تمركز زدایی از كلانشهرها؛ راهكاری مهم برای كاهش مهاجرت

مهاجرت به معنای جابه‌جایی مردم از مكانی به مكان دیگر برای كار و زندگی است و افراد به طور معمول به دلیل دور شدن از شرایط و عوامل نامساعدی همچون فقر، كمبود غذا، بلایای طبیعی، جنگ، بیكاری و كمبود امنیت به این امر مبادرت می ورزند. در این میان شرایط و عوامل مساعد جذب كننده مقصد مهاجرت همچون امكانات بهداشتی استاندارد، آموزش مناسب، درآمد بیشتر و مسكن بهتر در شكل گیری این امر تاثیر می گذارد.
مهاجرت دارای انواع گوناگونی است و صاحبنظران این عرصه در تقسیم بندی آن دیدگاه های متفاوتی دارند كه بر پایه شرایط جغرافیایی و زیستی افراد شكل می گیرد.
كشورهای جهان با این پدیده به گونه های مختلف روبرو هستند برای مثال شاید بتوان مهاجرت افراد از روستا به شهر را در ایران یكی از گسترده ترین انواع مهاجرت دانست، پدیده ای كه سبب شكل گیری مشكل ها و مسایل بسیاری برای كشور شده است.
اهمیت موضوع مهاجرت و تاثیرهای این پدیده بر جوامع مهاجر پذیر و مهاجرفرست سبب شد تا مسوولان كشور به فكر چاره اندیشی در این زمینه باشند. در این راستا «علی لاریجانی» رییس مجلس شورای اسلامی در نشست كمیسیون اصل 90 در 15 تیر 1395 خورشیدی بررسی علت مهاجرت از روستا به شهر را یكی از موضوع های پیشنهادی این كمیسیون دانست و بیان داشت: «یكی از معضلاتی كه كشور با آن درگیر است و مقام معظم رهبری به آن تأكید دارند، موضوع مهاجرت است. پیش از این شاهد بودیم 70 درصد جمعیت كشور در روستاها متمركز و 30 درصد در شهرها بودند اما اكنون درصد جمعیت تغییر كرده است و این تغییر براساس برنامه از پیش تعیین شده و یا نرمالی نبوده بلكه فقر عامل اصلی مهاجرت و حاشیه نشینی در شهرها بوه است. باید بررسی كنیم كه چگونه می توانیم چرخه اقتصادی را طوری بچرخانیم كه شاهد مهاجرت از روستاها نباشیم.»
اهمیت پدیده مهاجرت از روستا به شهر و تاكید رییس مجلس شورای اسلامی بر توجه بیشتر به این حوزه سبب شد تا پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا با«علی قاسمی اردهایی» استادیار جمعیت شناسی موسسه مطالعات و مدیریت جامع و تخصصی جمعیت كشور و «محمدحیدرپور» جامعه شناس و نویسنده كتاب در این حوزه به گفت وگو بپردازد.

-در ادامه، متن این گفت وگو را به طور مشروح می خوانیم:
**ایرنا: از عوامل تاثیرگذار بر مهاجرت روستاییان به شهرها در ایران چیست؟
*** قاسمی اردهایی: در ایران چهار عامل كلی در جهت دهی پدیده مهاجرت از روستا به شهر نقش دارد كه شامل عوامل اقتصادی، اجتماعی- فرهنگی، جمعیت شناسی، طبیعی و كشاورزی است. بیش از 50 درصد علل مهاجرت روستاییان به شهر عامل اقتصادی محسوب می شود، بنابراین مهم ترین دلیل این نوع از مهاجرت در ایران را می توان عامل اقتصادی دانست كه زیر مجموعه های آن بیكاری، فقر، نبود امكانات در روستاها و جاذبه شهری به شمار می رود.
***حیدرپور: اوج مهاجرت از پیش از انقلاب اسلامی به وجود آمد كه به دنبال اجرای برنامه اصلاحات ارضی در 1342 خورشیدی به وقوع پیوست. در آن هنگامه نیز علت عمده مهاجرت از روستا به شهر اشتغال محسوب می شد، البته در دهه 50 به دلیل افزایش طرح های صنعتی در شهر، ساكنان بسیاری از روستاها به تهران كوچ كردند و اوج مهاجرت در این زمان صورت پذیرفت. در واقع مساله اشتغال و امكانات شهری، عامل مهمی در شكل گیری مهاجرت بود. عوامل دیگر چون امكانات درمان، بهداشت و تسهیلات آموزشی متمركز در شهرها نیز در افزایش این امر تاثیرگذار بوده است.
**ایرنا: چگونه می توان از افزایش بی رویه جمعیت شهری جلوگیری كرد؟
*** قاسمی اردهایی: با نگاهی به درصد مهاجرت در 1390 خورشیدی می توان گفت كه 13 درصد از مهاجرت ها به شهر و 15 درصد از مهاجرت ها از شهر به روستا صورت گرفته و اكنون به دلیل افزایش جمعیت شهری مهاجرت از شهر به روستا نیز بیشتر از شده است. البته در سه دهه گذشته جمعیت كلانشهرها به دلیل مهاجرت گسترده از روستا به شهرها بسیار افزایش یافته بود. در دهه های گذشته تبدیل شدن منطقه های روستایی به شهر سبب شد تا درصد شهرنشینی افزایش یابد، برای مثال منطقه ای در سرشماری گذشته به عنوان روستا به حساب می آمده اما به دلیل برخی عوامل، به شهر تبدیل شده و اینك به صورت چشمگیری درصد شهرنشینی در ایران افزایش یافته است. گسترش بی رویه شهرنشینی بیشتر درباره كلانشهرهایی چون تهران، اصفهان، تبریز و ... صدق می كند. برای جلوگیری از مهاجرت روستاییان به شهرها دو نوع سیاست مهاجرتی مستقیم و غیر مستقیم وجود دارد. در سیاست مستقیم؛ سیاست گزاری ها در جهت منع ورود مهاجران به شهرها به كار می رود. به عنوان نمونه در سال های نخست دهه 60 عنوان كردند كه تا محدوده 120 كیلومتری تهران نباید كارخانه ای برپا شود تا جمعیت در این كلانشهر افزایش نیابد. این سیاست های جمعی با اعمال قوانینی مانع ورود افراد به یك منطقه می شوند كه البته این طرح نیز پس از مدتی با مشكل رو به رو شد.
در سیاست های غیر مستقیم مهاجرت، هدف اصلی توجه به مبدا یا همان روستا است. بررسی هایی انجام شده در زمینه مهاجرت، این امر را نشان می دهد كه عوامل دافعه مبدا بسیار مهم تر از عوامل جاذبه مقصد به شمار می رود. بنابراین برای جلوگیری از مهاجرت بی رویه به شهرها باید برنامه ای خوب و كاربردی وجود داشته باشد و در این میان بیشترین توجه را باید به مبدا و توسعه روستاها كرد تا به وسیله این امر بتوان به صورت غیرمستقیم مانع مهاجرت های بی رویه از روستا به شهر شد.
***حیدرپور: راه های بسیاری برای جلوگیری از افزایش بی رویه جمعیت شهری وجود دارد. نخست آن كه زمینه های ایجاد اشتغال در روستاها فراهم شود و دولت امكاناتی به سرمایه گذاران اختصاص دهد، اگر این امر صورت پذیرد به كاهش پدیده مهاجرت كمك شایانی خواهد شد. از طرف دیگر سازمان بیمه تامین اجتماعی می تواند با تقویت بیمارستان ها و ایجاد مركزهای نوین درمانی در روستاها در این امر موثر واقع شود. تمركززدایی شبكه بهداشت و درمان و مركزهای آموزشی در مهار مهاجرت نقش مهمی ایفا می كند.
**ایرنا: چه راهكاری برای جلوگیری از مهاجرت روستاییان به شهرها تاكنون ارایه شده است و آیا این راهكارها می تواند پاسخگو باشد؟
*** قاسمی اردهایی: تجربه جهانی نشان می دهد كه بهترین سیاست های مهاجرتی موضوع توسعه روستایی است. در ایران نیز اقدامی در این زمینه صورت پذیرفت مبنی بر اینكه به روستاییان وام داده شد تا آنها مسكن های خود را از نو بسازند یا بازسازی كنند. فعالیت هایی كه در نتیجه این وام ها صورت پذیرفت با وجود پیامدهای منفی كه دربرداشت اما در كاهش مهاجرت از روستا به شهر تاثیرگذار بود. بنابراین اگر به توسعه روستایی به صورت كلی نگریسته شود و از نظر اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی، این امر مورد توجه قرار گیرد، به یقین راهكار بسیار خوبی برای ماندن جمعیت در روستا و جلوگیری از مهاجرت بی رویه به شهرها خواهد بود.
***حیدرپور: تاكنون راهكارهای بسیاری برای جلوگیری از مهاجرت ارایه شده است اما این عوامل باید زیربنایی باشند تا مردم به ماندن در روستاها تشویق شوند. به عنوان نمونه سرمایه گذاران در روستاها سرمایه گذاری كنند، البته در كنار آن باید وام هایی با بهره كم در اختیار آنان قرار بگیرد. تسهیلاتی كه قابل اجرا باشد تا مردم به ماندن در روستا تمایل پیدا كنند.
**ایرنا: آمار مهاجرت به روستاها در طول زمان به چه میزان بوده و اكنون چگونه است؟
*** قاسمی اردهایی: مهاجرت در ایران به انواع مختلفی چون شهر به شهر، روستا به روستا، روستا به شهر و از شهر به روستا تشكیل می شود. در سرشماری 1365 خورشیدی از 100 درصد مهاجرت ها، 32 درصد آن مهاجرت روستا به شهر بوده است. در سرشماری 1375 خورشیدی این موضوع به 22 درصد رسید یعنی 10 درصد كاهش پیدا كرد، در سرشماری 10 سال بعد، از مهاجرت به شهر 20 درصد كاسته شد و در تازه ترین سرشماری در 1390 خورشیدی این نرخ به 13 درصد رسید. به این معنا كه درصد مهاجرت های روستا به شهر در چهار سرشماری روند كاهشی را پیموده است اما مهاجرت شهر به روستا در سرشماری 1365 خورشیدی 14 درصد، در 10 سال بعدی 18 درصد، در 1385 خورشیدی 17 درصد و در آخرین سرشماری به 15 درصد رسید.
***حیدرپور: هنوز هم شهرهای بزرگ از جاذبه بسیاری برای روستاییان برخوردار است و به این عوامل موجب گرایش روستاییان به زندگی در شهرها می شود. در واقع ایران، یك شیب مهاجرتی دارد كه گاهی به اوج می رسد و زمانی كاهش می یابد. اكنون شیب مهاجرتی به دلیل هزینه های بالا در شهرهای بزرگ، ملایم شده اما هنوز هم روند صعودی را می پیماید. در دوره پیش از انقلاب این موضوع به دلیل اجرای طرح های صنعتی شدن بیشتر بود و اكنون نیز اگر اندكی كاهش یافته به دلیل هزینه گزاف زندگی در شهرهای بزرگ است.
**ایرنا: مهم ترین نتیجه نهایی مهاجرت از روستا به شهر چه عاملی می تواند باشد؟
*** قاسمی اردهایی: نخست باید بررسی كرد، چه افرادی خواهان مهاجرت به شهر هستند، از چه روستاهایی خارج و به چه شهرهایی وارد می شوند. اگر به این امر توجه شود كه مهاجرت دارای نظام گزینشی است و از روستا بیشتر جوانان، مردان و افراد تحصیلكرده خارج می شوند، می توان پیامدهای مهاجرت روستا به شهر را برای هر دو منطقه در نظر گرفت، باید توجه داشت این موضوع برای روستا پیامدهای منفی را به دنبال دارد مبنی بر اینكه ساختار سنی و جنسی روستا بهم می ریزد و قشر سالخورده و زنان جمعیت روستاها را تشكیل می دهند. این امر سبب كاهش جمعیت روستا می شود و در آینده بر كاهش نرخ باروری تاثیرگذار خواهد بود. بنابراین در روستا انجام دادن فعالیت های فرهنگی و اجتماعی كاهش می یابد و سبب كم شدن فعالیت های كشاورزی می شود. اما برای منطقه های شهری این امر می تواند پیامدهای مثبت و منفی را با خود به همراه داشته باشد. پیامدهای مثبت این است كه قشری جوان با تحصیلات مناسب وارد این منطقه ها می شوند و می توانند بر رشد و توسعه اقتصادی موثر باشند اما از پیامدهای منفی آن می توان به ایجاد ترافیك و آلودگی، بیكاری، ناامنی و ناهنجاری های اجتماعی اشاره كرد.
***حیدرپور: نتیجه مهاجرت در شهر سبب تغییر چهره برخی از قسمت های این نواحی شده و به دلیل شكل گیری حاشیه نشینی ها، بسیاری از ناهنجاری های اجتماعی به وسیله افرادی كه به این صورت گرفته است كه به این شهرها مهاجرت كرده اند، ایجاد شده است همچنین جرم و جنایت در بخش های حاشیه نشین افزایش یافته و این عوارض اجتماعی سبب آسیب زدن به جامعه شهروندی می شود.
**ایرنا: در این میان برای مهاجرت معكوس(مهاجرت از شهر به روستا) باید چه راهكارهایی را به كار برد؟
*** قاسمی اردهایی: برپایه آمارهایی كه عنوان شد اكنون یكی از پدیده های جمعیتی در ایران، مهاجرت معكوس به شمار می رود، یعنی درصد مهاجرت شهر به روستا بیشتر شده است. سیاستی در دولت پیشین اعلام شد كه به كارمندان در تهران تسهیلاتی بدهند تا به شهرستان ها و منطقه های روستایی بازگردند اما این طرح با موفقیت رو به رو نشد و تعدادی كه به روستاها و شهرستان ها رفته بودند دوباره به تهران بازگشتند. بنابراین بهترین سیاست در این زمینه توسعه روستاها محسوب می شود. باید به دنبال فعالیت هایی بود كه جوان پسند باشد زیرا آنان اكنون تمایلی به انجام دادن فعالیت های كشاورزی ندارند و به دنبال فعالیت های صنعتی، خدماتی و اقتصادی هستند.
***حیدرپور: برای فراهم كردن زمینه مهاجرت معكوس باید روستاییان را توانمند ساخت و كارهای درآمدزا را با تشویق دولت در آن نواحی ایجاد كرد. مسوولان با سیاست های كلان خود می توانند به همكاری با بخش خصوصی بپردازند تا بتوانند بر جاذبه روستاها بیافزایند و با تمركز زدایی تسهیلات درمان، بهداشت و شغل رغبت مهاجرت از شهر به روستا را افزایش دهند.
**ایرنا: مهاجرت كردن بدون آشنایی با فرهنگ شهر مقصد چه نتیجه هایی را به دنبال دارد؟
*** قاسمی اردهایی: هنگامی كه بحث حاشیه نشینی مطرح می شود، باید علاوه بر جنبه های اقتصادی، پیامدهای اجتماعی آن را نیز بررسی كرد. در اطراف كلانشهرهایی چون تهران، شهرك ها و محله هایی مشاهده می شود كه به وسیله قومیت خود مشخص هستند زیرا مهاجران به صورت خوشه ای زندگی می كنند و به دلیل آنكه بیشتر آنان با فرهنگ شهر مقصد آشنایی ندارند، ترجیح می دهند در میان جمعیتی زندگی كنند كه به فرهنگ خودشان نزدیك تر باشد. از نظر اقتصادی بسیاری از مهاجران می توانند خود را با آن شهر هماهنگ كنند اما از لحاظ اجتماعی این امر بسیار دشوار است و بیشتر مشكل ها در كلانشهرها در نتیجه این موضوع به وجود می آید.
***حیدرپور: از نتیجه های مهاجرت پیش از آشنایی با فرهنگ شهر مقصد در واقع ایجاد انواع ناهنجاری های اجتماعی به شمار می رود كه بیشترین آسیب را به فرد می زند. آسیب دیگر متوجه جامعه میزبان است زیرا مهاجر با بسیاری از رفتارهای موجود در این مكان ها آشنا نیست و از شیوه تعامل با جامعه تازه آگاهی ندارد و به همین دلیل به آن جامعه آسیب می رساند.
**ایرنا: تفاوت فرهنگی میان مكان مبدا و مقصد مهاجرت چه تاثیری بر روی زندگی افراد در شهرهای مهاجرت پذیر و مهاجرت فرست خواهد داشت؟
*** قاسمی اردهایی: برخی از مهاجران، فرهنگ مبداء خود را حفظ می كنند اما بعضی دیگر جذب فرهنگ مقصد می شوند. درباره مهاجرانی كه به كلانشهرها می روند، باید عنوان كرد، حاشیه نشینی در كشور بسیار بالا است و مهاجران به راحتی نمی توانند جذب مقصد شوند. در جامعه كنونی این تفاوت میان فرهنگ سبب می شود تا مردم مقصد با افرادی حاشیه نشین رو به رو شوند كه به فعالیت های اقتصادی غیر رسمی چون دست فروشی روی آورده اند.
***حیدرپور: اگر آشنایی با فرهنگ شهر میزبان برای فرد مهاجر وجود نداشته باشد، این امر موجب شوك فرهنگی می شود و این شوك ابتدا به خود فرد آسیب می زند و تعادل زندگی آن مهاجر را تغییر می دهد و بعد به جامعه آسیب خواهد زد. بهتر است اكنون مسوولان در برنامه ریزی های توسعه ای از كارشناسانی كه به بهبود این امر می توانند كمك كنند، دعوت به عمل آورند تا این پیامدها را بازبینی و طرح های جامعی را در جهت توانمند شدن تمام مردم ایران در منطقه های مختلف كشور تهیه كنند.
*گروه اطلاع رسانی(فاطمه مهدوی)
پژوهشم**9128**2002**9131