صائب تبریزی؛ شاعری مضمون پرداز و اخلاق مدار

میرزا محمد علی بیك مشهور به صائب تبریزی نامدارترین غزل سرای سده 11 خورشیدی در حكومت صفویان در اصفهان چشم به جهان گشود و بعدها در زادگاه خویش به آموختن علوم رایج پرداخت و با دانش های عقلی و نقلی آشنا شد. او از محضر استادان بنامی همچون «حكیم ركن الدین مسعود كاشانی و حكیم شرف الدین حسن شعایی اصفهانی» بهره های فراوانی برد.
شعرهای وی بر پایه مضمون سازی ظریف و تمثیل استوار بود و به مولوی و حافظ علاقه داشت، این شاعر چیره دست توانست با سبك هندی به اوج شهرت برسد. صائب تبریزی در سرودن غزل از چندین موضوع بهره می گرفت و هر بیت آن از استقلال معنایی بالایی برخوردار بود. از مهم ترین و اساسی ترین نكته های شعرهای وی می توان به قرار گرفتن لحظه های ناب كشف و شهود شاعرانه در برابر آینه اشاره كرد.
این شاعر به دنیای عرفان نیز وارد و با بزرگانی همچون عطار، سنایی، مولوی، حافظ و سعدی همگام شد و همواره تلاش كرد تا حقیقت شگرف زیبایی جهان آفرینش را كه در نتیجه كشف و شهود بدان دست پیدا كرده بود، جلوه گر و باورپذیر سازد.
شهرت و آوازه شعرها و سخنان پربار او سبب شد تا مشتاقان بسیاری به دیدار این عارف بشتابند و از دانش وی بهره مند شوند. صائب تبریزی شعرهای بسیاری در قالب غزل سروده و مثنوی «قندهارنامه» را درباره جنگ های شاه عباس دوم و فتح قندهار به یادگار گذاشته است.
سرانجام صائب تبریزی پس از سال ها سرودن شعر و غزل در 1055 هجری خورشیدی رخ در نقاب خاك كشید و به دیار حق شتافت.
«محمد اسماعیل شفیع پور فومنی» استاد ادبیات و زبان شناسی دانشگاه علامه طباطبایی و مدیر فرهنگی هنری دانشگاه سوره در گفت و گو با پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا، به مناسبت روز بزرگداشت صائب تبریزی، گفت: وی از مشهورترین شاعران عهد صفویه است كه تاریخ تولدش مشخص نیست، محل تولد او را بعضی در تبریز و بسیاری در اصفهان دانسته اند. این شاعر در 1034 هـجری قمری از اصفهان عازم هندوستان شد و به هرات و كابل رفت. ظفرخان حكمران كابل، صائب تبریزی را مورد عنایت قرار و او را مستعدخان لقب داد. وی پس از چند سال به ایران بازگشت و در اصفهان اقامت گزید و تنها گاهی به شهرهایی همچون قزوین، اردبیل، تبریز و یزد سفر كرد.
استاد ادبیات و زبان شناسی دانشگاه علامه طباطبایی بیان داشت: پس از سده پنجم هجری، سبك عراقی در شعر فارسی به وجود آمد كه در شعر شاعرانی همچون «سنایی، نظامی، مولانا، سعدی و حافظ» مشاهده می شود. پس از سده هشتم هجری بیشتر شاعران، جزء حفظ سنت و حركت در حد و حدود و حاشیه آثار گذشتگان گامی فراتر ننهادند تا آنكه از سده 9 به بعد، گروهی از آنان كوشیدند، شعر خود را از تقلید و تكرار رهایی بخشند. از شاعران این گروه كه در تذكره ها با عنوان شاعران «وقوعی» یا مكتب وقوع نام برده می شوند، افرادی همچون بابافغانی، وحشی بافقی، اهلی شیرازی و هلالی جغتایی از دیگران مشهورتر هستند. آثار شاعران مكتب وقوع اگر چه در كنار آثار دیگر سبك ها اهمیتی پیدا نكرد اما همچون پل ارتباطی میان سبك عراقی و سبك هندی شد و زمینه ای برای پیدایش «طرز نو» یا همان سبك نو بود.
از آغاز سده 10 هجری تا نیمه 12 هجری، شعر فارسی رنگ و بویی دیگر به خود گرفت و فعالان این عرصه معیارهای زیبا شناختی تازه ای را مبنای آفرینش آثار خود قرار دادند و به كسب تجربه هایی نوین پرداختند كه بعدها این «طرز نو» به سبك هندی مشهور شد.
شفیع پور فومنی درباره مهمترین علت نامگذاری سبك هندی تصریح كرد: مهاجرت بسیاری از این شاعران به سرزمین هند مهمترین علت به وجود آمدن این سبك بود. محققان دلایل بسیاری برای این امر ذكر كرده اند از جمله؛ خروج شاه اسماعیل اول، سختگیری های شاه طهماسب، قتل عام شاهزادگان كه مربی شاعران بودند، دعوت شاهان هند از ایشان، ناسازگاری روزگار، پیدا كردن كار، راه یافتن به دربار هند و... را می توان علت های هجرت كوچ آنها به سرزمین هندوستان دانست. بسیاری از حاكمان و پادشاهان هند از علاقه مندان شعر و ادب پارسی به شمار می رفتند. حمایت آنها از شاعران فارسی زبان و تأثیر محیط و فرهنگ بومی هند، بر ذهن و ذوق بیشتر آنان تأثیراتی خاص بر جای گذاشت. زادگاه طرز نو(سبك نو)، ایران بود اما این شیوه در هند رشد پیدا كرد و شكل مطلوب خود را به دست آورد. شاعران بزرگی همچون صائب تبریزی، كلیم كاشانی، طالب آملی، عرفی شیرازی و... از مهاجرانی بودند كه به صورت مستقیم و از نزدیك، با محیط و فرهنگ هندی آشنا شدند و در آنجا تجربه هایی كسب كردند.
هر شاعری در سرودن شعر، شیوه ای منحصر و یگانه دارد زیرا سطح درك و دریافت های شهودی و كشفی شاعران با یكدیگر متفاوت است. به دلیل آن كه همواره گروهی از شاعران در یك دوره معین تاریخی و در یك جامعه زندگی می كنند و عوامل مشترك، اندیشه های رایج در آن زمان و مسایل اجتماعی بر روی آنان تاثیر می گذارد، زبان شعر یك دوره صاحب ویژگی ها و مولفه هایی می شود كه در آثار شاعران آن زمان، مشترك است. گذاشتن نام واحد سبك خراسانی، سبك عراقی و سبك هندی بر آثار شاعران در محدوده های معین تاریخی تنها با توجه به اشتراك هایی كه در زبان شعر آنها وجود دارد، ممكن و میسر می شود.
مدیر فرهنگی هنری دانشگاه سوره یادآور شد: صائب تبریزی توانست در مدت عمر خود لقب ملك الشعرا را كسب كند و مورد تكریم شاه عباس دوم قرار گیرد. در برخی از متون بیش از 60 هزار از شعرهای وی درج شده است كه به همین دلیل به او لقب شاعر كثیرالشعر داده اند. شعرهای او در جامعه زیاد وجود دارد اما بیشتر افراد نمی دانند كه سروده متعلق به این شاعر است، به طور كلی شاعران سبك هندی به دلیل كم توجهی به مقوله شعر و ادب پس از حمله مغولان مهجور مانده اند.
شفیع پور فومنی با بیان اینكه صائب تبریزی را مبتكر اسلوب معادله می نامند، اظهار داشت: اسلوب معادله یعنی شاعر، موضوعی اجتماعی را به زبان عامیانه مطرح كند و برای اثبات ادعای خود دلیلی بیاورد. این شاعر همواره در میان مردم حضور داشت و به نوعی شعر را از دربار به طرف عامه می برد. نخستین ویژگی های شعر صائب، گرایش از زبان رسمی به زبان صمیمی و مردمی است كه شعر از شیوه خواص به طرف زبانی صمیمی و مردمی پسند پیش می رود به گونه ای كه اصطلاحات و تعبیرهای عامیانه در راحت ترین شكل زبانی خود، بی تكلف و رها در شعر حضور می یابند. ظهور شاعرانی از بطن جامعه همچون صاحبان حرفه ها و رهایی شعر از سیطره دربار به معنایی كه در دوره های پیشین وجود داشت و دوری از روش اهل فضل و مدرسه را می توان از مهمترین محرك ها و انگیزه های این دوره دانست.
استاد ادبیات و زبان شناسی دانشگاه علامه طباطبایی درباره دومین ویژگی شعر صائب تبریزی بیان داشت: وجود عنصر خیال در شعر صائب و شاعران سبك هندی دیگر خصوصیت شعر وی به شمار می رود كه حضوری گسترده و متنوع در شعرهای آنان دارد و تخیل، تشبیه، استعاره، كنایه و تمثیل در آثار او و دیگران مشاهده می شود. سومین عامل، اشتیاق به آوردن مضامین نو در یك بیت است كه به آن ایجاز می گویند. آوردن ضرب المثل در شعر چهارمین ویژگی شعر این شاعر چیره دست محسوب می شود و از آن به عنوان ارسال المثل و تمثیل یاد می كنند. باید دانست، بسیاری از مصرع های برجسته این گروه از شاعران به دلیل دلنشینی و مقبولیت خاص آن در میان مردم در زمان شاعر و پس از او به صورت ضرب المثل های رایج مورد استفاده قرار می گرفت.
مدیر فرهنگی دانشگاه سوره خاطر نشان كرد: غزل سرایی در سبك هندی مبتنی بر واحد بیت است و آن پنجمین خصوصیت شعرهای صائب محسوب می شود. شاعران این سبك به بیت های یك غزل، به لحاظ محتوا و مضمون چنان استقلالی می بخشند كه غزل به صورت مجموعه ای از مضامین متنوع و متفاوت درمی آید. بیت هایی كه تنها با ضرب آهنگ قافیه ها و تكرار ردیف ها، از نظر موسیقیایی صورت نظمی به خود می گرفتند. ظهور پررنگ این پدیده در سبك هندی را می توان در اصرار شاعران این سبك به آوردن مضامین نو و برجسته دانست و آنان تمام كوشش خود را صرف پروراندن مضمون مورد نظر خویش در یك بیت می كردند و بیت هایی با محتوای مختلف و گاه متناقض اما با وزن، قافیه و ردیف مشترك در یك غزل می سرودند.
گستره وسیع واژگان و تركیب الفاظ همراه با استفاده از دایره بالای لغات عامیانه یكی دیگر از ویژگی های شاعران سبك هندی به ویژه صائب تبریزی است. آخرین خصوصیت شعر وی بسامد بالای ردیف های اسمی در شعر به شمار می رود و شاعر در هر بیت به تصویرسازی كه به نوعی با ردیف ارتباط دارد، می پردازد.
شفیع پور فومنی به پیروی صائب تبریزی از دیگر شاعران پیش از خود اشاره كرد و توضیح داد: بسیاری از شاعران علاوه بر مطالعه شعر شاعران فارسی به اندیشه در آثار شاعران عرب زبان نیز می پرداختند. صائب نیز از جمله افرادی بود كه به مطالعه آثار گذشتگان و هم دوره های خویش ارزش و اهمیت می داد. شاعران نوپرداز سبك هندی، با وجود نوآوری ها و هنجارشكنی های خاص سبكی خود، ثمره استفاده و مطالعه در شعرهای سنتی بودند. كوشش اصلی آنان به طور مستمر صرف گریز از طرز تلقی های قالبی و تكراری از شعر و نگاه نو به هستی شد. صائب تبریزی همواره به شاعران متقدم و معاصر خود همچون مولوی، عطار، كلیم كاشانی، حافظ و عطار ارادت داشت.
وی در ادامه افزود: شعر وی حكمتی ویژه دارد و به عبارتی صائب تبریزی،‌ با نگاهی حكیمانه شاهد اوضاع جهان است كه برخاسته از فطرت و هوش سرشار و تأمل آزاد در پدیده های گوناگون هستی محسوب می شود. این شاعر با تماشای دیدنی های طبیعت آنها را با برخی از مفاهیم و مضامین موجود در زندگی انسانی برابر می كند و با تصاویری محسوس و در دسترس پیوند می دهد. شعرهایش با همه مخاطبان ارتباط برقرار می كند و این رابطه به قدری صمیمی به شمار می رود كه مخاطب احساس می كند به مضمون اندیشه شاعر از پیش اندیشیده اما توان بیان آن را در خود نمی دیده است. صائب تبریزی به اقتضای سنت شعر فارسی از مضامین و مفاهیم عرفانی بهره های فراوانی گرفت و اندیشه هایش بیشتر بر پایه عرفان نظری بود.
این استاد زبان و ادبیات فارسی در پایان برگزاری یادبود و بزرگداشت را از طرف مسوولان برای شناخت شاعران بسیار مهم و اثر گذار در جامعه دانست و گفت: آشنا ساختن همگان با اندیشه و شعر شاعران یكی از مهمترین اهداف برگزاری این همایش ها است. این گونه برنامه ها می تواند شروع حركت های بزرگی باشد و برای برگزاری هر چه بهتر این رویدادهای فرهنگی نباید از هیچ تلاشی دریغ كرد. افرادی كه پژوهش های ادبی انجام می دهند می توانند با حضور در برنامه های فرهنگی، گنجینه ای از اطلاعات ادبی در اختیار داشته باشند.
*گروه اطلاع رسانی
پژوهشم**9117**2002**9131