چهارشنبه سوری؛ نماد روشنایی و مهرورزی

چهارشنبه سوری از آیین های باستانی ایران زمین در آستانه سال نو خورشیدی است كه در شب چهارشنبه آخر سال برگزار می شود و در آن، مردم به جشن و شادی می پردازند. این سنت در واقع مراسم باستانی پنج روز آخر سال به نام پنجه دزدیده یا اندرگاه به شمار می رود كه در آن افراد،‌ با روشن كردن آتش، از روی آن می پریدند تا این عنصر چهارگانه در آستانه نوروز، بیماری ها، زشتی ها، بدی ها و همه گرفتاری ها را از میان بردارد و مسیر روشنایی را به آنان نشان دهد.
با آنكه سده های متمادی از پیدایش جشن چهارشنبه سوری می گذرد،‌ اما همچنان این آیین كهن با كمی تفاوت در شهرهای گوناگون كشور برپا می شود، به عنوان نمونه در بخشی از منطقه های ایران در این مراسم، رسمی را به نام «كوزه شكنی» برگزار می كنند، بدین شكل كه در یك كوزه مقداری نمك، زغال و سكه می ریزند و سپس كوزه را دور سر خود می چرخانند و سرانجام آخرین فرد به پشت بام می رود و كوزه را به پایین پرت می كند.
«فالگوش ایستادن» نیز سنتی دیگر است كه در آن، برخی از افراد برای برآورده شدن حاجت خود نیت می كنند و در مسیر رفت و آمد قرار می گیرند و به سخنان نخستین عابری كه از آنجا می گذرد، گوش فرا می دهند و كلام وی را به عنوان فال خود می گیرند.
مهمترین رسم چهارشنبه سوری از دیرباز تا كنون «بوته افروزی» بوده است، بر پایه آن، با روشن كردن آتش و پریدن از روی آن، غم هایشان را به آتش می دهند و سرخی و شادی آتش را از آنِ خود می كنند.
امروز این رسم كهن به علت استفاده برخی از افراد از مواد منفجره و وسایل آتش زای مخرب تا میزانی این آیین تحت تاثیر قرار گرفته است و هر سال سبب ایجاد حادثه هایی ناگوار می شود، امید است تا با تلاشی همگانی بتوان دوباره شاهد پر رنگ شدن رسم های نیك چهارشنبه سوری شد و با برپایی بی خطر این جشن به استقبال هر چه بهتر نوروز رفت.
«ابوالقاسم اسماعیل پور» مدرس دانشگاه شهید بهشتی و اسطوره شناس به مناسبت فرا رسیدن چهارشنبه سوری در گفت و گو با پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا در تشریح پیشینه این مراسم، گفت: این سنت یكی از آئین های بومی ایرانیان در زمان های كهن است كه در شب چهارشنبه آخر سال برپا می شد، هدف از این رسم، دور ساختن نحسی آخر سال بود. از نظر علم نجوم، در گذشته چهارشنبه را نحس می دانستند، به همین دلیل آتش می افروختند تا به این وسیله بدی ها را از خود و خانواده دور كنند. بر پایه دیگر روایت ها، مردم جامعه می خواستند، هوا گرم تر شود و زمستان را پشت سر بگذارند تا بهار نزدیك شود، زیرا پس از آن می توانستند، كشاورزی كنند و كسب و كار رونق می گرفت، بنابراین آتش می افروختند تا سرما هرچه سریع تر برود. در واقع می توان گفت كه چهارشنبه سوری آئینی باستانی و مربوط به مردمان محلی و بومی ایران است، این جشن در گذشته «جشن سوری» یا جشن سرخ نام داشت، در این مراسم هنگام پریدن از روی آتش شعر «زردی من از تو سرخی تو از من» را افراد می خواندند تا سلامتی را از آتش بگیرند، آتش در نزد ایرانیان نماد روشنی، پاكی، زندگی، سازندگی و تندرستی به شمار می رود، گفتنی است، در آئین باستان چند روز پیش از نوروز، مردمانی به نام آتش افروزان كه پیام آور این جشن بودند، به شهرها و روستاها می رفتند تا مردم را برای این مراسم آماده كنند. آتش افروزان، زنان و مردانی بسیار هنرمند بودند كه با برگزاری نمایش های خیابانی، دست افشانی ها، سروده ها و آوازهای شورانگیز به سرگرم كردن و خشنود ساختن مردم می پرداختند. هدف آنها انتقال نیروی فزاینده و نیك به افراد برای چیره شدن بر غم و افسردگی بود، آنان كه زنان و مردان شادی بخش خوانده می شدند، در روزگار كنونی هنوز نمونه های كوچكی از خود را با عنوان خواجه پیروز یا حاجی فیروز زنده نگاه داشته اند كه البته از هنرمندی زن و مرد آتش افروز در دوران گذشته بسیار دور است.
مدرس دانشگاه شهید بهشتی درباره برگزاری آئین چهارشنبه سوری در كشورهای دیگر افزود: در ارتباط با موضوع این سنت، یاد آوری چند نكته ضروری است. نخست اینكه در تمامی كشورهای خاورمیانه از جمله مصر و بین النحرین، آتش را عنصر مقدسی می دانستند، به گونه ای كه در اساطیر روم و در مذهب رومی، معبد آتشی به نام «وستا» وجود داشت، وستا، الهه اجاق یا آتشدان خانگی، خانه و خانواده بود، حضور این الهه نمادی از آتش مقدسی بود كه در اجاق یا آتشدان خاص او و همینطور در معبدش، افروخته می‌شد. در ایران نیز این عنصر را محترم می دانستند، اما نه آنگونه كه تصور شود، گذشتگان آتش پرست بودند، بلكه آتش عنصر مهمی در زندگی بشر به شمار می رفت. زیرا از آن برای آهنگری، گرم شدن خانه، روشنایی شب، نانوایی و بسیاری از امور معیشتی استفاده می كردند.
وی در توضیح دلیل نامگذاری این جشن با عنوان چهارشنبه سوری بیان داشت: جشن سوری به دلیل سرخی آتش به این نام مشهور شده و در كنار دیگر آئین های پیش از نوروز همچون قاشق زنی، میر نوروزی و بسیاری دیگر، در پنج روز آخر سال كه به اصطلاح به آن «پنجه آخر سال» می گفتند، برگزار می شده است. پیش از اینكه منجمان ایران، تقویم خورشیدی را تهیه و تنظیم كنند، سال های ایرانیان در گردش بود. در آن تقویم كل سال را 360 روز در نظر می گرفتند، یعنی هر ماه 30 روز بود و در آخر پنج روز و چند ساعت اضافه تر از سال باقی می ماند كه آن را جزو سال نمی دانستند و به آن «پنجه» می گفتند. این روزها جزو قانون های تقویم نجومی نبوده است، بنابراین به نوعی نمادی از بی نظمی و آشوب به شمار می رفت.
ابوالقاسم اسماعیل پور درباره فلسفه پریدن از روی آتش گفت: آتش، عنصری برای پاك كردن بدی ها، آلودگی ها و نا سلامتی محسوب می شود، بنابراین پریدن از روی آتش برای به دست آوردن سلامت اجرا می شده است. در گذشته خاكستر چهارشنبه سوری، نحس دانسته می شد، زیرا مردم هنگام پریدن از روی آن، زردی و ییماری خود را، از راه جادوی سرایتی، به آتش می دادند و در برابر سرخی و شادابی آتش را از آن خود می كردند، به همین دلیل پس از پریدن از روی آتش، در هر خانه، زنی خاكستر باقی مانده را در خاك انداز جمع می كرد و آن را از خانه بیرون می برد و سر چهار راه، یا در آب روان می ریخت. این بانوان در راه بازگشت به خانه، در خانه ها را به صدا در می آوردند و به ساكنان آن می گفتند كه از مراسم شادی می آیند و تندرستی و شادی برای خانواده آورده اند. در این هنگام اهالی خانه در را به روی آنان می گشودند و بدین گونه همراه خود تندرستی و شادی را برای یك سال به درون خانه خود می بردند.
این اسطوره شناس با اشاره به مراسم قاشق زنی كه در شب چهارشنبه سوری برگزار می شود، تصریح كرد: در این آیین برخی افراد، چادر به سر می كردند و صورت خود را می پوشاندند تا شناخته نشوند و سپس در خانه ها را برای گرفتن هدیه می زدند. فلسفه وجودی این رسم به «فروهر» ها باز می گردد، فروهر به معنای روح و روان نیاكان به شمار می رفت، در واقع چادر سر كردن نمادی از ارواح مردگان بود تا آنها دیده نشوند.
وی با اشاره به چگونگی برگزاری این مراسم در كشورهای دیگر توضیح داد: این رسم در آذربایجان، تركیه، تاجیكستان و ازبكستان به صورت كلی در آسیای مركزی به صورت سنتی برگزار می شود. در این سرزمین ها پختن شیرینی و آش در چهارشنبه سوری مرسوم است و جشن های سراسری چند روزه، جزئی جدا نشدنی از آن محسوب می شود، در این كشورها چهارشنبه سوری را برای عناصر چهارگانه كه آب، باد، خاك و آتش است، جشن می گیرند. در آذربایجان در شب چهارشنبه دختران نیتی در قلب خود می‌كنند و در گذرگاه‌ ها می‌ایستند و اگر سخنی موافق خواست خود از رهگذری بشنوند، بسیار خوشحال می‌شوند و مطمئن می شوند كه حاجتشان برآورده خواهد شد. براین پایه مردم سعی می‌كنند، در نوروز سخنی نامناسب كه نشان از ناامیدی دارد، به زبان نیاورند و از به كار بردن سخنان ناپسند و نارحت كننده بپرهیزند.
مدرس دانشگاه شهید بهشتی در پایان از تغییر سنت چهارشنبه سوری در كشور ابراز تاسف كرد و اظهار داشت: خوشبختانه در كشورهای دیگر هنوز این آئین به شكل سنتی برگزار می شود. این حركت های تازه، مورد پسند هیچ فرهنگی نیست و هیچ ارتباطی با چهارشنبه سوری ندارد. رفتار خشونت آمیز و خلاف با عرف و منش جامعه نظیر آنچه كه اكنون با نام چهارشنبه سوری شاهد آن هستیم، در آیین دیده نمی شود، افرادی كه با منفجر كردن ترقه و پراكندن آتش سلامتی مردم را هدف می گیرند، با انجام دادن رفتاری آمیخته به هرج و مرج روحی، آیین چهارشنبه سوری را تحریف كرده اند.
*گروه اطلاع رسانی(مریم سیدان)
پژوهشم**9368**2002**9131