم اصیل و اساسی در جهان اسلام به شمار می روند و در طبقه بندی علوم، فقه و كلام در قله ی سایر دانش ها قرار دارند و سایر علوم را دربرمی گیرند. شیخ مفید همچنین در حوزه ی الهیات، چارچوب و مبانی نظری و فكری را مطرح و در حوزه ی فقه، نظام رفتاری اسلامی را تعریف و تبیین كرد.
این عالم برجسته، تفكر اصلی اهل بیت(ع) را در اندیشه شیعه نهادینه ساخت و آنچه كه شیعیان پس از آن را مطرح كردند و نشر دادند، در حقیقت حاصل تلاش شیخ مفید بود. نگاه عقل گرایانه به عرصه اندیشه، یكی از ویژگی های بارز وی در مبانی فكریش محسوب می شود و او عقل را به عنوان یك حجت اصلی و اساسی قبول داشت و بر این باور بود كه مكتب اسلام بر پایه تعقل و خردورزی تنظیم شده است و پیش می رود. اما شیخ مفید با وجود عقل گرایی، هرگز از منابع وحیانی غافل نشد و همواره توازن میان عقل و وحی را رعایت می كرد.
وی با اشاره به توجه ویژه شیخ مفید به توحید و توحید محوری، تاكید كرد: اصل توحید از اعتقادهای عمومی و اصولی اسلام به شمار می رود، اما تبیین توحید به عنوان اصل حاكم بر تمام عرصه های اندیشه اسلامی حاصل ایمان و باور این اندیشمند بزرگ است. در حوزه امامت یكی از ابتكارهای این عالم، تاسیس دیدگاه امامت شیعه در بنیادهای علمی و نظری محسوب می شود و ایشان تمام اندیشه شیعه را كه از قبل وجود داشت در یك قالب علمی و ضابطه مند ارائه داد.
محمدتقی سبحانی، تنظیم و ساختارمند كردن روش اجتهاد را از نوآوری های علمی شیخ مفید دانست و بیان داشت: روش اجتهاد پیشینه ای طولانی دارد اما او با استفاده از میراثی كه از اهل بیت(ع) در اختیار داشت و از اندیشمندان بزرگ آموخته بود موفق شد تا روش اجتهاد را به صورت روش قاعده مند و مبتنی بر فرمول های دقیق علمی تنظیم كند و تمام افرادی كه بعد از شیخ مفید آمدند از روش شناسی او در اجتهاد پیروی كردند و بهره بردند.
این استاد دانشگاه، درباره آثار به یادگار مانده از این دانشمند بزرگ، گفت: متاسفانه به برخی از نوشته های مهم شیخ مفید به خصوص در زمینه كلام دست نیافته ایم، وی یك كتاب مهم را در علم كلام نوشته است كه در دیگر آثار از آن یاد می كند و تاكنون در میان نسخه های موجود نبوده است. اما با این وجود از وی رساله های مفید و متعددی در موضوع های مختلف در علم كلام وجود دارد، به عنوان مثال یكی از این اثرها، شامل پرسش هایی كه از شیخ مفید پرسیده شده و همچنین پاسخ هایی كه این اندیشمند بزرگ مطرح كرده است، می شود كه این میراث سهم بسزایی در آثار شیخ مفید دارد و به لحاظ علمی، كلامی، فقهی، جامعه شناختی و مردم شناختی قابل مطالعه و پژوهش به شمار می رود.
وی در پایان تصریح كرد: این مجموعه گویای این حقیقت است كه دغدغه ها و نگرش های مردم زمان او چگونه بوده و از چه زاویه ای به مكتب تشیع نگاه می كردند و در كنار این رساله های كوتاه كه در حقیقت پاسخی بوده به نیازهای آن دوره، كتاب های ارزشمند دیگری در زمینه فقه و اصول را هم نگاشته كه اینك مورد استفاده محققان قرار می گیرد و كتاب المقنعه از آن جمله است.
*گروه اطلاع رسانی
پژوهشم**2059**9131