ناطوران خلیج فارس

برای دیدنشان و درك عمق كاری كه می كنند باید سفری كنی به قشم، جزیره عجایب هفتگانه تا با نگهبانان یكی از این عجایب در بزرگترین جزیره غیرمستقل جهان و بزرگترین جزیره خلیج فارس، آشنا شوی.
توصیه كارشناسان برای زمان این سفر از نخستین شب های اسفند تا آخرین روزهای تیر و مكان آن روستای «شیب دراز» در فاصله حدود 70 كیلومتری ساحل جنوبی شهر قشم است.
در تاریكی ساحل این روستای دور افتاده كه به یمن تلاش مسئولان محیط زیست منطقه آزاد قشم و ناطوران ها شهرت جهانی یافته است، ناگهان چراغ قوه كوچكی در دور دست ها روشن می شود، سوسو می كند و پس از اندكی خاموش می شود.
اگر پیش از این به ساحل روستای شیب دراز سفر كرده باشی می دانی كه اینها نشانه ای از حضور ناطوران خمیس است و نگهبانان لاك پشت ها در حال گشت زنی در ساحل 2 كیلومتری محل تخم گذاری گونه به شدت در معرض خطر انقراض لاك پشت های پوزه عقابی هستند.
لاك پشت هایی كه جزو هفت گونه از لاك پشت های دریایی شناخته شده در آب های جهان محسوب می شوند و همه ساله در ایامی كه به آن اشاره شد از طریق آب های آزاد وارد خلیج فارس می شوند و در سواحل این روستا تخم گذاری می كنند.
پوزه این لاك پشت ها برای بیرون كشیدن غذای اصلی آن اسفنج دریایی از لا به لای مرجان ها به شكل منقار عقاب درآمده است و از همین رو به پوزه عقابی ها معروف هستند.
از اهمیت كار ناطوران خمیس های شیب دراز همین بس كه بدانیم لاك پشت های پوزه عقابی از جمله گونه های تحت حمایت كشور به شمار می روند كه در فهرست قرمز سازمان جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (IUCN)، عهدنامه تجارت گونه های در معرض خطر (CITES) و عهدنامه گونه های مهاجر (CMS) طبقه بندی و از نظر حساسیت زیستی به عنوان گونه های به شدت در معرض خطر انقراض طبقه بندی شده اند.
برای مصاحبه با یكی از ناطورها چراغ تلفن همراه را روشن می كنیم و با نور اندك آن به آرامی و در حالی كه نظاره گر فرار سریع خرچنگ ها در ساحل شیب دراز هستیم به سمتی می رویم كه لحظه ای پیش نوری روشن شده بود.
نزدیكتر كه می شویم صدایی به آرامی از ما می خواهد كه چراغ خود را خاموش كرده و با احتیاط بیشتری گام برداریم و نزدیك شویم.
اندكی صبر می كنیم تا چشممان به تاریكی شب عادت كند؛ یكی دو گام جلوتر به سختی چند نفر با پیراهن های سفید و در حالی كه بر زمین نشسته و چیزی را نظاره گر هستند، ظاهر می شوند.
زمزمه هایی نامفهموم از دیالوگ هایی كه بینشان رد و بدل می شود به گوش می رسد و با دستشان ما را به نشستن و تماشا كردن دعوت می كنند.
می نشینیم و دقت می كنیم؛ چیزی بر روی شن های داغ ساحل شیب دراز در حال تكان خوردن است؛ كمی كه دقیق تر می شویم پاهای لاك پشت پوزه عقابی مشخص می شود و از آن واضح تر تخم هایی است كه یك به یك به درون گودالی كه لاك پشت كنده است، فرو می افتد.
ناطورها نیز این تخم ها را به آرامی جمع آوری كرده و به سایت نگهداری در همان ساحل انتقال می دهند تا مبادا جانوری به آنها آسیب بزند و چالش بقاء این جانور دریایی زیبا و باشكوه را سخت تر و سخت تر كند.
در این لحظه چهره ناطورها خندان است و گویی پیروزی كسب كرده اند؛ خنده ای كه چند ماه دیگر در همان ساحل و در لحظه تولد بچه لاك پشت ها نمایان می شود و بر پیروزی بزرگتری نوید می دهد.
اعضای گروه ناطوران خمیس زمانی كه از قصدمان برای مصاحبه اطلاع می یابند خنده ای از ته دل سر می دهند و از پاسخ دادن طفره می روند؛ تلاش دارند با شوخی كردن موضوع بحث را عوض كنند.
سرپرست این گروه مردم نهاد كه قدی بلند و چهره ای بشاش دارد از فعالیت 14 ساله ناطوران خمیس روستای شیب دراز، شب زنده داری ها، خوشی ها و ناخوشی های این كار سخن می گوید.
یگانه خواسته میلاد زینلی حمایت هرچه بیشتر از لاك پشت های پوزه عقابی و توسعه طرح های حفاظت از این گونه در جزیره قشم است و هر بار با خنده ای كه از عمق صفا و صمیمیت این جوان برمی خیزد در پاسخ به این سوال خبرنگار ایرنا كه برای خودتان چه می خواهید؟ پاسخ می دهد: هیچ!
وی در حالی كه می گوید از هشت سال پیش به صورت جدی جذب گروه ناطوران خمیس شده است، خودجوش بودن فعالیت ناطورها را از ویژگی های بارز اعضای این گروه مردم نهاد اعلام و از حمایت های مادی و معنوی اداره حفاظت محیط زیست سازمان منطقه آزاد قشم تقدیر می كند.
زینلی اشاره ای نیز به فعالیت «بیژن فرهنگ دره شوری» بنیانگذار طرح حفاظت از لاك پشت های پوزه عقابی قشم می كند و ادامه نسل این گونه دریایی در جزیره را مدیون فعالیت های او می داند.
وقتی از بهترین خاطره اش سخن به میان می آید، تولد بچه لاك پشت ها و حركت آنها به سوی دریا را خوش ترین لحظه های عمرش اعلام می كند و می گوید كه تاكنون نظاره گر تولد چند صد هزار لاك پشت در ساحل این روستا بوده است.
زینلی حفاظت از گونه به شدت در معرض خطر انقراض لاك پشت های پوزه عقابی را وظیفه ای سنگین می داند و می گوید كه برای حفاظت از این گونه كه میراث كهن زمین و بازماندگان نسل دایناسورها هستند، باید بیش از پیش تلاش و مشاركت حداكثر جامعه جهانی را جذب كرد.
وی می گوید كه مهمترین آرزوی زندگی اش دیدن بازگشت لاك پشت هایی است كه با تلاش ناطورها متولد شده اند و پس از گذشته حدود 30 سال برای تخم گذاری به ساحل این روستا قدم می گذارند.
معین فرهانی دیگر فعال محیط زیستی روستای شیب دراز است كه به خبرنگار ایرنا می گوید كه حدود چهار سال است در گروه مردم نهاد ناطوران خمیس فعالیت می كند.
وی كه در جشن تولد پوزه عقابی ها كه مدتی پیش برگزار شد نیز حضوری پررنگ داشت، فنس كشی ساحل تخم گذاری این جانوران را یكی از خواسته های خود و اعضای ناطوران خمیس و راهكاری برای جلوگیری از حمله شكارچیانی همچون سگ و روباه به لاك پشت ها و تخم این جانوران اعلام می كند.
فرهانی در حالی كه از شدت خشم و ناراحتی دستان خود را مشت كرده است از لحظه تلخی می گوید كه یكی از لاك پشت های پوزه عقابی در ساحل شیب دراز طعمه سگ ها شد و ناطورها نتوانستند برای كمك به این جانور كمك بكنند.
برای عوض شدن فضا از بهترین خاطره اش در این مدت سوال می كنیم و وی در پاسخ همچون دیگر ناطورها معتقد است كه لحظه تخم گذاری و تولد لاك پشت ها، لحظه ای به یادماندی و باشكوه است و با وجود تكرار این صحنه ها در مدت فعالیتش، هنوز از تماشای این اتقاق به وجد می آید و لذت می برد.
فرهانی از تخم گذاری هم زمان هشت لاك پشت در ساحل شیب دراز و تولد 200 بچه لاك پشت در یك شب به عنوان به یاد ماندنی ترین خاطره خود یاد می كند.
او نیز چیزی برای شخص خودش نمی خواهد و هرچه می خواهد برای حفاظت از لاك پشت هایی است كه امروز این روستای دور افتاده را به نامی آشنا در كتاب های گردشگری و علمی تبدیل كرده است.
دیگر ناطور جزیره قشم نیز در گفت و گو با خبرنگار ایرنا می گوید كه كودكان روستای شیب دراز با عشق به لاك پشت های پوزه عقابی بزرگ می شوند و پیوستن به گروه ناطوران خمیس افتخاری برای آنها به شمار می رود.
طارق مصطفوی توسعه برنامه های تبلیغی برای آگاه سازی جامعه از اهمیت جانوران دریایی همچون لاك پشت های پوزه عقابی را ضروری ارزیابی می كند و معتقد است كه در این مسیر باید نحوه درست بازدید از سایت تخم گذاری و تولد لاك پشت ها در این روستا نیز برای مسافران و گردشگران تبیین شود.
در همین حین با انگشت به محل حفاظت از تخم ها اشاره می كند كه بچه لاك پشتی چند سانتی متری در حال بیرون آمدن از دل شن ها است و مصاحبه را نیمه تمام رها می كند و ما نیز برای عكس برداری و فیلم برداری به محل نزدیك تر می شویم.
علی خشابی یكی از قدیمی ترین عضوهای ناطوران خمیس نیز در گوشه ای ایستاده و تجربه ارزشمند سال ها فعالیت خود در این گروه را در اختیار علاقه مندان قرار می دهد و از بازدید كنندگان می خواهد كه كمتر از نور چراغ قوه و فلش به هنگام عكاسی استفاده كنند.
وی در گفت و گو با خبرنگار ایرنا می گوید كه از سال 82 وارد گروه ناطوران خمیس شده است؛ اما مدتی به دلیل گرفتاری های زندگی از فعالیت به عنوان ناطور باز مانده و عشق به محیط زیست و لاك پشت های پوزه عقابی بار دیگر وی را به این حوزه كشانده است.
خشابی می گوید كه هر شب فعالیت به عنوان ناطور در روستای شیب دراز خاطرای فراموش نشدنی است و ارزش آن زمانی آشكار می شود كه نسل این جانور دریایی برای آیندگان حفظ شود.
وی به چند خاطره تلخ و شیرین اشاره می كند كه ناگهان چشمانش برقی می زند و می گوید از شب هایی كه ناطورها در كندن چاله به لاك پشتی كه یك پایش قطع شده است، كمك كرده اند.
خشابی با بیان اینكه این لاك پشت هر سال برای تخم گذاری به ساحل این روستا می آید و در مواردی در یك فصل سه بار تخم گذاشته است، از غیبت این لاك پشت در سال اخیر ابراز نگرانی می كند و امیدوار است كه بار دیگر این لاك پشت را در ساحل روستای شیب دراز ببیند و در كندن چاله به این جانور كمك كند.
مدیر حفاظت محیط زیست سازمان منطقه آزاد قشم كه به مردم داری و خوش رویی زبانزد مردم جزیره است، در گفت و گو با خبرنگار ایرنا، از فعالیت 6 تا 10 نفر به عنوان ناطوران خمیس خبر می دهد و می گوید كه این تعداد در ایام نزدیك عید نوروز كه شاهد حضور خیل گردشگران و مسافران هستیم، تا 25 ناطور افزایش می یابد.
سیدمحمد هاشم داخته می گوید: طرح حفاظت از گونه به شدت در خطر انقراض لاك پشت های پوزه عقابی از سال 81 با حمایت اداره محیط زیست سازمان منطقه آزاد قشم، همكاریGEF/SGP (برنامه كمك های كوچك تسهیلات محیط زیست جهانی) و گروه ناطوران خمیس در حال اجراست.
وی با اشاره به موفقیت های ملی و جهانی اجرای این طرح می گوید: طرح حفاظت از لاك پشت های پوزه عقابی قشم در سال 84 به عنوان یكی از موفق ترین طرح های حفاظتی كشور و در سال 88 به عنوان یكی از 10 طرح برتر بنیاد توسعه و محیط زیست آسیای اقیانوسیه در ژاپن شناخته شد.
در این لحظه اشاره ای به تلاش های بیژن فرهنگ دره شوری به عنوان پایه گذار طرح حفاظت از پوزه عقابی ها می كند و در حالی كه ارادتی خاص از تك تك واژگانش لبریز است، وی را بزرگ مرد حفاظت از محیط زیست دریایی جزیره خطاب می كند.
به گفته داخته امسال در جزیره قشم احتمال تولد لاك پشت های پوزه عقابی از تخم به 90 درصد افزایش یافته كه این مهم حاصل اجرای برنامه جامع حفاظت از این گونه به شدت در معرض انقراض با همكاری پررنگ سمن ناطوران خمیس در 14 سال گذشته است.
وی با بیان اینكه این روند امید به افزایش تعداد پوزه عقابی ها را بالا برده است، می افزاید: در فصل جدید تخم گذاری پوزه عقابی ها از ابتدای اسفند 94 تا اواخر اردیبهشت سال جاری، 105 لاك پشت در مجموع 10 هزار و 281 تخم در روستای شیب دراز قشم گذاشتند و این در حالی است كه پارسال 51 پوزه عقابی چهار هزار و 308 تخم در ساحل روستای شیب دراز قشم گذاشته بودند.
وی یادآوری می كند كه از مجموع تخم های جمع آوری شده در سال گذشته، دو هزار و 258 لاك پشت متولد شدند و اما پیش بینی می شود كه امسال شمار لاك پشت های پوزه عقابی متولد شده در این جزیره از مرز 6 هزار فراتر برود.
داخته با بیان اینكه سازمان منطقه آزاد قشم مبلغی تحت عنوان حقوق به ناطورها پرداخت می كند، از تلاش این سازمان برای اجرای هرچه بهتر طرح حفاظت از لاك پشت های پوزه عقابی و توسعه بسترها و زیرساخت ها در این حوزه خبر می دهد.
وی كه در هنگام مصاحبه كارتنی از تجهیزات همچون چراغ قوه های قابل نصب بر روی سر به همراه دارد و آنها را بین ناطورها توزیع می كند، از نقش این گروه مردم نهاد و ابعاد مختلف فعالیت آنها سخن می گوید.
او معتقد است كه فعالیت گروه ناطوران خمیس به عنوان بخشی از جامعه محلی جزیره قشم به درك بهتر مردم بومی منطقه از ظرفیت های محیط زیستی منجر شده و همكاری متقابل جامعه با فعالیت این گروه را به دنبال داشته است.
داخته با بیان اینكه آگاهی مردم محلی و ناطورها از محیط پیرامون بیش از دیگران است، می گوید: مشاركت جامعه محلی در اجرای طرح حفاظت از لاك پشت های پوزه عقابی باعث انتقال دانش علمی و فنی به این قشر و تاثیرگذاری و عمق بخشی فعالیت ها در این عرصه شده است.
وی این مهم را راز موفقیت طرح حفاظت از این گونه در جزیره قشم ارزیابی و اضافه می كند: با این رویكرد نیاز به برگزاری كارگاه های آموزشی برای مردم بومی كاهش یافته است و امروز شاهدیم كه روستائیان شیب دراز اطلاعات خوبی در این عرصه دارند.
داخته كاهش هزینه های ناشی از اسكان كارشناسان برای اجرای طرح حفاظت از لاك پشت ها به دلیل مشاركت جدی و مستمر جامعه محلی را از دیگر مزیت هایی اجرای این طرح به شكل كنونی ارزیابی می كند و می گوید: هم اینك طرح حفاظتی یاد شده با مدیریت جامعه محلی و نظارت اداره حفاظت محیط زیست سازمان منطقه آزاد قشم اجرا می شود.
وی می گوید زمانی كه جامعه محلی ارزش های اجرای این طرح را درك كرده اند كار در این حوزه با شتاب و جدیت بیشتری دنبال می شود و این رویكرد می تواند الگویی برای حفاظت از دیگر گونه های جانوری در نقاط مختلف كشور شود.
مدیر حفاظت محیط زیست سازمان منطقه آزاد قشم تاكید می كند كه اجرای طرح های حفاظتی از این دست، باید علاوه بر بالا بردن آگاهی بومیان و گردشگران، به توانمندسازی جامعه محلی نیز منجر شود و درآمدزایی برای این قشر به دنبال داشته باشد.
داخته می گوید كه توانمندسازی و درآمدزایی از واژه های كلیدی اجرای طرح حفاظت از لاك پشت های پوزه عقابی و رویكرد اصلی سازمان منطقه آزاد قشم است و در این مسیر طرح جامع سایت لاك پشت ها تدوین شده است و به دنبال آماده سازی این محل برای ارایه خدمات گردشگری در طول سال هستیم.
كارشناس مسئول محیط زیست دریایی سازمان منطقه آزاد قشم نیز در گفت و گو با خبرنگار ایرنا می گوید: ناطوران خمیس به عنوان نمایندگان جامعه محلی و ساكنان بومی جزیره بهترین افراد برای حفاظت از محیط زیست هستند؛ چراكه اجداد آنها نیز در این منطقه زندگی كرده اند و علاوه بر تجربه های ارزشمند، تعلق خاطر عمیقی به گذشته و آینده این جزیره دارند.
محمد غواصی كه در طول خدمتش در این سمت ارتباط خوبی نیز با خبرنگاران و اهالی رسانه برقرار كرده است، می افزاید: اداره محیط زیست سازمان منطقه آزاد قشم در اجرای طرح حفاظت از لاك پشت های پوزه عقابی تلاش دارد كه جای خالی دستاوردهای علمی را برای گروه ناطوران خمیس پوشش دهد.
وی ادامه می دهد: در این مسیر نتایج آخرین تحقیق ها و پژوهش ها را با دعوت از دانشمندان داخلی و خارجی و برگزاری همایش های علمی پر می كنیم و در این ارتباط مشاركت و تعامل خوبی با اعضای ناطوران خمیس داریم.
غواصی مشاركت جامعه محلی در اجرای طرح حفاظت از لاك پشت ها را ارزشمند و موثر ارزیابی می كند و می گوید: پس از گذشت 14 سال می توان به جرات ادعا كرد كه بدون همكاری جامعه محلی این طرح پیشرفتی نمی كرد.
وی با بیان اینكه بجز ساحل اصلی روستای شیب دراز، اعضای ناطوران خمیس به دو ساحل دیگر معروف به «شیب پُویی» و «شیب چُوزی» نیز سركشی و تخم های لاك پشت ها را برای حفاظت جمع آوری و به سایت اصلی انتقال می دهند، تفكرات و تعامل بیژن فرهنگ دره شویی با جامعه محلی را عامل مهمی برای مشاركت بومیان در اجرای كامل و جامع این طرح ارزیابی می كند.
بدون تردید دستاوردهای فعالیت شبانه روزی گروه موسوم به ناطوران خمیس در جزیره قشم به مطرح شدن نام لاك پشت های پوزه عقابی در كشور، حساسیت نسبت به جمعیت این جانور دریایی و از طرف دیگر جهانی شدن نام روستای شیب دراز، توسعه گردشگری در جزیره و توانمندسازی جامعه محلی منجر شده است و می توان این راهبرد را الگویی مناسب برای حفاظت از دیگر گونه های جانوری در خطر انقراض ایران دانست.
به اعتقاد بسیاری از كارشناسان، عملیاتی شدن اینچنین رویكردی در نقاط دیگر كشور می تواند بخش قابل توجهی از كمبود نیروها و امكانات در حوزه حفاظت از محیط زیست را پوشش دهد و به ماندگاری طرح های حفاظتی و فرهنگ سازی در این عرصه منجر شود.
سعید زارع كندجانی
2090/ 1484