آیت الله مدرس؛ نماد مجلس و قهرمان آزادی

سیدحسن مدرس در سرابه كچو اردستان در 1248خورشیدی متولد شد و در 6 سالگی به منظور تعلیم و تربیت نزد پدربزرگ خود میرعبدالباقی به شهرضا(قمشه) رفت و تا 14 سالگی در كنار وی رشد و پرورش یافت. پس از درگذشت پدر بزرگ، برای ادامه تحصیل راهی اصفهان شد و از محضر «میرزا عبدالعلی هرندی، آخوند كاشانی، جهانگیر قشقایی، شیخ مرتضی یزدی و آقا سید محمدباقر درچه ‌ای» كسب فیض كرد و در 1272 خورشیدی برای تكمیل تحصیل به مدت هشت سال ساكن نجف شد و به درجه اجتهاد رسید.
بازگشت آیت‌الله مدرس از نجف به ایران با شكل گیری انقلاب مشروطه در ایران همزمان بود. نخستین گزارش درباره حضور وی در عرصه مبارزه و سیاست به دوره استبداد صغیر و به توپ بستن مجلس به وسیله محمدعلی شاه باز می گردد كه در این برهه وی، نایب رئیس انجمن ولایتی اصفهان بود.
آخوند خراسانی و عبدالله مازندرانی با تشكیل دوره دوم مجلس شورای ملی كه پس از استبداد صغیر برپا شد، آیت الله مدرس را به عنوان یكی از مجتهدهای درجه یك به این مجلس معرفی كردند. مجلس شورای ملی نیز این پیشنهاد را مورد پذیرش قرار داد.
این روحانی مبارز پس از آمدن به تهران و حضور در مجلس به آموزش فقه و اصول در مدرسه سپهسالار پرداخت و در دوره سوم مجلس شورای ملی از طرف مردم تهران به نمایندگی انتخاب شد، اما این مجلس به علت فشار خارجی و آغاز جنگ جهانی اول، پس از یك سال تعطیل شد. به همین دلیل وی به همراه 27 تن از نماینده های مجلس، گروهی از رجال سیاسی و مردم عادی در 1294 خورشیدی به منظور رویارویی با تجاوزهای روس و انگلیس به ایران، به قم رفتند و در آنجا «كمیته دفاع ملی» را تشكیل دادند.
این روحانی مجاهد در دوره دوم تا ششم مجلس شورای ملی نقش مهم و تاثیرگذاری در مبارزه با استعمار ایفا كرد كه لغو قرارداد 1919 از مهم ترین آنها به شمار می رود.
آیت الله مدرس علاوه بر مبارزه با استعمار خارجی؛ در داخل كشور نیز به عنوان یك نماینده با زیاده خواهی های رضاخان مخالف بود و همین امر سرانجام باعث شد تا در 1307خورشیدی دستگیر و به شهرستان خواف خراسان تبعید شود. در این هنگامه رضاخان در پیامی محرمانه به او گفت كه اگر دست از سیاست بكشد، آزاد خواهد شد. اما آیت الله مدرس پاسخ داد: «اگر مرا بكشید بزرگترین ننگ را از خود به یادگار خواهید گذاشت و اگر زنده بمانم و فرصت پیدا كنم انتقام خواهم گرفت».
آیت الله مدرس هفت سال در خواف روزگار گذراند و در 22 مهر 1316 خورشیدی به كاشمر منتقل شد و سرانجام در 10 آذر همان سال به شهادت رسید.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران روز شهادت وی بر پایه مصوبه 1372 خورشیدی مجلس شورای اسلامی، روز «مجلس» نامگذاری شد.
«علی ططری» رئیس مركز اسناد مجلس شورای اسلامی به مناسبت سالروز شهادت آیت الله سیدحسن مدرس و روز مجلس در گفتگو با پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا با اشاره به یكصد و نهمین سال تشكیل مجلس در ایران، گفت: كشورمان در زمره ملت های پیشرو در برپایی مجلس و نهاد قانونگذاری در آسیا است؛ در واقع ایران پس از ژاپن، دومین كشوری بود كه نهاد مجلس در آن شكل گرفت و این امر یك افتخار محسوب می شود و نشان از این دارد كه جامعه همواره به دنبال نهاد دموكراسی بوده است. اینك نسل كنونی وظیفه دارد تا از این میراث ارزشمند پاسداری كند و كمبودهای آن را در امر پژوهش، قانونگذاری و سیاست گذاری برطرف سازد تا این گونه بتوان به شناخت چهره های شاخص در زمینه نهاد مجلس دست پیدا كرد.
وی در ادامه افزود: آیت الله سیدحسن مدرس یكی از آن چهره های تاثیرگذار در تاریخ مجلس و دموكراسی است كه در دوره های دوم تا ششم مجلس شورای ملی به عنوان نماینده از حوزه انتخابی تهران به این نهاد راه یافت. وی در دوره دوم مجلس به عنوان نماینده مذهبی حضور داشت و از دوره سوم تا ششم با شركت در انتخابات و با رای مستقیم مردم برگزیده شد. در همین ارتباط باید به سخنان امام خمینی(ره) اشاره كرد كه می فرمایند: وقتی مدرس به مجلس می رفت مجلس منتظر بود كه مدرس بیاید و با این كه بیشتر نمایندگان با او ارتباط خوبی نداشتند اما از نبود وی، گویا احساس نقص می كردند. یعنی با وجود آن كه آیت الله مدرس در زمره اقلیت مجلس بود اما نماینده های دیگر به دلیل جایگاه ویژه و تاثیرگذار وی نمی توانستند به سادگی از او چشم پوشی كنند. از این رو به عنوان نماد مجلس و قهرمان آزادی در مجلس تبدیل شد.
رئیس مركز اسناد مجلس شورای اسلامی درباره نقش آیت الله مدرس در دولت ملی كه در جریان جنگ جهانی اول تشكیل شد، بیان داشت: وی جزو افرادی بود كه در طول جنگ جهانی اول و با حمله روسیه به ایران، تصمیم گرفت دولت ملی را به منظور رویارویی با تجاوز روسیه و انگلیس در قم تشكیل دهد. به منظور این كار، هیاتی انتخاب شد كه آیت الله مدرس هم عضو این هیات بود. وی در دولت ملی، وزارت عدلیه را با حفظ سمت وزارت اوقاف بر عهده داشت. درباره دولت ملی باید گفت كه با مهاجرت آیت الله مدرس و دیگر افراد به قم توجه روس ها از پایتخت(تهران) دور شد.
این روحانی پس از مدتی از قم به كرمانشاه نقل مكان كرد و به گونه ای از اشغال پایتخت به وسیله روس ها خودداری به عمل آورد. تشكیل دولت ملی تا میزانی استقلال ایران را حفظ كرد و بی طرفی ایران در جنگ جهانی را به اثبات رساند.
علی ططری در مورد موضوع جمهوری خواهی رضاخان و نقش آیت الله مدرس در مخالفت با آن، تصریح كرد: پس از سقوط حكومت قاجار در آبان 1304 خورشیدی، بسیاری از دوستان و نزدیكان آیت الله مدرس دلیل مخالفت وی را با جمهوری خواهی رضاخان خواستار شدند. آنها اعتقاد داشتند كه اگر جمهوری به وجود می آمد پادشاهی و سلطنت در ایران به پایان می رسید و شاید رضاخان كه عامل انگلیس بود برای یك دوره رئیس جمهوری می شد و پس از مدتی كنار می رفت.
اما آیت الله مدرس در جواب این افراد بیان می داشت كه من موافق جمهوری خواهی واقعی هستم اما جمهوری رضاخان، جمهوری واقعی نبود. ما چگونه می توانستیم او را كنار بگذاریم هنگامی كه در دوره رئیس وزرایی موفق نشدیم تا وی را در مجلس استیضاح كنیم. رضاخان وابسته به بیگانگان هر آن چه آنها اراده كنند، بدون چون و چرا انجام می دهد تا در دوره بعد نیز او را به عنوان رئیس جمهوری انتخاب كنند... با توجه به این سخن آیت الله مدرس، این نتیجه به دست می آید، وی در آن هنگامه پیش بینی كرده بود كه جمهوری نیز به سلطنت تبدیل خواهد شد. شاید برای مدتی در آن وقفه به وجود بیاید اما به هر ترتیب این امر به وقوع می پیوست.
رئیس مركز اسناد مجلس شورای اسلامی با اشاره به مواضع بیگانه ستیزی آیت الله مدرس، اظهار داشت: چیزی كه در مشروح گفت و گوهای مجلس وجود دارد روحیه و مواضع بیگانه ستیزی آیت الله مدرس است. وی در این زمینه تا آنجا پیش رفت كه به نماد ضد بیگانه در مجلس تبدیل شد. زمانی كه بسیاری از نمایندگان با وعده مقام و پول خریداری می شدند او بر عقیده و مواضع خود تاكید كرد و هیچ گاه در این امر كوتاهی نكرد.
وی درباره قرارداد 1919 می گوید من برداشتی كه از این قرارداد دارم این است كه ماده نخست آن مشكل دارد زیرا دولت انگلیس می گوید استقلال ایران را به رسمیت می شناسد و این كشور خود را در قبال ایران صاحب حق می داند كه این خلاف قانون داخلی است به این ترتیب می توان این نتیجه گرفت كه آیت الله مدرس از همان ابتدا به قراردادی كه لرد كرزن طراح اصلی آن بود ایراد و اعتراض داشت؛ زیرا او می خواست انگلیس را به خلیج فارس و دستیابی به این دریا نزدیك سازد.
علی ططری در ارتباط با دین و سیاست در اندیشه آیت الله مدرس، گفت: در این مورد باید به جمله مشهور وی یعنی «دیانت ما عین سیاست ما و سیاست ما عین دیانت ماست.» مراجعه كرد. اما به عقیده من در رفتار سیاسی او، 2 روش عمده وجود داشت. یكی این كه به هیچ عنوان نسبت به اعتقاد و موضع گیری هایی كه داشت كوتاه نمی آمد و اگر در موضوعی به یقین می رسید به قیمت جان از آن دفاع می كرد تا آن را اثبات یا مطرح كند و دیگری نیز روش مسالمت جویانه ای بود كه گاهی آیت الله مدرس به كار می برد.
او سعی می كرد تصمیم های صحیح بگیرد و در رفتار خود مصلحت اندیشی را به كار برد. علاوه بر این وی توده مردم را با سیاست آشنا كرد؛ یعنی به آگاه سازی مردم از مسائل سیاسی پرداخت و به صورت یك تریبون آنان را با وظیفه نمایندگی آشنا ساخت و بر این اندیشه بود كه افراد درست كار و قابل اعتماد به وسیله مردم انتخاب می شوند. در آرشیو مجلس سندهایی وجود دارد كه برخی زمان ها آیت الله مدرس در میدان توپخانه و محله های دیگر برای تبلیغ و آگاهی مردم حضور پیدا می كرد و گاهی مامورهای حكومت پهلوی وی را مورد بازخواست قرار می دادند. در واقع برای نخستین بار بود كه مردم نماینده مجلس را در میان خود می دیدند و می توانستند به صورت رودرو با او صحبت كنند.
رئیس مركز اسناد مجلس شورای اسلامی در پایان بیان داشت: آیت الله مدرس در گفتار و عمل خود صداقت داشت و هیچ زمانی بر سر دولت و مسائل سیاسی معامله نكرد. وی در هنگام شهادت ثروتی معادل 24 ریال داشت، از این رو نماینده های مجلس باید شخصیت او را به عنوان یك الگو پیش روی خود داشته باشند زیرا هر نماینده ای با رای مردم صاحب قدرتی شده و باید امانت دار آن باشد و در حوزه های قانونگذاری و نظارت بر قانون وظایف خود را به خوبی انجام دهد.
*گروه اطلاع رسانی(مهدی احمدی)
پژوهشم**9370**2002**9131