پرونده 13 ساله هسته‌اي چگونه بسته شد؟

اين مطلب مي افزايد :توافق جامع هسته‌اي كه در 23 تيرماه 1394 در تقويم جهان به ثبت رسيد، اتفاقي كم سابقه در تاريخ ديپلماسي جهان به حساب مي‌آيد. رخدادي كه ذيل آن ايران و 6 كشور امريكا، فرانسه، انگليس، آلمان، روسيه و چين پذيرفتند بر مبناي يك بده و بستان منطقي به تنش‌زدايي فراگير دست يابند و جهان را از ثمرات پايان مناقشه هسته‌اي بهره‌مند سازند.
تلاش براي به پايان رساندن چالش ايران و جهان طي 22 ماه بعد از روي كار آمدن دولت جديد ايران، در حالي آغاز شد كه مذاكرات فشرده 7 كشور در وين، ژنو و نيويورك زيربناي توافق 14جولاي 2015 را پي‌ريزي كرد. اين روند كه در نهايت به توافقي با عنوان «متن جمع‌بندي برنامه جامع اقدام مشترك» و لغو تمامي تحريم‌هاي اقتصادي و مالي عليه ايران ختم شد، مسيري پرفراز و نشيب را در تاريخ ديپلماسي طي كرده است.
از زماني كه ادعاي فعاليت‌هاي مخفي هسته‌اي ايران در نطنز و اراك در 23 مردادماه 1381 به خط خبري رسانه‌هاي جهان تبديل شد، موج عظيمي از تبليغات گسترده عليه ايران به راه افتاد. تبليغاتي كه جا انداختن ادعاي خطر ايران و فراهم كردن زمينه براي تهديد آن را هدف قرار داد تا رسانه‌هاي غربي فعاليت‌هاي ايران در راستاي استفاده صلح‌آميز از انرژي هسته‌اي را با عنوان ساختگي «پرونده هسته‌اي ايران» در دستور كار خود قرار دهند تا از اين فعاليت‌ها به عنوان تهديدكننده صلح و امنيت بين‌المللي ياد شود.
تقريباً 11 ماه طول كشيد تا ايران 18 تيرماه 1382 رسماً براي بحث درباره فعاليت‌هاي صلح‌آميز هسته‌اي در ديدار رئيس جمهوري وقت ايران با محمد البرادعي مديركل وقت آژانس بين‌المللي انرژي هسته‌اي، اعلام آمادگي كند. حسن روحاني از 13 مهرماه 1382 در قامت دبير شوراي عالي امنيت ملي مسوول حل پرونده هسته‌اي شد و مذاكره با كشورهاي اروپايي را در دستور كار خود قرار داد.
در اين دوره كه تا 24 مرداد 1384 قريب به دو سال به درازا كشيد، روحاني با برگزيدن شيوه تعامل با سه كشور اروپايي آلمان، انگليس و فرانسه دو اقدام مهم صورت داد؛ نخست آنكه با پذيرش داوطلبانه پروتكل الحاقي و اجراي آن حتي قبل از تأييد نهايي مجلس شوراي اسلامي در عمل فضاي ملتهبي را كه عليه ايران به وجود آمد، آرام ساخت. ديگر آنكه با سازمان‌دهي مذاكرات فشرده با طرف تروئيكاي اروپا در عمل نشان داد كه ايران خواهان تعامل و تفاهم بر سر برنامه صلح‌آميز هسته‌اي خود است اما اين طرف امريكايي و اسرائيلي بود كه با انواع كارشكني‌ها مانع رسيدن به هرگونه توافق مي‌شد.
تغيير پرونده مذاكره هسته‌اي در دوره احمدي‌نژاد
تغيير دولت و روي كارآمدن محمود احمدي‌نژاد در مردادماه 1384 به تغيير رويكرد ايران در پيگيري مذاكرات هسته‌اي منجر شد. اين تحولات سياسي ايران در حالي به وقوع پيوست كه گروه تروئيكا با بهره نبردن از فرصت تعليق غني‌سازي در ايران كه بيش از دو سال به منظور اعتمادسازي انجام گرفته بود، ايران را عملاً وادار كرد تا براي حل اين موضوع راه ديگري را برگزيند.
درآغاز علي لاريجاني كه به عنوان دبير جديد شوراي عالي امنيت ملي برسر كار آمد،ازهمان 24مردادماه 1384 با در دست گرفتن مسووليت مذاكره به مقامات اروپايي اعلام كرد كه ايران به دليل زياده‌خواهي غرب ديگر حاضر نيست اقدام‌هاي داوطلبانه گذشته درباره اجراي پروتكل الحاقي پيمان ان‌پي‌تي را ادامه دهد و با قاطعيت تا تأمين حقوق هسته‌اي خود كه به دست آوردن چرخه كامل سوخت هسته‌اي است، به اقدام‌هاي خود زير نظر آژانس ادامه خواهد داد.
لاريجاني تا زماني كه در 29 مهرماه 1386 يعني بيش از دو سالي كه مسئوليت دبير شوراي عالي امنيت ملي را برعهده داشت، توانست به آژانس بين‌المللي انرژي هسته‌اي بر سر يك دستور كار مشترك (مداليته) 6 بندي به توافق برسد كه براساس اين دستور كار، آژانس در نهايت تأييد كرد ايران به شبهات و سؤال‌هايي كه درباره فعاليت‌هايش از سوي آژانس مطرح بوده، پاسخ داده است.
اين مهم‌ترين دستاورد ايران در دوره دبيري شوراي عالي امنيت ملي لاريجاني بود. اين در حالي است كه ايران در دوره لاريجاني با سه قطعنامه شوراي امنيت كه دو مورد آن جنبه تحريمي داشت، روبه‌رو شد اما توانست توان هسته‌اي ايران را به صورت مبنايي افزايش دهد.
مذاكرات نافرجام جليلي با غرب
با استعفاي لاريجاني، سعيد جليلي از سوي احمدي‌نژاد عهده‌دار سمت دبيري شوراي عالي امنيت ملي در 29 مهرماه 1386 شد. جليلي در دوره اول مذاكرات خود با سولانا به تبادل بسته‌هاي هسته‌اي پرداخت كه از سوي تروئيكاي اروپايي در 25 خرداد 1387 ارائه شد كه در مقابل بسته پيشنهادي ايران بود كه چندي پيش از آن ارائه شده بود.
در اين دوره براي نخستين بار مذاكرات تروئيكا به مذاكرات با 6 كشور ارتقا يافت. صدور دو قطعنامه ديگر شوراي امنيت عليه ايران در اين دوره و بي‌نتيجه ماندن مذاكرات با سولانا و تغيير دبيركل آژانس بين‌المللي انرژي هسته‌اي در مهرماه 1388، وضعيت مذاكرات را پيچيده‌تر از گذشته كرد چرا كه آمدن آمانو، دبيركل جديد به حاكم شدن نظام سختي بر گزارش‌هاي آژانس عليه ايران منجر شد.
دور دوم فعاليت‌هاي جليلي از زمان شروع به كار كاترين اشتون در آذرماه 1388 وارد مرحله جديدي شد. اما از آنجا كه اصلي‌ترين موضوع مذاكرات، يعني فعاليت‌هاي هسته‌اي ايران از نظر طرف مقابل پايان نيافته بود؛ مسأله در يك دور باطل گفت‌وگوهاي بي حاصل در 6 دوره تا آخرين دوران كه در آلماتي 16 و 17 فروردين 1392 ادامه يافت. چهار قطعنامه شوراي امنيت 1803 (13/12/86)، 1835 (29 سپتامبر 2008)، 1887 (24 سپتامبر 2009) و 1929 (9 ژوئن 2009) در دوره كار او اتفاق افتاد. ضمن اينكه طي دوره تصدي جليلي، شديدترين تحريم‌هاي ناشي از قطعنامه‌هاي شوراي امنيت يا تحريم‌هاي اتحاديه اروپا و امريكا بر كشور تحميل شد.
16 روز مذاكراه جليلي در دوران 2 هزار و 146 روزه مسئوليت
دامنه‌دار شدن چالش هسته‌اي ايران و غرب موجب شد مذاكرات طرفين نتواند به مرحله درك متقابل و انگيزه مشترك براي گشودن گره گور هسته‌اي نزديك شود.جليلي طي 9دوره گفت‌وگويي كه در حدفاصل سال‌هاي 1387 تا 1392با اعضاي «1+5» داشت،درمجموع گفت‌وگوهايي كوتاه مدت (يك الي دو روزه) را از سرگذراند كه آخرين آنها در «آلماتي ٢» در روزهاي 16 و 17 فروردين ١٣٩٢ برگزار شد.
مجموع روزهاي مذاكراتي جليلي 16 روز در 71 ماه بود. به عبارت ديگر، او طي 2 هزار و 146 روز مدت مسئوليتش؛ به طور ميانگين، هر 238 روز در يك مذاكره حضور يافته است. اين در حالي است كه در مدت زمان مسئوليت وي مذاكرات با وقفه‌هاي طولاني رو‌به‌رو شد. بيشترين تأخير در برگزاري گفت‌وگوها با 450 روز در حد فاصل بهمن 1389 تا فروردين 1391 بوده است. كمترين وقفه هم به حدفاصل مذاكرات «آلماتي 1» (اسفند 1391) و «آلماتي 2» (16 فروردين 1392) برمي‌گردد كه به عنوان آخرين دور مذاكراتي طرفين با فاصله‌اي 37 روزه برگزار شد و 158 روز پس از اتمام «آلماتي 2» و در 21 شهريور 1392 جليلي به خط پايان مأموريت خود رسيد.
پيشرفت برنامه‌هاي هسته‌اي
البته در دوره مناقشه طولاني هسته‌اي و اتهام‌زني عليه ايران كه بيش از يك دهه طول كشيد و مذاكرات هسته‌اي بارها در ادوار مختلف ناكام ماند، ايران موفقيت‌هاي چشمگيري در عرصه بالا بردن توان هسته‌اي خود به دست آورد. ارتقاي سطح غني‌سازي اورانيوم به 20 درصد، توليد صفحات سوخت هسته‌اي با فناوري دقيق و پيچيده آن، رساندن ذخاير اورانيوم غني شده به بيش از هفت هزار كيلو و در نهايت توليد سانتريفيوژهاي نسل دوم موسوم به P2 كه از لحاظ سرعت غني‌سازي و حجم غني‌سازي، چندين برابر نوع قديمي آن P1 بود و افزايش تعداد سانتريفيوژهاي ايران در مجموع به حدود 19 هزار عدد از جمله اقدامات دانشمندان هسته‌اي ايران بود كه در دوران پرفراز و نشيب چالش هسته‌اي ميان ايران و غرب اتفاق افتاد. تلاش‌هايي كه البته به موج عظيمي از تحريم‌ها منجر شد و مقامات غربي را وادار كرد تا بر سر ميز مذاكره با ايران بنشينند.
نخستين توافق هسته‌اي در دوره روحاني
با روي كار آمدن دولت يازدهم، رويكرد ايران در پيگيري پرونده هسته‌اي متحول شد. در اين رويكرد، ايران با تعيين خط قرمز جديد مبني بر ادامه غني‌سازي تحت نظر آژانس و بدون تحريم‌ها، بناي مذاكراتي جدي با كشورهاي 1+5 و در رأس آنها امريكا را گذاشت. طي اين دوره مسووليت پرونده هسته‌اي از شوراي عالي امنيت ملي به وزارت خارجه به سرپرستي محمدجواد ظريف سپرده شد.
ظريف با اشراف به اين پرونده از همان اولين روز تصدي اين مأموريت مهم، رويكرد تيم جديد را در راستاي سياست‌هاي اعلام شده رئيس جمهوري جديد طراحي و به اجرا گذاشت. حضور رئيس دولت يازدهم در اجلاس مجمع عمومي سازمان ملل، گفت‌وگوي تلفني اوباما - روحاني، اولين نشست با اعضاي 1+5 در نيويورك و نشست‌هاي سه‌گانه ژنو در سوم آذر 1392 و در مدت زمان كمتر از صد روز از زمان روي كار آمدن دولت يازدهم به نتيجه رسيد و توافق ايران با 6 كشور بزرگ در صدر اخبار جهان نشست. نكته مهم در اين اتفاق آن بود كه براي نخستين بار حقوق هسته‌اي و حق غني‌سازي ايران از سوي قدرت‌هاي جهاني مورد تأييد قرار گرفت كه همواره به عنوان خط قرمز نظام در مذاكرات هسته‌اي از آن ياد مي‌شد.
پس از توافق 6 ماهه ژنو مذاكرات ميان ايران و كشورهاي 1+5 براي دستيابي به توافقي نهايي و جامع آغاز شد. در همين راستا ايران و گروه 1+5 چندين نشست در وين براي دستيابي به راه‌حل جامع هسته‌اي برگزار كردند تا آنكه طرفين سرانجام پس از 9 روز تلاش كارشناسي و ديپلماتيك؛ 14 فروردين 1394 در لوزان سوئيس به تفاهمي كه مبناي توافق نهايي هسته‌اي ايران و 1+5 را تشكيل مي‌داد، دست يافتند. تفاهمي كه پايه‌گذار توافقي شد كه يك بار براي هميشه پرونده هسته‌اي ايران را در 23 تيرماه 1394 در وين خاتمه داد و براي نخستين بار دو طرف توانستند به نقشه راهي مشترك برسند. كمي بعد از دستيابي به اين توافق، 15 عضو شوراي امنيت سازمان ملل متحد در رخدادي بي سابقه با تصويب قطعنامه 2231، به توافق هسته‌اي ايران و 1+5 و لغو تحريم هاي جهاني عليه تهران، مهر تأييد زدند.
اتفاقي كه بر مبناي آن كشوري كه براي نخستين بار در تاريخ شوراي امنيت سازمان ملل با رأي شوراي امنيت تحت بند 41 فصل هفت منشور سازمان ملل قرار گرفته بود، با قطعنامه همان شورا از دايره شمول اين فصل خارج شد.
ركوردشكني‌هاي مذاكراتي ظريف
مذاكرات هسته‌اي پس از واگذاري مسئوليت پيگيري و انجام مذاكرات به ظريف و تيم او، به دليل جديت مذاكره كنندگان كشورمان و برخورد حرفه‌اي آنان در جريان مذاكرات، شتاب گرفت. بدبيني‌هاي ريشه‌دار غرب به ايران و ديپلمات‌هاي كشورمان كاهش يافت و ميل به مذاكرات تنگاتنگ در افزايش آمار تعداد و ساعات مذاكره آشكار شد.
مذاكرات دور جديد؛ حدود 22 ماه طول كشيد و روزها و ساعات طولاني صرف رايزني‌هاي تاريخي شد و در نهايت، اعلام رسمي توافق هسته‌اي در 23 تيرماه (14ژوئيه) و صدور قطعنامه 2231، مهر تأييدي بر خروجي موفقيت‌آميز مذاكرات زد. در جريان اين دور از مذاكرات، تاريخ مذاكرات ديپلماسي شاهد ركوردهاي تازه‌اي هم بود. در دوره مسئوليت هسته‌اي ظريف كه از 26 مرداد 1392 آغاز به كار كرد، 52 دور مذاكره طي 189 روز به صورت جمعي و جداگانه با كشورهاي گروه 1+5 برگزار شد.
همچنين در اين مدت طرفين در برگزاري برخي ادوار مذاكرات هم ركوردهاي جالب توجهي برجاي گذاشتند. از جمله اينكه هر دو وزير خارجه ايران و امريكا ركورد طولاني‌ترين حضور بي وقفه در خارج از پايتخت و كشورهايشان را شكستند. كري در دور پاياني مذاكرات كه به دستيابي طرفين به توافق منتهي شد، 18 روز براي مذاكره با ظريف در وين اقامت كرد.
ركوردي كه با ركورد جرج شولتز وزير خارجه دولت ريگان در سال‌هاي 1982 تا 1989 برابري كرد. به گزارش آسوشيتدپرس، ركورد طولاني‌تر بعدي در زمينه اقامت يك وزير خارجه ايالات متحده در خارج از كشور براي گفت‌وگو بر سر يك موضوع مشخص، به سفر 34 روزه هنري كيسينجر به خاورميانه در سال 1974 ميلادي به منظور پيگيري مذاكرات صلح اعراب و اسرائيل اختصاص دارد. اما تفاوت در اين است كه كيسينجر در آن سفر، بين بيت‌المقدس، دمشق، امان و برخي ديگر از كشورهاي خاورميانه در تردد بود و در طول اين گفت‌وگوها در يك شهر و محل خاص اقامت نداشت، در حالي كه كري طي مذاكرات پاياني در تيرماه سال جاري، به طور دائم در وين بوده است. همچنين ركورد طولاني‌ترين مذاكره بي وقفه يك وزير امور خارجه امريكا پس از جنگ جهاني دوم را در شب تفاهم لوزان كه به دستيابي به چارچوب اصلي توافق منتهي شد، شكسته شد. مذاكرات لوزان سوئيس، از نيمه شب آغاز و تا صبح روز بعد كه تفاهم لوزان اعلام شد، ادامه پيدا كرد.
شبكه امريكايي «فاكس نيوز» مذاكرات هسته‌اي ايران و گروه 1+5 را «طولاني‌ترين مذاكرات» توصيف كرده كه در جريان آن، حداقل طي 37 سال اخير، ديپلمات‌هاي ارشد امريكايي چنين مدت زمان طولاني ‌اي با تمركز روي يك موضوع ويژه، پشت ميز مذاكره ننشسته‌اند.» در نتيجه چانه‌زني ظريف با همتاي امريكايي خود، براي اولين بار قرار شد تا همه تحريم‌هاي مرتبط با برنامه هسته‌اي و حتي برخي تحريم‌هاي پيشين لغو شود.»
همچنين در تاريخ سازمان ملل نام ايران به عنوان نخستين كشوري ثبت شد كه توانست بدون جنگ و درگيري و با باطل كردن قطعنامه‌هاي قبلي به اعتبار آراي اعضاي شوراي امنيت، از ذيل بند 7 منشور سازمان ملل خارج شود.
منبع : پايگاه خبري تحليلي انتخاب