نمايشگاه هاي استاني؛ رونق توليد كتاب، كسادي فروش

اغلب تهراني ها مي دانند كه اگر رد پاي چندان پررنگي از كتابفروشي ها در محل زندگي شان نباشد، حداقل مي توانند دل شان را به اين خيابان و رهگذران كتاب به دستش خوش كنند. خياباني كه در آن مي توان هم كتاب هايي از روزگار دور را يافت و هم كتاب هايي كه تنها چند روز بيشتر از انتشارشان نمي گذرد و حتي كتاب هاي به اصطلاح زيرزميني. هرچند اين خيابان، امكاني است كه تنها ساكنان تهران از آن برخوردار هستند. وضعيت كتابفروشي ها در شهرستان ها و برخي مراكز استان هاي كشورمان چندان مطلوب نيست. اگر از چند شهر بزرگ همچون تبريز، مشهد، اصفهان و شيراز كه بگذريم، مابقي شهرستان ها يا تراكم چندان قابل توجهي از كتابفروشي ها در آنها ديده نمي شود يا اگر هم باشد، تازه هاي نشر با فاصله بسياري از بورس كتاب (خيابان انقلاب) به دست شان مي رسد. تازه اين در شرايطي است كه برخي از نقاط كشور حتي از وجود همان چند كتابفروشي انگشت شمار هم محروم هستند.
البته در اين گزارش كاري به سيستم ناكارآمد توزيع كتاب، گردانندگان آن و مشكلاتي كه از اين جهت براي ديگر شهرها و شهروندان به وجود مي آيد، نداريم بلكه مي خواهيم به سراغ نمايشگاهي برويم كه سالي چند بار به ميزباني استان هاي مختلف در سراسر ايران برگزار مي شود و ادعاي متوليانش نيز رساندن يار مهربان به دست همه مردم ايران است. با وجود اين درباره اين نمايشگاه حرف و حديث هاي بسياري از سوي خود فعالان عرصه نشر شنيده مي شود.
عده اي همچون برخي از ناشران معتقدند برگزاري اين نمايشگاه براي آنان كه گرفتار وضعيت نامطلوب اقتصادي نشر و كاهش تقاضا از سوي مردم شده اند، قدري اميد بخش است. در عوض كتابفروشان از اين مساله گلايه دارند كه متوليان با وجود آن كه مي دانند شغل آنان طي اين سال ها با چه مشكلاتي روبه رو شده اما اين نمايشگاه هاي استاني را برپا مي كنند و به همين واسطه كار و بار آنان كساد شده است. گلايه دارند كه مردم ديگر براي خريد سراغ آنان نمي روند و ترجيح مي دهند تا برپايي نمايشگاه استاني استان محل سكونت شان صبر كنند و با تخفيفي كه در اين نمايشگاه ها ارائه مي شود كتاب بخرند.
به واسطه همين نظرات و برگزاري سيصدمين دوره از نمايشگاه هاي استاني كتاب به ميزباني استان خوزستان در گزارش امروز به سراغ تعدادي از كتابفروشان كشورمان، ناشران و يكي از مسئولان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي رفتيم و اين موضوع را با آنها در ميان گذاشتيم كه مشروح اين گفت و گوها را مي خوانيد.

*نمايشگاهي كه بيشتر چهارشنبه بازار است
نمايشگاه هاي استاني كتاب در حالي برگزار مي شود كه متوليان در حال برگزاري جشن سيصدمين دوره برپايي آن را به ميزباني استان خوزستان هستند. نمايشگاهي كه با وجود استقبال مردم صداي گلايه برخي از كتابفروشان را درآورده است. عابس قدسي كه مديريت دو مركز فرهنگي (كافه كتاب آفتاب) و (كتابفروشي آفتاب) در شهر مشهد را بر عهده دارد درباره برگزاري اين نمايشگاه ها نظر چندان مساعدي ندارد و مي گويد: « من هم مانند ديگر همكاران كتابفروش معتقدم كه برگزاري اين نمايشگاه ها لطمه قابل توجهي به فعاليت صنف ما مي زند. اين در شرايطي است كه نمايشگاه هاي مذكور برخلاف گذشته حتي از سطح كيفي قابل توجهي نيز برخوردار نيستند كه بگوييم اگر به كار ما لطمه مي زند حداقل براي عرصه نشرمان و به تبع آن براي مردم خوب است. اما فارغ از اين مساله از چند ماه قبل از برگزاري نمايشگاه استاني در استان ما، مردم ديگر كتاب نمي خرند تا نيازهايشان را از طريق نمايشگاه مذكور و با بهره گرفتن از تخفيف هايي كه اعمال مي شود برطرف كنند. از زمان دولت قبل، تصميمي مبني عرضه كتاب ها با تخفيف حداقل 20 درصدي از سوي ناشران گرفته شد. البته اين درصد حداقل تخفيفي بود كه دولت وقت تعيين كرد كه ناشران ملزم به اجراي آن هستند.»
به گفته قدسي، به واسطه الزامي كه دولت وقت براي اعمال تخفيف اجباري از سوي ناشران در نظر گرفته بود، اين امر منجر به دور شدن بخش قابل توجهي از ناشران بزرگ در آن زمان شده بود. وي تصريح مي كند: «به واسطه اين توفيق اجباري لطمه بسياري به نمايشگاه هاي استاني وارد شد و اين نمايشگاه ها از آن به بعد به چيزي شبيه يك چهارشنبه بازار فرهنگي تبديل شدند. اتفاقي كه بيشتر ظاهري فرهنگي دارد اما نفس آن با ظاهرش تفاوت بسياري دارد. هم اكنون و در دولت جديد با وجود آن كه اين سياست تغيير كرده و الزام 20 درصد برداشته شده اما آن سال ها ضربه اي اساسي به اين نمايشگاه خورد كه هنوز پابرجاست. من خودم ناشر نيز هستم و طي اين سال ها در نمايشگاه ها آثار چندان قابل تاملي نديده ام.»
گرچه در زمان حاضر خبري از آن تخفيف اجباري 20 درصدي نيست اما آن گونه كه اين كتابفروش و فعال عرصه نشر مي گويد؛ همچنان ناشران بزرگ ارتباط پررنگي با اين رويداد فرهنگي ندارند. به هر حال كتابفروشان چه بخواهند و چه نخواهند اين نمايشگاه ها برگزار مي شوند و برخلاف كتابفروشان، عده اي هم موافق برپايي آنها هستند.
اين ناشر و كتابفروش ادامه مي دهد: «به عقيده من، اگر قرار بر برپايي اين نمايشگاه هاست، مي توان از راهكارهايي بهره گرفت كه درباره نمايشگاه كتاب تهران نيز مطرح شده است. به عنوان نمونه تلاش شود تا اين نمايشگاه ها بيش از فروشگاه بودن به محلي براي نمايش تازه هاي نشر تبديل شوند. اگر چنين اتفاقي رخ دهد آن وقت است كه كتابفروشان مي توانند با مراجعه به نمايشگاه هاي مذكور علاوه بر اطلاع از تازه هاي نشر دست به انتخاب ميان عنوان كتاب هاي ارائه شده بزنند تا براساس تجربه مخاطب سنجي خود دست به خريد بزنند. از اين طريق كتابفروش با هزينه و انرژي كمتري بهترين انتخاب ها را خواهد داشت.»
قدسي معتقد است كه در هنگام برپايي اين نمايشگاه هاي استاني، برد اصلي با ناشران است كه كتاب هاي خود را به مخاطبان مي فروشند. آن هم كتاب هايي كه اغلب در زمره آثاري هستند كه روي دست ناشران مانده اند. اين كتابفروش از متوليان مي خواهد كه به جاي برگزاري نمايشگاه هاي استاني به شيوه فعلي، بودجه برپايي شان را براي تقويت كتابفروشي ها، به عنوان شغلي كه در حال نابودي است صرف كنند.
مدير مسئول انتشارات (سپيده باوران) تصريح مي كند: «البته مي توان در ميان برگزاري نمايشگاه هاي مذكور از كتابفروشان نيز حمايت كرد تا بتوانند همزمان با نمايشگاه، كتاب هاي خود را با تخفيف ارائه كنند. از آنجايي كه علاوه بر عرصه كتابفروشي در حوزه هاي نشر كتاب و توزيع آن نيز مشغول فعاليت هستم به همين دليل شرايط از هر سه جهت برايم قابل لمس است. در جايگاه يك كتابفروش معتقدم كه آسيب هاي اين نمايشگاه ها بيش از فايده آنهاست.»
با وجود گفته هاي قدسي برخي از ناشران نيز معتقدند كه حضور در نمايشگاه هاي استاني كتاب در اين شرايط كه مردم از كتاب و كتاب خواني دورتر شده اند روزنه اميدي براي فروش تعدادي از كتاب هايشان به شمار مي آيد.

*به خاطر مردم شهرم از اين نمايشگاه ها استقبال مي كنم
احمد افضلي از جمله افرادي ا ست كه در استان كردستان در شهر سنندج بيش از 15 سال ا ست كتابفروشي دارد. وي مديريت كتابفروشي «پيشوا» را برعهده دارد و با وجود آن كه معتقد به لطمات مختلفي است كه با برگزاري نمايشگاه هاي استاني كتاب به كتابفروشان و حتي خودش وارد مي شود، مي گويد: «سنندج از نظر اقتصادي شهري جزو شهرهاي كم درآمد به شمار مي آيد و مردم ما خريد كتاب با قيمت هاي معمول برايشان راحت نيست. از همين رو با وجود آن كه كتابفروشي خودم از برگزاري اين نمايشگاه ها لطمه مي خورد اما به خاطر مردم شهرم از برپايي آنها استقبال مي كنم. كتاب هايي كه در نمايشگاه هاي استاني عرضه مي شوند، اغلب تخفيف هاي قابل توجهي دارند كه اين براي مردم محروم استان و شهر ما خوب است و حداقل كمك مي كند كه بتوانند كتاب را با قيمت مناسب تر بخرند.» وي ادامه مي دهد: «با وجود آن كه خود من نيز از نظر مالي مانند همين مردم هستم اما ترجيح مي دهم ماجرا طوري شود كه در نهايت مردم شهرم نفع ببرند. از طرفي ناشران نيز به واسطه شانسي كه براي فروش آثارشان به دست مي آورند از برگزاري اين نمايشگاه ها استقبال مي كنند. با اين وجود، اي كاش متوليان چاره اي بينديشند تا از اين طريق كتابفروشان هم آسيب كمتري ببينند و آنان نيز به جاي آسيب ديدن، از اين نمايشگاه ها بهره مند شوند. من سال گذشته به دليل گرفتن نمايندگي دو موسسه نشر در نمايشگاه استاني غرفه گرفتم كه بابت آن هيچ هزينه اي پرداخت نكردم. البته گمان مي كنم حضور بدون پرداخت پول تنها براي افرادي امكانپذير باشد كه به استان ميزبان نمايشگاه تعلق دارند. متاسفانه شرايط به گونه اي ا ست كه اغلب ناشران از امكان حضور و در اختيار گرفتن غرفه برخوردار نيستند. به عنوان نمونه در كتابفروشي پيشوا هم كتاب هاي درسي و دانشگاهي و هم كتاب هاي عمومي به فروش مي رسند اما اگر نمايندگي ناشري را نداشته باشيم، امكان دراختيار گرفتن غرفه برايمان فراهم نيست. اين در حالي است كه يك ناشر تنها با انتشار چند عنوان انگشت شمار كتاب مي تواند غرفه اي مجزا در اختيار بگيرد.»

*نگذاريم كتابفروشي ها از ميان بروند
امين امين فخر، مدير كتابفروشي «سرزمين كتاب» در شهر اراك (استان مركزي) است. او هم چندان موافق برگزاري نمايشگاه هاي استاني كتاب آن هم با اين شكل و شمايل نيست و مي گويد: «من هم با گفته ديگر همكارانم مبني بر تاثير منفي اين نمايشگاه ها در كار كتابفروشي ها موافق هستم. البته بحث موافقت يا مخالفت نيست. بيشتر بحث اين است كه در طول برگزاري نمايشگاه يك سري از نشرها به طور مستقيم در نمايشگاه حاضر مي شوند و كتاب هاي خود را با تخفيفي بيش از آنچه به كتابفروشان مي دهند، به مردم عرضه مي كنند. بضاعت مالي موسسات نشر خيلي بيشتر از كتابفروشان است و از همين رو بيشتر مخاطبان را به سوي خود جذب مي كنند. جالب اينجاست كه اغلب آنها هم نشرهاي معروفي هستند. اما اگر ما كتابفروشان به عنوان نمايندگي موسسات نشر بخواهيم در نمايشگاه حاضر شويم بايد هم مبلغي را براي اجاره به مسئولان نمايشگاه بدهيم و هم اينكه كتاب هاي ناشراني را ارائه بدهيم كه در غرفه هاي كناردستي خودمان آن كتاب ها را با قيمت خيلي پايين تري به فروش مي رسانند. بنابراين حتي اگر امكان حضور در نمايشگاه را داشته باشيم، باز هم دستمان در تخفيف دادن به اندازه ناشران باز نيست و همچنان ضرر مي كنيم.»
وي تصريح مي كند: «شما تصور كنيد فردي كه در سال شايد در كل چند كتاب بيشتر نخرد به احتمال بسيار ترجيح مي دهد تا برپايي اين نمايشگاه ها صبر كند. از اين طريق كتاب ها را با تخفيف مي خرد و برايش مقرون به صرفه تر است. با اين وجود نمي توان منكر اين مساله شد كه سيستم توزيع در كشورمان شرايط چندان خوبي ندارد و از همين رو تازه هاي كتاب با فاصله بسياري به دست مردم مي رسد. بنابراين اگر انصاف داشته باشيم و بخواهيم از زاويه ديد مردم به اين مساله بپردازيم، بايد گفت كه نمايشگاه هاي استاني منجر به دسترسي مخاطبان به تازه هاي نشر مي شوند. اما اين كه چرا تعداد كتابفروشي ها در شهرها كم است و به همين دليل به اين قبيل نمايشگاه ها نياز است به مسائل ديگري باز مي گردد كه متوليان بايد به آنها توجه داشته باشند.»
مدير اين كتابفروشي معتقد است كه به دليل شرايط نامطلوبي كه در حال حاضر كتابفروشي ها دارند؛ بايد به مرور شاهد تعطيلي پي درپي آنها باشيم. امين فخر مي گويد: « به عنوان نمونه در همين شهر اراك چندي قبل كتاب فروشي هاي «فانوس» و «طلوع» به ناچار تعطيل شدند. از بحث سرانه مطالعه و بي توجهي مردم به مطالعه كه بگذريم اجاره مغازه ها با افزايش قابل توجهي روبه روست و از همين رو آنهايي كه از پس هزينه مذكور برنمي آيند ناچار به ترك اين شغل مي شوند. وگرنه همان گونه كه اشاره شد ذات برگزاري نمايشگاه هاي استاني براي مردم به جهت امكان دسترسي به تازه هاي كتاب، آن هم با تخفيف خوب است. اي كاش مسئولان بررسي كنند و ببينند كه در شرايط فعلي كتابفروشي ها چه اوضاعي دارند و تسهيلاتي براي بهبود شرايط كار آنها در نظر بگيرند. كتابفروشي ها در تمام دنيا يكي از پايگاه هاي اشاعه فرهنگ و حتي روشنفكري هستند بنابراين حفظ آنها از اهميت بسياري برخوردار است. نبايد اجازه بدهيم كه كتابفروشي ها تعطيل شوند و به همين منظور مي توان از راهكارهاي متعددي بهره گرفت.»
با وجود آن كه طي يكي دو سال اخير اوضاع كتاب و اهالي اش قدري بهتر شده اما كتابفروشان همچنان با مشكلات بسياري روبه رو هستند.
نكته جالب توجهي كه در اين گزارش و در گفت و گو با كتابفروشان به آن برخورديم اين بود كه هنوز از برخي از كتابفروشان از جمله همين كتابفروش فعال در شهر اراك ماليات اخذ مي شود. اين در حالي ا ست كه قانون معافيت مالياتي كتابفروشان به تاييد سازمان اداره ماليات و وزارت ارشاد رسيده و به مرحله اجرا درآمده است!
نمايشگاه هاي استاني كتاب در شرايطي برگزار مي شوند كه برخي از موسسات نشر حضور فعالي در آنها دارند. نشر «نگاه» هم از جمله اين موسسات است. عليرضا رئيس دانايي، مدير اين انتشارات مي گويد: «با وجود اثر مثبتي كه برگزاري اين نمايشگاه ها دارند نمي توان منكر آسيب هايي شد كه از اين جهت به كتابفروشان وارد مي شود. چرا راه دور برويم در زمان برگزاري همين نمايشگاه كتاب تهران اوضاع و احوال مالي كتابفروشان از چند ماه قبل كساد مي شود. بودجه اي كه خانواده ها به خريد كتاب اختصاص مي دهند، آنقدر كم است كه اغلب ترجيح مي دهند صبر كنند تا نمايشگاه برگزار شود و كتاب ها را با تخفيف بخرند. البته در اين بين بايد افراد كتابخوان را استثنا كرد چراكه خريد كتاب آنها به سالي يك يا دو بار ختم نمي شود. بنابراين معتقدم كه از اين جهت كتابفروشان شهرستاني تا حدي حق دارند!»
وي معتقد است كه برگزاري نمايشگاه هاي كتاب در هر يك از استان ها منجر به ايجاد موجي از شور و اشتياق به كتاب مي شود و مي افزايد: «شما اگر به استان هاي ميزبان نمايشگاه مراجعه كنيد با تبليغات خياباني متعددي در سطح شهر مواجه مي شويد كه مردم را به كتابخواني دعوت مي كنند. از سويي تمام رسانه هاي آن استان نيز خبرهاي نمايشگاه را پوشش مي دهند. به همين واسطه مردم به نمايشگاه مي روند و كتاب مي خرند. از اين طريق حداقل مي توان فرصتي فراهم كرد كه كتاب به خانه هاي مردم برود. به عنوان يك ناشر و همچنين يك شهروند معتقدم كه برگزاري اين نمايشگاه ها به كتابخوان تر شدن مردم آن استان ها كمك مي كند. اما به هر حال كتابفروشان نيز لطمه مي بينند كه براي حل آن بايد متوليان دست به بررسي بزنند. »

*برخلاف كتابفروشان، با برپايي اين نمايشگاه ها موافق هستم
مهرداد انتظاري هم يكي ديگر از اهالي نشر است كه در اغلب نمايشگاه هاي استاني حضور پررنگي دارد. او هم معتقد است كه اين نمايشگاه ها با وجود تمام كم و كاستي هايشان براي ناشران و مخاطبان خوب هستند. انتظاري كه مديريت نشر «آراسپ» را بر عهده دارد مي گويد: « برخلاف دوستان كتابفروش با برگزاري اين نمايشگاه ها موافق هستم و از مسئولان وزارت ارشاد براي اين اقدام تشكر مي كنم.
علت موافق بودنم نيز به وضعيت نشر كشورمان باز مي گردد. با توجه به حضور در اغلب اين نمايشگاه ها از نزديك در جريان بسياري از مشكلاتي كه مسئولان اجرايي اين نمايشگاه ها با آنها روبه رو مي شوند؛ بوده ام. اغلب ناشران از برگزاري اين نمايشگاه ها راضي هستند چراكه در اين وضع بحراني به فروش كتاب هاي آنان كمك مي كند. اگر برگزاري نمايشگاه هاي استاني متوقف شود آن وقت است كار برخي از ما به طور كامل فلج مي شود! »
انتظاري كه علاوه بر مديريت اين موسسه، مترجم نيز هست معتقد است كه كتابفروشان از امكان فروش كتاب هايي از ناشران مختلف برخوردار هستند. وي تصريح مي كند: « كتابفروشان مي توانند در ميان تازه هاي نشر دست به جستجو زده و پرفروش ترين آثار را انتخاب كنند. به طور قطع اگر كتاب هاي يك كتابفروشي با دقت انتخاب شود امكان فروش آن خيلي بيشتر مي شود. در صورتي كه ممكن است با وضعيت توزيعي كه براي كتاب در كشورمان وجود دارد؛ بسياري از كتاب هاي ما ناشران حتي به كتابفروشي ها راه پيدا نكند كه اين به معناي ضرر است. حداقل فايده اي كه برگزاري اين نمايشگاه ها دارد اين است كه ناشران موفق به عرضه مستقيم كتاب هايشان مي شوند. قبول دارم كه كتابفروشان در اين اقدام آسيب مي بينند اما مساله اينجاست كه اول من ناشر بايد توان حفظ شغلم را داشته باشم كه بعد از آن كتابفروش هم بتواند به فعاليت خود ادامه بدهد. »
نظرات مثبت و منفي مختلفي در خصوص نمايشگاه هاي استاني كتاب شنيده مي شود. نظراتي كه گلايه هاي كتابفروشان بخش مهمي از آن به شمار مي آيد. فعالان اين بخش از حوزه نشر معتقدند اگر متوليان ناگزير به برگزاري نمايشگاه هاي استاني كتاب هستند بهتر است ساز و كاري در نظر بگيرند تا حداقل اين قشر با آسيب هاي كمتري روبه رو شوند و از سويي مردم نيز بتوانند به تازه هاي كتاب دسترسي پيدا كنند.
روزنامه ايران
تهرام/1699/1831