قیام 17 شهریور 1357؛ نماد اقتدارطلبی و عزت خواهی ملت ایران

پیروزی انقلاب اسلامی ایران حاصل قیام های گسترده و سرنوشت سازی به شمار می رود كه با رهبری علما و انقلابیان به وقوع پیوست. قیام 17 شهریور 1357 خورشیدی یكی از موثرترین خیزش هایی بود كه در دولت شریف امامی نخست وزیر وقت رژیم پهلوی به وقوع پیوست.
این قیام هنگامی روی داد كه نخست وزیر وقت با شعار آتش ملی مامور تشكیل كابینه در چهارم شهریور 1357 خورشیدی شد. در این میان مردم كه هنوز واقعه تلخ آتش سوزی سینما ركس آبادان را از یاد نبرده بودند در ادامه اعتراض های خود در راهپیمایی بزرگ عید فطر در 13 شهریور 1357 خورشیدی حضور یافتند و پس از آن با شركت در راهپیمایی 16 شهریور هم پیمان شدند تا فردای آن روز در میدان ژاله (شهداء) تظاهرات بزرگ دیگری را برپا كنند.
ارتشبد غلامعلی اویسی فرماندار تهران با مشاهده چنین شرایطی با مشورت دولت وقت و شورای امنیت ملی ساعت شش صبح 17 شهریور، اعلامیه اجرای مقررات حكومت نظامی را از رادیو خواند، اعلام دیرهنگام حكومت نظامی سبب شد تا شمار اندكی از مردم از این مقررات اطلاع یابند. ساعت هفت و 30 دقیقه صبح، جمعیت زیادی در میدان ژاله (شهدا) و خیابان های منتهی به آن حضور یافتند تا اعتراض خویش را نسبت به اقدام های رژیم پهلوی نشان دهند اما عوامل رژیم با تانك ها و گلوله های آتشین، مبارزان را به شهادت رساندند.
قیام 17 شهریور نقطه عطفی شد تا چند ماه بعد انقلاب اسلامی در 22 بهمن 1357 خورشیدی با اعتصاب ها و راهپیمایی های گسترده و پی در پی به پیروزی برسد و اینك به مناسبت سالروز این قیام تاریخی و سرنوشت ساز پژوهشگر گروه اطلاع رسانی با «مرتضی قاضی» مسوول بخش تدوین كتاب و امور تاریخ شفاهی دفتر مطالعات فرهنگی جبهه انقلاب اسلامی به گفت و گو پرداخته است.
مرتضی قاضی درباره ویژگی های دولت شریف امامی نخست وزیر رژیم پهلوی گفت: پس از حادثه آتش سوزی سینما ركس آبادان به پیشنهاد سپهبد مقدم كه رییس سازمان اطلاعات و امنیت كشور(ساواك) به شمار می رفت، این امر مطرح شد تا به جای دولت آموزگار، دولت شریف امامی بر سر كار بیاید. این دولت برای اینكه بتواند آرامش نسبی را پس از اتفاق ناگوار سینما ركس آبادان به كشور بازگرداند به اقدام های بسیاری دست زد كه از آن جمله می توان به تعطیلی قمارخانه ها و بسیاری از اماكن برای فساد، افزایش حقوق كارمندان، بازگرداندن تاریخ شاهنشاهی به تاریخ شمسی، بركناری برخی از مقام های سیاسی و به ویژه افرادی كه بهایی بودند، آزادی تعداد زیادی از زندانیان سیاسی، حذف وزارت امور زنان از كابینه خویش، قول آزادی های بیان و قلم، گفت و گو با مخالفان و برخورد با فساد مالی خانواده سلطنتی را اشاره كرد.
یكی از مهم ترین اقدام های دولت در جهت آشتی ملی را می توان انتشار تصویر امام خمینی دانست. شریف امامی با دولت آشتی ملی، خواهان ایجاد صلح و ارتباط نزدیك میان مردم و حكومت بود و برای آرام كردن كشور به این امر نیاز داشت تا از خشونت بپرهیزد اما این اقدام ها تأثیری بر انقلاب جوشان مردمی نداشت و واكنش انقلابیان به اقدام های او بدبینانه بود.
به گونه ای كه امام خمینی در اعلامیه ‌ای به مناسبت تشكیل دولت شریف ‌امامی، با اشاره به نام «دولت آشتی ملی» كه او برای كابینه ‌اش برگزیده بود، نوشت: «آشتی كنیم و خون عزیزان را هدر دهیم؟ آشتی كنیم و بر رژیم ظالمانه و خیانتكار پهلوی سر فرود آریم؟ چگونه روحانیون با رفتن احكام مسلمه اسلام و به غارت رفتن مخازن كشور و كشتارهای بی‌رحمانه رژیم، به پاس آنكه گفته‌اند ما به روحانیان احترام می‌گذاریم آشتی كنند و این ننگ ابدی را برای خود در تاریخ ثبت كنند؟» این سخنان ایشان سبب شد تا مردم نیز اقدام های عوام فریبانه وی را باور نكنند و به برپایی راهپیمایی های خویش ادامه دهند و دولت آشتی ملی كه خود را به دروغ، دوستدار ملت می ‏خواند، 12 روز پس از كسب قدرت برای جلوگیری از این راهپیمایی ها، كشتار كم سابقه ‏ای را در تهران به راه انداخت كه قیام 17 شهریور یكی از این خیزش های انقلابی مردم ایران زمین به شمار می رود.
این مسوول بخش تدوین كتاب و امور تاریخ شفاهی عوامل زمینه ساز قیام 17 شهریور را اینگونه توصیف كرد: 17 شهریور در میدان ژاله منطقه ای به شمار می رود كه علامه شیخ یحیی نوری در آن مكان دارای حسینیه ای بود و برای مردم سخنرانی می كرد. در واقع بسیاری از افرادی كه خواهان اسلام آوردن بودن به وسیله این علامه بزرگوار مسلمان می شدند و او علاوه بر این فعالیت ها علیه رژیم پهلوی نیز سخنرانی می كرد. در رمضان 1357 خورشیدی در یكی از شب های قدر، پس از پایان مراسم سخنرانی وی، ساواك دستور داد به روی انقلابیان تیراندازی كنند و در این میان چند تن به شهادت رسیدند. علامه نوری چند روز بعد، میدان ژاله را میدان شهدا نامید. در واقع میدان ژاله به دلیل واقعه 17 شهریور تغییر نام نداد بلكه پیش از آن چنین نامی، برای این میدان انتخاب شده بود. پس از مدتی در 13 شهریور مراسم عید فطر در قیطریه به امامت شهید مفتح برگزار و راهپیمایی بسیار بزرگی در این منطقه به صورت مسالمت آمیز برپا شد به گونه ای كه مردم به ارتشی ها نیز گل می دادند. اما این راهپیمایی رژیم پهلوی را بسیار به وحشت انداخت. زیرا قدرت نمایی علما و مردم انقلابی را نشان می داد.
وی در ادامه افزود: پس از این ماجرا علمای بزرگی چون شهید بهشتی و شهید محلاتی تصمیم گرفتند تا این راهپیمایی ها به صورت مسالمت آمیز ادامه پیدا كند تا به نتیجه برسد. بنابراین در 16 شهریور با وجود اینكه رژیم اعلام كرده بود تا تجمعی صورت نپذیرد، مردم به خیابان ها آمدند و راهپیمایی بسیار بزرگی را برپا كردند. این راهپیمایی به طرف میدان شهیاد(آزادی) بود. مردم برپایه شور و شوقی كه در 16 شهریور مشاهده كردند، 17 شهریور نیز پا به عرصه گذاشتند اما از طرف دیگر سران ساواك و شورای امنیت ملی با تشكیل جلسه ای خواهان متوقف شدن این تجمع ها شدند و بحث اجرای حكومت نظامی را مطرح كردند. خبر اجرای حكومت نظامی در 17 شهریور دیر اعلام شد و اگر روحانیان زودتر از این موضوع آگاهی می یافتند به مردم اطلاع رسانی می كردند تا بتوانند مانع خون ریزی و كشتار مردم در این راهپیمایی شوند.
مرتضی قاضی رویدادهای قیام 17 شهریور را این گونه توضیح داد: در 17 شهریور به علامه یحیی نوری كه در مجلس درس مشغول آموزش به انقلابیان بود، اطلاع دادند كه تجمع بسیار بزرگی در آن منطقه اتفاق افتاده است. هنگامی كه روحانیان بحث تجمع را مطرح می كردند مكان برگزاری آن را تعیین نمی كردند و این موضوع جزو تدابیر آنان بود تا حكومت با دانستن آن مكان خاص به برخورد با مردم نپردازد. البته حضور مردم ساعت هشت صبح در میدان ژاله از روز قبل تعیین شد. هنگامی كه مردم به آن منطقه رسیدند، مشاهده كردند كه تانك ها در آنجا حضور دارند و نیروهای ویژه در حال مانور دادن هستند، در این میان علامه نوری به دلیل تجمع مردم خود به میان آنان رفت و برای آنان سخنرانی و با مشاهده چنین شرایط ویژه ای به انقلابیان اعلام كرد كه مراسم برگزار نمی شود و همه باید متفرق شوند و در این میان با ارتشی ها به گفت و گو پرداخت مبنی بر اینكه ارتش دشمن مردم نیست و نباید به روی مردم اسلحه بكشند اما ارتش بدون توجه به سخنرانی های وی به تیراندازی به طرف مردم پرداخت و بسیاری از آنان را مجروح و زخمی كرد. در این روز شعارهایی چون «استقلال، آزادی و جمهوری اسلامی، نصر من الله و فتح القریب، مرگ بر این سلطنت پرفریب، استعمار نابود است، اسلام پیروز است، ایران كشور ماست و خمینی رهبر ماست»، علیه رژیم پهلوی سرداده شد.
مسوول بخش تدوین كتاب و امور تاریخ شفاهی یادآور شد: رژیم پهلوی تعداد كشته ها را 87 تن و آمار مجروحان را 205 تن اعلام كرد. پس ازمدتی این تعداد كشته ها تغییر و فرمانداری نظامی در اطلاعیه ای 58 كشته و 205 تن مجروح را اعلام می كند. دو روز بعد دادگستری بیان داشت كه تعداد كشته ها به 95 تن رسیده است. باید عنوان كرد كه اختلاف ها در اعلام آمار رسمی شهداء در این روز زیاد بود اما هر میزان كه باشد، باز هم رقم بالایی را شامل خواهد شد. هدایت الله بهبودی مسوول دفتر واحد انقلاب اسلامی دفتر ادبیات حوزه هنری آماری را مطرح كرد مبنی بر اینكه از 15 خرداد 1342 خورشیدی تا پیروزی انقلاب پنج هزار تن به شهادت رسیدند. البته سولیوان سفیر آمریكا درباره تعداد كشته ها در این روز عنوان كرد كه بیش از 200 تن كشته شده اند اما رقم هایی كه صحیح به نظر می رسد میان 300 تا 400 تن بوده است.
مرتضی قاضی با بیان اینكه مراجع عظام تقلید نیز پس از این قیام سخنانی را علیه رژیم پهلوی ایراد كردند، تصریح كرد: مراجع عظام تقلید پس از وقوع قیام 17 شهریور اعلامیه ای را صادر و اقدام های این رژیم را محكوم كردند. آیت الله مرعشی عزای عمومی اعلام كرد و امام خمینی نیز در اعلامیه ای فرمودند كه كشتار 17 شهریور سبب شد تا هویت دولت آشتی ملی آشكار شود و این دولت ادعا كرده كه خواهان آشتی ملی است اما این امر فریب محسوب می شود. در واقع ایشان بیان كردند كه مردم فریب عوامل رژیم را هرگز نخورند و برای رسیدن به پیروزی در برابر اقدام های این حكومت استقامت و پایداری كنند.
وی درباره واكنش جهانیان در خصوص قیام 17 شهریور اظهار داشت: پس از وقوع این رویداد انور سادات رییس جمهوری مصر با محمدرضا پهلوی كه پشتیبان حكومت او است، تماس گرفت و با وی ابراز همدردی كرد. جیمی كارتر رییس جمهوری آمریكا نیز در تماس تلفنی به وی گفت كه از او پشتیبانی خواهد كرد تا بتواند نظم را در كشور حاكم سازد و حتی روزنامه های كیهان و اطلاعات در آن زمان این مكالمه های تلفنی را بازتاب دادند. با توجه به اینكه بسیاری از انقلابیان به وسیله حكومت وقت كشته شده بودند، اما سران برخی از كشورها به حمایت از اقدام های رژیم پهلوی پرداختند.
مسوول بخش تدوین كتاب و امور تاریخ شفاهی قیام 17 شهریور را در پیروزی انقلاب بسیار تاثیرگذار دانست و گفت: شكافی كه به واسطه كشتار مردم در قیام 17 شهریور میان حكومت و مردم ایجاد شده بود، بسیار عمیق شد. در واقع با این قیام حكومت در برابر مردم قرار گرفت. اگر محمدرضا پهلوی خواهان پر كردن این فاصله بود، تنها با خون آن را پر كرد و هیچ راهی بر كاهش آن پیشنهاد نداد. پس از این رویداد مجلس شریف امامی را استیضاح كرد و از او برای این واقعه توضیح خواست. مجلس از گروه های مختلفی تشكیل شده بود كه برخی از آنها با رژیم پهلوی و اقدام های آن مخالف بودند. چند روز پس از 17 شهریور نخست وزیر وقت برای استیضاح و دریافت رای اعتماد به مجلس رفت؛ در این میان 9 تن از نمایندگان صلاحیت وی را زیر سوال بردند و برخی در آن جلسه به او گفتند كه دستان وی به خون ملت آغشته است و نمی تواند به عنوان نخست وزیر دیگر به فعالیت های خود ادامه دهد. البته نمایندگان هوادار وی مجلس را ترك كردند.
بعد از این واقعه، شریف امامی تعدادی از سران رژیم را بازداشت و تمام فعالیت های سیاسی را آزاد اعلام و حزب رستاخیز را منحل كرد. اما باز هم شرایط به گونه ای پیش رفت كه مجلس به شریف امامی رای اعتماد داد بنابراین كارمندان پالایشگاه نفت تهران اعتصاب كردند و در 26 شهریور كارمندان بانك مركزی سندی را انتشار دادند مبنی بر اینكه دو میلیارد دلار ارز به وسیله سران بلندپایه رژیم از كشور خارج شده است و همین امر باعث شد كه بسیاری از كارمندان بانك ملی به این اعتصاب بپیوندند. در مهر 1357 خورشیدی تمامی دانش آموزان، دانشجویان، آموزگاران و استادان در راهپیمایی ها حضور یافتند و در دوم وسوم مهر اعتصاب پالایشگاه مهر، مخابرات، راه آهن، ذوب آهن، كشتی رانی و ... به این اعتصاب ها دامن زد و این امر باعث شد كه تمامی فعالیت های سیاسی و اقتصادی و... متوقف شود و اینچنین ثمره دولت آشتی ملی پس از 13 آبان و كشتار دانش آموزان و دانشجویان، بركناری شریف امامی و بر سر كارآمدن دولت ارتشبد ازهاری بود. دولت جدید برای سركوب مردم اقدام های خود را آغاز و پس از آن دستور اجرای حكومت نظامی در شهرهای مختلف را صادر كرد و تعطیلی روزنامه ها تا هنگامه خروج محمدرضا پهلوی از كشور صورت پذیرفت و راهپیمایی های بزرگ مردم و اعتصاب ها در تهران ادامه یافت تا آن هنگام كه بختیار نخست وزیر شد و پیروزی انقلاب اسلامی در 22 بهمن 1357 خورشیدی به وقوع پیوست.
مرتضی قاضی در پایان پیام این قیام را برای آیندگان چنین دانست و بیان داشت: در بحث انقلاب اسلامی نقطه های عطف بسیاری وجود دارد كه در سرعت گرفتن روند انقلاب بسیار تاثیرگذارند. بنابراین قیام 17 شهریور یكی از این نقطه های عطف به شمار می رودكه باید به آن بیش از پیش توجه داشت. مهم ترین پیام این قیام این امر محسوب می شود؛ رژیمی كه مردم خود را سركوب می كند و تنها بقای خود برایش مهم است، سرنگون خواهد شد. بنابراین پیام این قیام این امر به شمار می رود كه نباید در این حوادث سیاسی فریب خورد و باید پیرو بحث رهبری و گوش به فرمان افرادی بود كه دغدغه ملت و اسلام را دارا هستند تا تمامی رویدادهای كشور به صورت درستی هدایت شود.
*گروه اطلاع رسانی
پژوهشم**9128**9131