خانه تاریخی داروغه گل سر سبد آثار تاریخی خراسان رضوی

خطه خراسان با آثار، بناها، محوطه ها و تپه های تاریخی متعدد گوشه ای از قدمت كهن و تمدن ایران را به نمایش گذاشته است
در این میان خانه های تاریخی نمادی از سابقه فرهنگی و تمدنی زندگی اجتماعی پردامنه ایرانیان در جایگاه خود بسیار مهم هستند.

* خانه داروغه ردپایی از هویت ایرانی در مشهد
هنوز هم می توان در خیابان نواب مشهد ردپایی از هویت تاریخی و كهن این شهر پیدا كرد. در كوچه ای به نام داروغه خانه ای با همین نام و در مساحت هزار و 100 مترمربع مربوط به دوره قاجار وجود دارد.
این مكان به شماره 6357 به ‌عنوان یكی از آثار ملی ایران در سال 1381 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
در این كوچه باریك دو خانه دیگر هم وجود دارند كه دارای ارزش تاریخی اند و قرار است جزو 100 اثر دیگر تاریخی خراسان در فهرست آثار ملی به ثبت برسند. در قدیم هر سه این خانه ‌ها به یكدیگر راه داشته اند.
خانه داروغه به دستور یوسف خان هراتی، آخرین داروغه مشهد و نخستین رییس نظمیه بعد از مشروطه در این شهر بنا شد. نوع معماری خانه سه طرف ساخت است. دو ضلع نشیمن و یك ضلع غلام رو كه هر سه به هم وصل می‌شوند. خانه دارای سرداب هم بوده و یكی از نخستین شومینه‌ های مشهد در آن نصب است.
نخستین حمام خصوصی مشهد هم در این خانه ساخته شده است به این ترتیب گوشه ای از جایگاه تاریخی آن به خوبی روشن می شود. داخل این بنای دو طبقه نانوایی هم وجود دارد.
طرح تراس پله ‌های دوطرفه، تزئینات و اروسیها هم نشانگر الگوبرداری از طرحهای معماری شرقی است.
حیاط این خانه تاریخی شامل یك حوض و چهار باغچه كوچك می‌شود. اختلاف سطح این بنای تاریخی با زمینی در حدود 75 سانتیمتر و نسبت به زمینهای اطراف گودتر است.
این بنا منزل شخصی بوده كه مراسم پذیرایی رسمی در آن انجام می گرفت. بر اساس شواهد موجود تا حدود سه دهه پیش این بنای تاریخی كاربرد مسكونی داشت اما سال 1366 توسط ورثه به نمایندگان یكی از هیاتهای مذهبی روستای شهیدیه شهرستان میبد یزد فروخته شد و از آن پس تا سال 1391 از این بنا به عنوان محل تجمع و اسكان هیاتهای مذهبی در مشهد استفاده می شد.
سازندگان خانه داروغه در معماری بسیار بی نظیر عمل كرده اند بطوری كه در دو طرف حیاط بخشهای زمستان نشین و تابستان نشین بنا شده است.
در بخش زمستان نشین تمامی وسایل گرماساز و مطبخ در طبقه زیرین قرار گرفته تا به نوعی دمای خانه را مناسب سازد. همچنین وجود بخاری دیواری و پنجره های دو جداره از عجایب این معماری محسوب می شود كه در آن زمان مورد استفاده قرار می گرفته است.
در بخش تابستان نشین خانه داروغه وجود اتاقهای بادگیر، حوض آب جاری سنتی و سبك معماری كاملا مهندسی به نوعی این سبك را به رخ آیندگان كشیده است كه با استفاده از انرژیهایی نظیر آب، باد و آفتاب چگونه می توان یك بنای بزرگ را بدون هیچ هزینه ای اداره كرد.

* حفظ هویت ایرانی و صیانت از آثار تاریخی
معاون میراث فرهنگی اداره كل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی در این زمینه به خبرنگار ایرنا گفت: طرح نوسازی بافت فرسوده حرم مطهر امام رضا(ع) سال 1379 مورد تصویب قرار گرفت و از آن پس بافت این منطقه شدیدا دچار تحول و دگرگونی شد.
محمد ركنی افزود: قطعات خریداری شده و اكثر جمعیت ساكن این محدوده مجبور به ترك بافت شدند. بناهای عموما یك یا دو طبقه مسكونی تخریب شد و به تدریج بناهای بلند با ارتفاع 10 تا 12 طبقه تجاری و اقامتی جای آنها را پر كرد.
وی ادامه داد: از كل بافت تاریخی مشهد 41 ملك یعنی تنها سه هكتار از كل پروژه و چیزی كمتر از یك درصد مساحت پروژه به عنوان آثار تاریخی فرهنگی شناخته شد كه خانه تاریخی داروغه یكی از آنها است.
معاون اداره كل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی گفت: با توجه به سرعت تحولات روی داده در بافت تاریخی مشهد، با شناخت ارزشهای خانه تاریخی داروغه به عنوان یك اثر فاخر معماری متعلق به اواسط دوره قاجار كه به دلیل عدم رسیدگی مالكان و ساكنانش به شدت دچار تخریب و فرسودگی بود، این خانه توسط شهرداری مشهد خریداری شد.
وی افزود: هدف از حفاظت و مرمت خانه داروغه حفظ اصالت هویت فرهنگی شهر و منطقه، جلوگیری از تخریب تمامی عناصر بصری تاریخ شهر مشهد و همچنین نمایش بخشی از هنر معماری این سرزمین به شهروندان و زائران بوده است.

* خانه تاریخی داروغه آئینه ای از سبك زندگی گذشته
معاون سازمان میراث فرهنگی خراسان رضوی گفت: به منظور حفظ اصالت هویت فرهنگی، اصالت بنا چه در شكل كالبدی و چه در ساختار سازه ای مورد توجه بوده است.
وی افزود: در حفظ خانه داروغه مشهد كه خود نمایشگر سبك زندگی گذشتگان این شهر می باشد به استمرار یك خاطره جمعی هویت بخش اهمیت داده شده است.
ركنی ادامه داد: در فرایند احیاء این اثر تلاش شد تا با استناد به مطالعات كتابخانه ای، محلی و پی كاویها از هرگونه پیش داوری جلوگیری شود تا پایبندی به اصالت بنا دچار خدشه نشده و الحاقات غیرضروری حذف شوند.
وی گفت: در حفاظت و مرمت این بنا از روشها و مصالح اصلی متداول بومی و دانش روز استفاده شده است.
معاون میراث فرهنگی اداره كل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی افزود: به منظور نمایش بخشهای اصیل بنا به بینندگان بخشهای مرمتی و الحاقی، بگونه ای كار شد كه این قسمت، از بخشهای اصلی قابل تشخیص باشد.
وی ادامه داد: بنای تاریخی داروغه در زمین با مساحت 610 مترمربع در دو طبقه و سه جبهه با هزینه 10 میلیارد ریال (300 هزار دلار) مرمت و احیا شده است.
ركنی به مالكیت شهرداری مشهد بر این اثر تاریخی اشاره و بیان كرد: به دلیل ثبت ملی بنای تاریخی داروغه تمامی اقدامات انجام شده از ابتدا زیر نظر میراث فرهنگی، پایگاه میراث فرهنگی و بافت تاریخی منطقه ثامن صورت گرفته است.

* پروژه برگزیده یونسكو
وی همچنین گفت: 13 پروژه حفظ و مرمت از كشورهای استرالیا، چین، هند، ایران، ژاپن و پاكستان به عنوان طرحهای برگزیده در جوایز میراث سازمان یونسكو در منطقه آسیا اقیانوسیه انتخاب شدند.
معاون میراث فرهنگی اداره كل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی افزود: گروهی از متخصصان بین‌المللی حفظ و نگهداری آثار تاریخی در شهر بانكوك تایلند با بررسی 40 پروژه ارائه شده در نهایت 13 طرح مرمت را در بخشهای گوناگون شایسته تقدیر معرفی كردند.
وی گفت: در این دوره از جوایز میراث یونسكو در منطقه آسیا اقیانوسیه پروژه مرمت خانه داروغه در خراسان رضوی یكی از همین 13 طرح شناخته شد.

* 128 خانه تاریخی در فهرست ملی
مدیركل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی نیز به خبرنگار ایرنا گفت: 128 خانه تاریخی این استان در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده اند.
حسین زارع صفت افزود: این خانه‌های تاریخی كه هر یك از نظر قدمت تاریخی، معماری، هنری و ارزش فرهنگی دارای اهمیت و ارزش هستند اغلب 100 سال و بالاتر عمر دارند.
وی ادامه داد: مشهد با 63 خانه تاریخی ثبت شده در فهرست آثار ملی بیشترین خانه های تاریخی را در خراسان دارد كه همه این خانه‌ها در محدوده اطراف شهرداری ثامن واقع شده‌اند.
مدیركل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی گفت: نحوه مرمت و هرگونه دستكاری در معماری آثار ثبتی باید مطابق با ضوابط میراث فرهنگی صورت گیرد.
وی افزود: همكاری با شهرداری در جهت حفاظت و صیانت از این آثار ارزشمند تاریخی و معماری وظیفه اداره كل میراث فرهنگی است و در این زمینه آمادگی كامل جهت مشورت و همكاری وجود دارد.
زارع صفت ادامه داد: مالكیت 90 درصد خانه های تاریخی در خراسان شخصی و بخش قابل توجهی از آنان هنوز مسكونی است.
وی گفت: خراسان رضوی دارای هزار و 516 اثر ثبت شده در فهرست آثار ملی ایران است كه هزار و 402 مورد آن آثار تاریخی غیرمنقول شامل یك بافت شهری و روستایی، 930 بنا، 15 تپه تاریخی و 472 تپه و محوطه تاریخی است.
7496/1858
گزارش از: آرزو جاودانی