كاربرد سلاح شیمیایی؛ نقض آشكار حقوق بشر

رژیم بعث عراق، سال ها پیش با حمایت قدرت های بزرگ جهان، آغازگر جنگی هشت ساله علیه ایران شد. صدام حسین رئیس جمهوری عراق در 31 شهریور 1359 هجری خورشیدی، با آخرین سلاح ها و تجهیزات نظامی پیشرفته مرزهای مختلف ایران را مورد تجاوز قرار داد، اما پس از مدتی اراده و عزم آهنین ملت ایران در جبهه های نبرد، او را ناتوان و متوقف ساخت و این امر سبب شد تا وی استفاده گسترده از سلاح های شیمیایی را علیه غیرنظامیان در دستور كار خود قرار دهد و این گونه نیروهای عراقی در جنگ تحمیلی، بارها این سلاح های ضدانسانی را علیه هدف های جنگی و غیرنظامی ایران به كار بستند.
نخستین حمله شیمیایی رژیم بعث عراق علیه ایران در 23 دی 1359 هجری خورشیدی، در 50 كیلومتری غرب ایلام صورت پذیرفت و از آن پس بر تعداد این حمله ها افزوده شد به صورتی كه این رژیم در جنایتی دیگر با بمباران منطقه سردشت، 110 تن از ساكنان غیرنظامی این شهر را به شهادت رساند و هشت هزار تن دیگر را با آسیب ها و صدمه های جدی ناشی از آثار شیمیایی، مجروح ساخت.
این حمله ها هنگامی ادامه یافت كه سازمان های مختلف بین المللی در برابر كاربرد این سلاح های كشتار جمعی سكوت كردند، بنابراین این رژیم از آن پس به صورت مستمر منطقه های گوناگون ایران و شهرهای كردنشین عراق را مورد هجوم سلاح های شیمیایی قرار داد كه بمباران شیمیایی حلبچه و روستاهای اطراف آن یكی از فاجعه های انسانی در جریان جنگ ایران و عراق محسوب می شود كه مشابه آن را می توان حادثه بمباران شیمیایی هیروشیما و ناكازاكی در جنگ جهانی دوم دانست. رویدادی كه در آن از وسیع ترین و گسترده ترین جنگ افزارهای شیمیایی استفاده شد.
حمله به حلبچه هنگامی صورت پذیرفت كه رزمندگان غیور ایرانی با یاری نیروهای كرد عراقی موفق شده بودند تا در عمق خاك این كشور پیشروی كنند و برخی از شهرهای كردنشین از جمله حلبچه را از دست نیروهای عراقی آزاد سازند، ارتش عراق تصمیم گرفت تا به این اقدام رزمندگان اسلام پاسخ دهد و این گونه در 25 اسفند 1366 هجری خورشیدی در عملیاتی به نام «انفال» به وسیله 50 فروند هواپیمای ویژه كه هر یك به چهار عدد بمب شیمیایی 500 كیلویی مجهز بودند، 200 بمب حاوی مواد شیمیایی را بر سر مردم بی گناه این شهر ریختند و جنایتی بی سابقه را در جنگ تحمیلی رقم زدند.
پس از این بمباران گسترده، نیروهای ایرانی به یاری آوارگان بی پناه و زخمی شتافتند، در این حادثه شدت بمباران به اندازه ای بود كه بیش از پنج هزار تن كشته و هزاران تن زخمی شدند.
این فاجعه در حالی صورت پذیرفت كه كشور عراق جزو 120 كشور امضا كننده پروتكل ژنو درباره منع استفاده از سلاح های سمی، خفه كننده و تركیبات باكتریولوژیك بود، اما رژیم عراق بی تفاوت به قواعد و حقوق بین المللی و با زیر پاگذاشتن تمام ارزش های انسانی و نادیده انگاشتن حقوق بشر، زنان و كودكان غیرنظامی حلبچه را قربانی زیاده خواهی های خود كرد.
انتشار این خبر سبب شد تا گروه های مختلف برای گردآوری گزارش و یافتن حقیقت ماجرا به این منطقه اعزام شوند و پس از حضور خبرنگاران خارجی و بازتاب گسترده صحنه‏های دلخراش قربانیان بمباران حلبچه، اعتراض و واكنش های زیادی در سطح جامعه بین الملل صورت پذیرفت به گونه ای كه طرفداران حقوق بشر و رسانه های گوناگون، این جنایت دهشتناك را محكوم كردند و از آن پس این رویداد تلخ سبب انزوای بین المللی رژیم عراق شد و روابط خارجی این كشور را با چالش جدی رو به رو كرد.
**پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت سالروز بمباران شیمیایی حلبچه با «داریوش اشرافی» استادیار حقوق بین الملل دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مركز و دست اندركار تهیه و پیگیری پرونده جانبازان شیمیایی به گفت وگو پرداخته است.
داریوش اشرافی تاریخچه به كارگیری سلاح شیمیایی را مربوط به جنگ جهانی اول دانست و گفت: در آن زمان از این سلاح ها به صورت گسترده استفاده می شد كه این امر آسیب های بسیاری را بر جوامع مختلف و مردم وارد آورد. به علت گستردگی این خسارت ها، جامعه ملل در اقدامی برای مبارزه با سلاح های شیمیایی پروتكل 1925 ژنو را تهیه و تصویب كرد كه در آن كاربرد این نوع سلاح ممنوع شده بود، اما در 1949 میلادی با توجه به قواعد بشردوستانه و كنوانسیون چهارگانه ژنو، ممنوعیت جهانی را نیز به بندهای این موافقتنامه افزود. با وجود محدودیت های بین المللی كه در قالب كنوانسیون ها و سندهای متعدد وجود دارد، اما هنوز نیز گزارش هایی پراكنده از به كارگیری سلاح های شیمیایی در منطقه های مختلف جهان منتشر می شود.
این استاد حقوق بین الملل با اشاره به این كه در طول تاریخ بیشترین و گسترده ترین كاربرد سلاح های شیمیایی در جنگ عراق علیه ایران اتفاق افتاده است، یادآور شد: رژیم بعث در عملیات خیبر، بدر و دیگر عملیات های دفاع مقدس از این سلاح های كشتار جمعی استفاده كرد و در ماه های پایانی جنگ، صدام برای آن كه بتواند ایران را به تسلیم وادار سازد در منطقه های مسكونی، شهرها و در برابر مردم غیر نظامی بی دفاع نیز از این نوع سلاح های خطرناك استفاده كرد و شهرهای سردشت و حلبچه را مورد حمله شیمیایی قرار داد.
وی علت به كارگیری این نوع سلاح را از گذشته تاكنون تسلیم و تضعیف روحیه دشمن عنوان كرد و اظهار داشت: فرماندهان یا نظامیان در هنگامه جنگ های جهانی و دیگر جنگ ها در صحنه نبرد زمانی كه دشمن را در موضع برتر می دیدند برای تغییر شرایط جبهه های جنگ به اعمال غیر انسانی همچون استفاده از سلاح های كشتار جمعی دست می زدند. با این وجود در طول زمان كشورها مجبور شدند تا به برخی قواعد و اصول پایبند باشند و پس از آن افكار عمومی جهان نیز با توجه به تاثیرهای مخربی كه سلاح های شیمیایی بر انسان و طبیعت دارد و آثاری كه عوارض آن نسل های آینده را نیز متاثر می كند، این عمل را بسیار ناپسند می دانند. اما رژیم بعث بدون توجه به چنین واكنش های بین المللی، در طول جنگ تحمیلی، بارها سلاح های شیمیایی را به كار برد و دلیلش آن بود كه صدام گمان می كرد از بمباران شیمیایی می تواند به عنوان عاملی بازدارنده برای جلوگیری از پیشروی نیروهای ایرانی استفاده كند.
اشرافی نخستین سند حقوقی را كه به طور مستقیم كاربرد سلاح های شیمیایی را ممنوع می كرد، پروتكل 1925 ژنو دانست و بیان داشت: جامعه ملل این سند را طراحی و تصویب كرد. شماری از كشورها به آن پیوستند كه دستاورد بزرگی برای نظام بین الملل به شمار می رفت و برخی دیگر از دولت ها نیز این سند را با شرایطی پذیرفتند اما این كنوانسیون، تنها جامعه جهانی را از كاربرد سلاح های شیمیایی بازمی داشت و مساله تولید این سلاح ها در آن پیش بینی نشده بود. سرانجام برای برطرف كردن كاستی های موجود در این كنوانسیون، سازمان منع سلاح‌های شیمیایی به منظور جلوگیری از گسترش این نوع سلاح ها تشكیل و كنوانسیون منع تكثیر و توسعه سلاح های شیمیایی در 1992 میلادی تنظیم شد كه در آن نه تنها تولید این سلاح ها را ممنوع كرده بود بلكه كشورها موظف می شدند تا ذخیره های شیمیایی خود را در یك بازه زمانی منهدم كنند.
این استاد حقوق بین الملل با اشاره به این كه سلاح های شیمیایی جزو سلاح های كشتار جمعی به شمار می رود و استفاده از آنها نقض آشكار حقوق بین الملل است و جنایت جنگی محسوب می شود، افزود: با وجود حضور هیات های متعدد صلیب سرخ و سازمان های بین المللی برای بازدید از كاربرد سلاح های شیمیایی در جنگ ایران و عراق، فرستادن برخی از جانبازان شیمیایی برای درمان به كشورهای سوئیس، آلمان و بلژیك و رسانه ای و آشكار شدن استفاده گسترده رژیم بعث از این سلاح ها، شورای امنیت اقدامی صریح و موثر انجام نداد و هنگامی كه سازمان های بین المللی برپایه عدالت و قواعد حقوق بین الملل می بایست عراق را به عنوان كشور ناقض حقوق بین الملل معرفی و او را محكوم می كردند، از این كار خودداری و تنها به بیان عبارت «محكوم كردن استفاده از سلاح های شیمیایی» بسنده كردند.
وی بمباران حلبچه را یكی از بزرگترین و جنایت آمیزترین كاربرد سلاح های شیمیایی در جریان جنگ تحمیلی و طول تاریخ دانست و گفت: زمانی كه صدام از این سلاح برای سركوب مردم غیرنظامی كشور خود در حلبچه بهره برد، به علت استنشاق گازهای شیمیایی شش هزار تن از شهروندان بی گناه این شهر كشته و صدها تن مجروح شدند. در بازدیدی كه دو هفته پس از بمباران شیمیایی حلبچه صورت گرفت، هنوز بوی گاز از برخی منطقه ها به مشام می رسید و حجم انباشته شده گاز در زیرزمین ها كه مكان اسكان و پناهگاه مردم بی دفاع بود، بیشتر بود. بمباران شیمیایی حلبچه اقدامی بود كه سبب شد تا افراد غیر نظامی از جمله زنان و كودكان بی شماری را به كام مرگ بكشاند و به عنوان یكی از جنایت های بزرگ قرن 21، از آن یاد شود.
داریوش اشرافی با اشاره به این كه این كشتار جمعی به وسیله دولت عراق در حق هموطنان خویش در حلبچه انجام شده بود و كشور خارجی آنها را مورد حمله قرار نداده بود، اظهار داشت: پس از دستگیری و در جریان محاكمه صدام، سندها و مدرك های این جنایت جمع آوری و در دادگاه علیه او به كار گرفته و یكی از اتهام های بزرگ وی به كارگیری سلاح شیمیایی علیه مردم بی دفاع حلبچه عنوان شد، همچنین فردی به نام علی شیمیایی كه به عنوان مباشر صدام در استفاده از سلاح شیمیایی شناخته می شد نیز محكوم و به سزای اعمال خود رسید. این جنایت كه آسیب های فراوانی را بر مردم این سامان وارد ساخت و آثار آن تا نسل ها باقی ماند، هرگز از حافظه تاریخ پاك نخواهد شد.
این استاد دانشگاه درباره علت محكوم نشدن اقدام های نادرست عراق در استفاده از سلاح های شیمیایی به وسیله شورای امنیت سازمان ملل، یادآور شد: ایران بلافاصله هر بار پس از استفاده عراق از سلاح های شیمیایی، به سازمان ملل و صلیب سرخ جهانی این مساله را اطلاع می داد و با فرستادن جانبازان شیمیایی به بیمارستان های كشورهای گوناگون، جهانیان را نسبت به اعمال ضدحقوق بشر صدام آگاه می ساخت اما به دلیل آن كه شورای امنیت سازمان ملل پیش از آن كه نهادی حقوقی باشد سیاسی محسوب می شود و تصمیم گیری ها در آن، به جای آن كه از قواعد و حقوق بین الملل ریشه بگیرد، جنبه سیاسی دارد و نوع موضع گیری های اعضای آن معطوف به منافع و روابط سیاسی است، در برابر این موضوع سكوت كرد. در آن برهه زمانی منافع قدرت های بزرگ جهان ایجاب می كرد تا ایران پیروز این جنگ نباشد بنابراین با وجودغیرقانونی و غیر انسانی بودن بمباران شیمیایی شهرهای بی دفاع، این سازمان و جامعه جهانی واكنشی مناسب از خود نشان ندادند و این اقدام های عراق را نادیده انگاشتند.
وی در ادامه افزود: در هنگام جنگ، رسانه های غربی گزارش هایی را مبنی بر دخالت برخی از شركت های آلمانی، سوئیسی، آمریكایی و انگلیسی در تجهیز عراق به سلاح شیمیایی منتشر كردند و آنچه كه مشخص است این كه رژیم بعث بدون همراهی و همكاری آنها نمی توانست تكنولوژی لازم را برای سلاح شیمیایی به دست آورد. بمباران های شیمیایی خسارت های مادی و جانی فراوانی را بر ایران وارد ساخت و این امر سبب شد تا جامعه بین المللی از خطرهای كاربرد این نوع سلاح بیش از پیش آگاه شود و نسبت به استفاده از این سلاح های مخرب واكنش نشان دهد و این گونه زمینه برای انعقاد و پذیرفتن كنوانسیون منع تولید و تكثیر سلاح های شیمیایی در 1992 میلادی فراهم شد، به صورتی كه اكنون به كارگیری سلاح های شیمیایی، امری بسیار زشت و غیرقابل پذیرش به شمار می رود.
اشرافی با اشاره به استفاده از سلاح های شیمیایی در سوریه بیان داشت: گزارش هایی مبنی بر به كارگیری این جنگ افزار در درگیری های موجود در سوریه وجود داشت كه دولت سوریه مخالفان خود از جمله داعش و گروه النصره را مسئول آن معرفی كرد البته در برابر آن برخی كشورهای غربی این اتهام را متوجه ارتش سوریه دانستند. بنابراین دولت سوریه برای اثبات حقانیت خود تمام سلاح های شیمیایی را در حضور نمایندگانی از سازمان های بین المللی نابود كرد.
این استاد دانشگاه در پایان، كنوانسیون منع تولید و توسعه سلاح های شیمیایی را به نوعی شبیه سازوكار آژانس انرژی اتمی معرفی كرد و گفت: كنترل تاسیسات اتمی با كارخانه های تولید سلاح شیمیایی متفاوت است. نظارت بر تكنولوژی تولید سلاح های هسته ای به علت مشخص بودن و پیچیدگی؛ آسان تر و راحت تر صورت می گیرد، اما تولید و تكثیر سلاح های شیمیایی ساده تر است و بسیاری از مواد شیمیایی كه برای مبارزه با آفت های گیاهی و حشره های موذی به كار می روند، در دسترس همگان قرار دارند و با تغییر ناچیزی در آن به گاز تبدیل و از آنها در ساخت سلاح شیمیایی استفاده می شود. اما خوشبختانه اینك اراده لازم در نظام بین الملل وجود دارد تا با به كارگیری سلاح های شیمیایی مبارزه شود.
*گروه اطلاع رسانی (مهسا شریفی)
پژوهشم**2059**9128**9131