زرین كوب؛ مورخ و منتقدی توانمند

عبدالحسین زرین كوب در 27 اسفند 1301 خورشیدی در بروجرد دیده به جهان گشود و دوره ابتدایی و متوسطه را در زادگاه خویش گذراند و برای ادامه تحصیل راهی تهران شد. وی با انتخاب رشته ادبی، تحصیلات دبیرستانی را به پایان برد، در نهایت پس از گذشت یك سال به شهر خود بازگشت و به آموزش تاریخ، ادبیات فارسی، عربی، فلسفه و زبان خارجی پرداخت.
این پژوهشگر ایرانی، دگربار راهی پایتخت شد و پس از كسب رتبه نخست رشته حقوق در دانشگاه تهران به درخواست پدر خویش به زادگاه خود رفت. این امر سبب شد تا «علی اكبر دهخدا» ریاست دانشكده حقوق نیز از اینكه چنین دانشجوی فاضلی را از دست می دهد، اظهار تأسف كند.
سرانجام اشتیاق به آموزش علم و دانش سبب شد تا وی به دانشگاه تهران بازگردد و در رشته زبان و ادبیات فارسی به تحصیل بپردازد، این مورخ، تحصیلات تكمیلی و دكتری خود را با موفقیت در این دانشگاه به پایان رساند و از تجربه استادان بنام آن دوره همچون «عباس اقبال آشتیانی، سعید نفیسی، محمد معین، پرویز ناتل خانلری، غلامحسین صدیقی و عباس زریاب خویی» بهره برد و با نشان دادن استعداد بسیار خود در ادبیات از طرف این بزرگان برای مشاركت در طرح ترجمه مقاله های «دایرة المعارف اسلام طبع هلند»، از این مورخ دعوت به عمل آید.
عبدالحسین زرین كوب در هنگام تحصیل در تهران، نزد «حاج شیخ ابوالحسن شعرانی» رفت و با مباحث حكمت و فلسفه، آشنایی بیشتر یافت. از همان روزگار به فلسفه معاصر غربی علاقمند شد و اثرهای جاودانه ای در این زمینه نگاشت، وی نخستین كتاب خود را با عنوان «فلسفه شعر یا تاریخ تطور شعر و شاعری در ایران» نوشت.
این پژوهشگر و نویسنده برجسته ایرانی، از خویش آثار ارزشمندی را به یادگار گذاشت كه از آن میان می توان به «2 قرن سكوت، تاریخ ایران بعد از اسلام، از كوچه رندان، پله پله تا ملاقات خدا، كارنامه اسلام، سر نی، پیرگنجه در جستجوی ناكجاآباد، در قلمرو وجدان، دفتر ایام، سیری در شعر فارسی، نقش بر آب، نقد ادبی، تاریخ ایران از آغاز تا سقوط سلطنت پهلوی و فرار از مدرسه» اشاره كرد.
این تاریخ نگار، سراسر زندگانی خود را با مطالعه در زمینه تاریخ، ادبیات و فلسفه گذراند و پیوندی عمیق میان این رشته ها به وجود آورد. آثار وی سبب شد تا از او برای آموزش از طرف برخی از دانشگاه های جهان دعوت به عمل آید. این نویسنده با سفر به این كشورها و آموزش در دانشگاه های مهم دنیا با دانشمندان و نویسندگان بزرگ ایرانی و خارجی آشنا و از دانش آنان بهره مند شد.
استاد عبدالحسین زرین كوب علاوه بر فعالیت های علمی و ادبی خود، در مجلس هایی چون «كنگره اسلامی در بغداد، كنگره بین الملل علوم تاریخی در وین، كنگره تاریخ ادیان در ژنو و مجلس بزرگداشت حافظ شیرازی در دوشنبه تاجیكستان» به عنوان نماینده ایران به سخنرانی پرداخت. وی در كنار امر آموزش، عضو شورای مشاوران عالی كتابخانه ملی و شورای عالی علمی مركز دایره المعارف بزرگ اسلامی نیز بود.
سرانجام این نویسنده بنام ایران زمین در 24 شهریور 1378 خورشیدی در 77 سالگی در تهران دیده از جهان فروبست و به سرای باقی شتافت.
«عبدالحسین فرزاد» استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی و از شاگردان عبدالحسین زرین كوب به مناسبت سالروز تولد این نویسنده و مورخ در گفت و گو با پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا، گفت: زرین كوب هرگز به فاصله سنی دانشجویان با خودش توجهی نشان نمی داد و سعه صدر این استاد ارتباطی صمیمی را میان دانشجویان و وی به وجود آورده بود. زرین كوب، هنگامی كه به امر آموزش همت می گماشت، مخاطب را در برابر كتابخانه ای گسترده قرار می داد كه گویی بهترین بخش های هر كتاب را به شنونده خود هدیه می كند. موضوع مهم این بود كه وقتی شاگردان وی هر یك از این كتاب ها را مورد مطالعه قرار می دادند، مشاهده می كردند كه بهترین بخش آن كتاب، همان بخشی است كه استاد زرین كوب در كلاس مطرح كرده بود. به بیان دیگر آنچه از كتاب های پیشین در آثار او آمده ،‌ چكیده راستین هر كتابی به شمار می رود كه وی آن را مطالعه كرده است.
این مترجم ادبیات عرب، زرین كوب را پژوهشگری چند بُعدی دانست و بیان داشت: این استاد، پژوهشگری چند بُعدی است كه می توان از پژوهش های متفاوت ادبی، تاریخی و حتی نمایشنامه هایی كه زیاد هم منتشر نشده است، متوجه آن شد. زرین كوب با داشتن حافظه ای قوی و دقت نظر بالا توانست، در شاخه نقد دانشگاهی تحولی اساسی ایجاد كند و میان منتقدان، فردشناختی و تحلیل درون مایگی را گسترش دهد.
وی با اشاره به گسترده بودن حوزه فعالیت عبدالحسین زركوب یادآور شد: این ادیب برجسته در علم تاریخ، ادبیات، عرفان و تصوف استاد توانمندی به شمار می رفت، شیوه مطالعه وی به صورت مدرن بود و اطلاعات زیادی را در مدت كمی به دست می آورد. در مطالعه مطالب تاریخی و فلسفی به جزییات توجه زیادی می كرد و تا نتیجه علمی كه می خواست از مطلب نمی گرفت، آن را رها نمی كرد و در نهایت با ذهن نقد گونه اش نتیجه گیری می كرد و مطلب را ارائه می داد.
این استاد ادبیات یادآور شد: ذهن زرین كوب تمامی موارد را با ادبیات می سنجید و با هر دانشی كه به گونه ای با این مقوله ارتباط داشت، آشنا بود، بر همین پایه از اطلاعات به شكل عمیق استفاده می كرد و به طور تقریبی تمامی رمان ها و آثار برجسته ادبی ایران، عرب و اروپا را در حافظه داشت و به راحتی شخصیت ها و عناصر داستان ها را تحلیل می كرد. نقدهای ادبی و تحلیل های عرفانی وی بر مثنوی و غیره، دلیلی بر این ادعا است. این استاد افزون بر ادبیات فارسی و تاریخ ایران، بر ادبیات، تاریخ و فرهنگ عرب و اروپا تسلط كامل داشت. حوزه تخصص زرین كوب، تاریخ اسلام، تاریخ ادیان، تاریخ كلام، تاریخ تصوف، نقد ادبی، تاریخ جهان، ادبیات ایران و عرب و اروپا بود.
عبدالحسین فرزاد در ادامه افزود: تسلط وی به چند زبان باعث شد تا بیشتر اثرهای برجسته جهان را به زبان اصلی بخواند، به این دلیل كه مشكل های ترجمه را به خوبی می دانست، بخش هایی از آثار مهم ادبی را كه مترجمان از ترجمه آن به فارسی ناتوان بودند، توضیح می داد و می گفت مترجم با آنكه مسلط به زبان اثر بوده، اما نتوانسته است برای برخی اصطلاح ها، معادل هایی در فارسی بیابد. او بیان می كرد، برخی موارد در آثار ادبی وجود دارد كه قابل ترجمه كردن نیست و باید آنها را به زبان و با فرهنگ اصلی خواند و درك كرد. زرین كوب علاقه ای شدید به «یوهان گوته» فیلسوف آلمانی داشت و می گفت اگر آثار او را به آلمانی می خواندید، آن وقت براین كه چرا وی شیفته حافظ شیرازی بوده است، بیشتر واقف می شدید.
این استاد ادبیات زبان فارسی بیان داشت: مبالغه نیست كه اگر گفته شود زرین كوب، علامه روزگار ما است و همه چیز می داند، در نقد ادبی با گنجینه سرشار و پیشینه تاریخی و نظری مطالعاتش، بی نظیر بود. در غرب تنها، «رنه ولك» را در تاریخ تازه نقد و در میان عرب ها «احسان عباس»، را می توان همانند عبدالحسین زرین كوب یافت.
وی با اشاره به آثار ادبی و عرفانی این منتقد، گفت: آثار زرین كوب جزو منابع مهم و نخستین اطلاعات است، او اطلاعات گسترده ای از «محی الدین عربی، حافظ، مولانا» و دیگر صوفیان و عارفان داشت. پژوهش های عرفانی این مورخ، هنوز از پژوهش های درجه یك جهان محسوب می شود، در میان آثار ادبی و عرفانی وی به «با كاروان حله، میراث صوفیه و پله پله تا ملاقات خدا» می توان اشاره كرد كه شاید هیچ اثری تا این اندازه محققانه و پژوهشگرانه در تاریخ ادبیات و عرفان ایران نیست.
عبدالحسین فرزاد در پایان «دو قرن سكوت» را مهمترین و محبوب ترین كتاب این پژوهشگر دانست و بیان كرد: این اثر، تاریخ ایران در دو سده نخستین ورود اعراب به ایران است كه در ارتباط با ادبیات، هنر و درگیری های سیاسی و اجتماعی ضد سلطه اعراب آن زمان به شمار می رود. سرگرمی نهضت های سیاسی، اجتماعی و دینی در این دو سده، باعث شده بود، كمتر به هنر و ادبیات پرداخته شود و در واقع این دوران، هنگامه سكوت دانش، شعر و هنر ایرانی محسوب می شود. منابعی كه وی در این كتاب از آنها استفاده كرده است، منابع معتبری هستند، این استاد در تالیف های خود هیچ گاه نخواست بخشی را نادیده بگیرد و در واقع نگرش زرین كوب، شیوه بی طرفانه، غیرمتعصبانه و همه جانبه است و مهمترین نكته در تاریخ نگاری او، نداشتن تعصب و یك جانبه نگری دانسته می شود كه وی به مورخی بی طرف مشهور شده است.
*گروه اطلاع رسانی(مریم همتی)
پژوهشم**9117**2002**9131