دهخدا در سال 1255 در تهران متولد شد. هنگامی‌كه یك سال بیشتر نداشت، پدرش را از دست داد. او زیر نظر و توجه مادر به تحصیل ادامه داد.
دهخدا زبان عربی، اصول فقه، كلام و حكمت را به مدت 10 سال نزد «غلامحسین بروجردی» از برجسته ترین عالمان زمان خود فراگرفت. چند سال بعد كه مدرسه سیاسی در تهران تاسیس شد، دهخدا در آن مدرسه به تحصیل پرداخت و زبان فرانسه را در آنجا آموخت.
او سیاستمداری دانش آموخته بود كه تحصیل در مدرسه علوم سیاسی و زندگی در غرب، به گسترش سطح دانش و آگاهی او انجامیده بود. همچنین، عضویت وی در كمیته انقلاب كه خود شاخه ای از حزب «سوسیال دموكرات» قفقازی به شمار می آمد، در شكل گیری بینش سیاسی وی تاثیری عمیق برجای نهاده بود.(1)
همزمان با آغاز مشروطیت، دهخدا روزنامه «صوراسرافیل» را منتشر كرد. او در آغاز هر شمارهِ روزنامه مقاله‌ای در زمینه مسایل سیاسی، اقتصادی و اجتماعی می نوشت. همچنین او در این روزنامه ستونی طنز با عنوان «چرند و پرند» را ایجاد كرد.
پس از روی كار آمدن «محمدعلی شاه» و مخالفت وی با مشروطیت و آزادیخواهان، به دستور وی مجلس به توپ بسته شد. همچنین جمعی از آزادیخواهان تبعید و دستگیر شدند و دهخدا كه جزو گروه آزادیخواهان بود به پاریس تبعید شد. وی در آنجا و سپس در سوییس به انتشار مجددِ روزنامه صوراسرافیل اقدام كرد.
پس از چندی رخدادهایی در ایران اتفاق افتاد كه فضای سیاسی را متحول كرد و این بار محمدعلی شاه تبعید شد و دهخدا به ایران آمد و به عنوان نماینده به مجلس شورای ملی راه یافت.
دوره جنگِ جهانیِ اول را دهخدا در یكی از روستاهای چهارمحال و بختیاری سكونت گذراند اما پس از پایان جنگ به تهران بازگشت. او سپس از امور سیاسی كناره گرفت و به كارهای علمی و فرهنگی مشغول شد و تا پایان عمر خویش، به مطالعه و پژوهش ادامه داد.
این ادیب برجسته آثار فراوانی را به رشته تحریر درآورده است كه می توان به «امثال و حكم»، «فرهنگ فرانسه به زبان فارسی»، «دیوان دهخدا»، « مجموعه مقالات» و «پندها و كلمات قصار» اشاره كرد. او همچنین آثاری را تصحیح كرده است كه می توان از تصحیحِ اشعارِ دیوان های «حافظ»، «منوچهری»، «فرخی»، «مسعود سعد»، «سوزنی سمرقندی» و «ابن یمین» یاد كرد. همچنین دهخدا «لغت فرس» اسدی و «صحاح الفرس» را تصحیح كرده است. وی در زمینه ترجمه نیز فعالیت هایی داشته است كه می توان به ترجمهِ «عظمت و انحطاط رومیان» و «روح القوانین» اشاره كرد.
دهخدا هفتم اسفند سال 1334 چشم از جهان فرو‌بست و در «ابن بابویه» در مقبرهِ خانوادگی به خاك سپرده شد.
***طنز نویسی
طنز یكی از گونه های ادبی زبان است كه اساس آن بر تضاد و ناهماهنگی با چارچوب و قراردادهای ذهنی مخاطب بنا شده است. طنزپرداز با نیتی اصلاح گرانه، كاستی ها و عیب های جنبه های مختلف زندگی را به شیوهِ مضحك و مبالغه آمیز به نمایش در می آورد. یكی از زمینه های آثار طنزآمیز، طنز اجتماعی است كه در آن نابسامانی ها و تیرگی های موجود در برخی از سطوح مختلف اجتماعی مورد انتقاد قرار می گیرد.
در این میان دهخدا یكی از پیشگامان طنزپردازی در عصر مشروطیت است كه از سلاحِ بُرندهِ طنز جهت مبارزه با نابسامانی ها، معایب و مفاسد اجتماعی روزگار خویش بهره می جوید.(2)
به باور بسیاری از منتقدان وی یكی از بنیانگذاران طنز معاصر در ایران است. برای نمونه ستون چرند و پرند روزنامه صوراسرافیل بیانگر شیوه ای تازه در طنز بود. سبك نگارش این ستون در ادب فارسی بی سابقه بود و مكتب جدیدی را در عالم روزنامه نگاری و نثر معاصر فارسی پدید آورد. دهخدا توانست با شجاعت و جسارتِ تمام، مفاسدِ اجتماعی و سیاسی دورهِ خود را با روش طنز در آن روزنامه منتشر كند.
در واقع استوارترین انتقادهای سیاسی و اجتماعی دهخدا در مقالات چرند پرند بوده كه تیر این انتقادها حكومت خودكامه قاجار و مخالفان را مشروطه نشانه گرفته بود.(3)
به باور منتقدان، سیاستِ دهخدا نه فقط در محتوای نوشته هایش در چرند و پرند كه عمیق تر از آن در راهبرد (استراتژی) ادبی، زبانی و سبك این نوشته ها نمود یافته است. ادبیات چرند و پرند نه ادبیات فاخرِ جا افتاده و تر و تمیز بلكه ادبیات طردشدگان و آوارگان بی صدا بود و بی دلیل نبود كه این ادبیات آواره و به شدت سیاسی، نویسنده اش را هم مدتی آواره كرد و به گریز و زندگی پنهانی وا داشت. این مساله بعدها دهخدا را گوشه نشین كرد اما بار دیگر سیاست یقه او را در نهضت ملی و دولت مصدق گرفت.(4)
***لغت نامه و امثال الحكم
دهخدا از فعال‌ترین استادان ادبیات فارسی در روزگار معاصر است كه بزرگترین خدمات را به زبان فارسی را انجام داده است.
لغتنامه بزرگ او در بیش از 50جلد به چاپ رسیده است. این اثر شامل واژگان زبان فارسی و معنای دقیق آنها است. این اثر حاصل بیش از 40سال زحمات شبانه روزیِ دهخدا است. این كتاب در 26 هزار و 475 صفحه سه ستونی به قطع رحلی با تعداد 6 هزار دوره، در دسترس فارسی زبانان است.
یكی از نكته های جالب درباره لغت نامه، ممنوعیت حرف «میم» تا پیش از انقلاب اسلامی بود. آن هایی كه در سال های پیش از انقلاب نخستین چاپ لغت نامه دهخدا را نه به صورت فعلی بلكه به شكلِ جزوه جزوه می گرفتند، به یاد دارند و نقل می كنند كه تا زمان سقوط پهلوی به دلیل ممنوعیت نام «محمد مصدق»، لغت نامه هایشان ناقص بود و میم نداشت.(5)
همچنین كتاب امثال و حكم كه شامل ضرب المثل‌ها، احادیث و حكمت ها در زبان فارسی است، خود به تنهایی نشان دهنده دانش و شخصیت علمیِ دهخدا است.
***سرودن شعر
دهخدا در زمینه شعر نیز قلمی توانا و تخیلی خلاق داشت. می توان اشعار او را به سه دسته تقسیم كرد؛ نخست اشعاری كه به سبك متقدمان سروده شده یا به عبارتی دیگر برگرفته از شیوه كلاسیك شعر فارسی است. بعضی از این سروده ها دارای چنان استحكامی است كه تشخیص آنها از گفته های پیشینیان دشوار است. دوم اشعاری كه در آن ها نوعی نوآوری ادبی به كار رفته است. سوم اشعار فكاهی او كه به زبان عامیانه سروده شده است.
به باور منتقدان دهخدا جزو معدود شاعران دوره مشروطیت است كه جهان بینی و جهان نگری روشنی دارد و هرگز دچار احساسات نمی شود و شعار نمی دهد.
او اشعار خود را در قالب های مثنوی، غزل، مسمط، قطعه، دوبیتی و رباعی سروده است. همچنین درونمایه و محتوای شعرهای او درباره وطن پرستی، دادخواهی، مبارزه با ریاكاری و دورویی است. از ویژگی های برجسته شعری دهخدا طنزِ تلخ و گزنده اوست.
*پی نوشت ها:
1- سلیمانی، بلقیس، همنوا با مرغ سحر، نشر ثالث، سال 1387، ص324
2- فقیهی، حسین، عسگری، مهرناز، «مقایسه طنز اجتماعی دهخدا و سید اشرف الدین گیلانی»، فصلنامه علمی- پژوهشی رفاه اجتماعی، سال چهاردهم، شماره 54، ص317
3- عبدی، صلاح الدین، زمانی، شهلا، «طنزپردازی در مقالات «تنكیت و تبكیت»عبدالله ندیم و چرند و پرند دهخدا»، فصلنامه پژوهش های زبان و ادبیات تطبیقی، شماره3، پاییز1389، ص110
4- شروقی، علی، «میم ممنوع لغت نامه»، روزنامه شرق، شماره 1659، دوشنبه 9 بهمن1391، ص7
5- همان
**گروه پژوهش و تحلیل خبری
پژوهشم**458**9279
تاریخ انتشار: ۱۵ مرداد ۱۳۹۵ - ۰۹:۲۷
تهران- ایرنا- «علی اكبر دهخدا» از ادبیان، پژوهشگران و سیاستمداران برجسته معاصر است كه از زبان طنز برای بیان نابسامانی های سیاسی اجتماعی زمان خود بهره برده است. بسیاری دهخدا را از بزرگترین خادمان زبان و ادب فارسی معاصر به شمار می آورند.