نگاهي به آئين هاي محرم در هرمزگان

آئين هاي عزاداري سنتي و بومي درهرمزگان سابقه طولاني دارد و مردم اين ديار از زمان هاي دور پايبند به برگزاري آن بوده و همچنان نسل به نسل منتقل شده به طوري كه جوانان و نوجوانان براي مشاركت در اين مناسبت ها با شور و شوق خاصي شركت دارند.
سينه زني (واحد)، روضه خواني، زنجير زني، تعزيه خواني، سنگ زني(چك چكو)، تابوت گرداني، علم گرداني ، رقص حجله يا حجله گرداني، حنابندان، پخش نذورات و مراسم ويژه تاسوعا و عاشورا از جمله آئين هاي شاخص استان هرمزگان در دهه محرم است.
* سينه زني (واحد):
در 10 روز اول ماه محرم سينه زني به 2 صورت نشسته و ايستاده برگزار مي شود، در سينه زني نشسته مردان يا زنان دايره وار نشسته همراه با نوحه خوان به سينه و گاه به زانوي خود زده بيتي از نوحه را گروهي پاسخ مي دهند. در سينه زني ايستاده مردان به شكل دايره مي چرخند و در حالي كه با دست چپ كمربند يكديگر را گرفته اند با دست راست بر سينه ي خود مي كوبند. اوج اين سينه زني وقتي است كه نوحه خوان، واحد مي خواند.
اين نوع سينه زني در بوشهر و خوزستان نيز ديده مي شود.
نوحه خواني و سينه زني هر شب در مساجد و تكايا برگزار مي شود، بيشتر نوحه هاي خوانده شده به زبان محلي بندري است، از آن جايي كه بندرعباس يك شهر مهاجرپذير است و به طور تقريبي از تمام نقاط ايران در اين شهرزندگي مي كنند در ماه هاي محرم براي خود تكاياي جداگانه اي برپا مي دارند و به شيوه و سبك خود عزاداري كرده و اين تنوع عزاداري با فرهنگ هاي مختلف خود دليل برگزاري عزاداري با شور و شوق بيشتر در استان شده و هم سفر گردشگران مذهبي از ساير نقاط ايران براي آشنايي با اين نوع عزاداري و سوگواري را همراه دارد.
* روضه خواني:
در ماه هاي محرم و صفر، روضه خوان هاي محلي (زنانه و مردانه) مصائب اهل بيت عصمت وطهارت(ع) را همراه با اشعار مرثيه سرايان بزرگ براي مردم بازگو مي كنند. روضه خوان ها ( بويژه زنان ) گاه در بيان موضوعي، چون تعزيه از حركت و اجراي نقش استفاده كردو به گرمي مجلس مي افزايند.
روضه خواني از رايج ترين مراسم عزاداري هرمزگان در طول سال است .
* تعزيه خواني:
از دوره قاجاريه به اين سو همواره تعزيه درهرمزگان مورد توجه بوده خاستگاه اصلي آن نيز شهر ميناب است، مرحوم حسينعلي قضايي مرثيه سراي بزرگ جنوبي بيشتر مجالس تعزيه را سروده يا تنظيم كرده است. مهم ترين مراكز اجرايي تعزيه خواني در استان در شهرهاي ميناب، بندرعباس، فين، رضوان، گهره و جزيره هرمز است كه در دهه اول محرم به آن پرداخته مي شود و در ماه صفر نيز اين مراسم در برخي مناطق برگزار مي شود.
* عَلَم گرداني:
بيشتر حسينيه هاي هرمزگان به ويژه در بندرعباس و ميناب با آغاز ماه محرم به نام يكي از معصومين(ع) علم مي بندند و آن را در محله ها همراه با دسته هاي سينه زن مي گردانند كه اين گردش علم را پرسه مي نامند.
علم حضرت ابوالفضل(ع)، دوعلمان، امام رضا(ع)، زين العابدين(ع)، امام حسن(ع)، علم رسول الله(ص) و علم صاحب الزمان(عج) از علم هاي مشهور در آئين علم گرداني هستند.
برخي از علم ها داراي احترام بيشتري هستند مانند علم جريده كه در تعزيه ها از آن استفاده مي شود و منصوب به حضرت عباس(ع) است.
'علم' از چوب بلندي حدود سه متر ساخته شده كه از رخت علم كه پارچه هاي متعددي است با رنگ هاي مختلف پوشيده مي شود و سرعلم كه به 'سر شده' معروف است و داراي نقش هاي متعددي مي باشد.
هرمسجد و حسينيه براي خود علم جداگانه اي دارد، مهم ترين بُعد علم گرداني اعلام فرا رسيدن محرم و شروع آئين هاي عزاداري است كه عزاداران هر روز صبح از مساجد و تكايا بيرون آمده همراه با سينه زني و نوحه خواني به جمع آوري نذور مي پردازند.
* مراسم ويژه علم پيغمبر( پيامبر)(ص) درشهرستان ميناب:
در روز پنجم محرم در ميناب دو علم (علم پيغمبر) (ص) وعلم صاحب الزمان(عج) در دو حسينيه جداگانه همزمان بسته مي شود. اين دو علم بسيار مورد توجه مردم ميناب بوده و شايد بتوان گفت پرشورترين مراسم علم در استان هرمزگان است .
اين مراسم از صبح پنجم محرم شروع شده ، علم در آب رودخانه غسل داده مي شود و علم هاي ديگر به استقبال آمده و مراسم تا غروب ادامه پيدا مي كند ودر عصر همان روز نه تنها مردم اين شهر بلكه بسياري از شهرهاي استان نيز در اين مراسم شركت كرده و براي علم ها گوسفند قرباني مي كنند و نقل، گل،سكه و گلاب بر آنها مي پاشند.
*علم شمشيري قشم:
علم ديگر را علم شمشيري قشم مي توان نام برد كه در روز خاصي از حسينيه بيرون آورده به روستاي هاي اطراف قشم برده و با مراسم خاص و با پاي پياده از راه بيابان به شهر برگردانده مي شود كه در اين روز بسياري از شهرهاي مختلف براي عزاداري همراه اين علم به قشم رفته و اين مراسم با شوري خاص برگزار مي شود.
* غسل علم:
از ديگر مراسم علم ها مي توان به 12 علم منبر گپ نام برد كه اين علم ها منصوب به 12 امام است كه براي غسل دادن آن علم ها را به دريا برده و با آداب خاصي اين مراسم را برگزار مي كنند و در روزهاي مختلف محرم افرادي كه نذر دارند هيات همراه 12 علم منبر گپ را به خانه هاي خود دعوت كرده تا به عزاداري بپردازند.
* سنگ زني (چك چكو):
اين مراسم همراه با علم گرداني است، دسته ي سينه زن دايره وار علم حضرت عباس (جريده) را درميان مي گيرد و همراه با نوحه خواني به جاي سينه زدن دو قطعه سنگ كوچك را همراه با چرخش موزون به هم مي زنند. سنگ زني امروزه به فراموشي سپرده شده ولي گاهي در بعضي از حسينيه هاي هرمزگان اجرا مي شود.
*تابوت گرداني:
از روز هفتم محرم بعضي از حسينيه ها تابوت را با پارچه هاي رنگين نذري و آيينه كاري و گاه شمشير تزئين مي كنند و همراه با علم در محله ها مي گردانند و به جمع كردن نذورات مردمي مي پردازند،حركت تابوت بسيار ديدني است. علاوه بر دسته سينه زن نوازندگاني با سرنا و دهل نيز تابوت را همراهي مي كنند.
* رقص حجله يا حجله گرداني:
در اينجا مي توان از آئيني به نام 'رقص حجله' نام برد كه داراي ارزش هاي نمادين، مردم شناسانه و داراي صحنه هاي زيبايي است كه شايد به لحاظ اجراي و ارتباط برقرار كردن با مردم بومي بتوان آنرا منحصر به فرد دانست.
حجله گرداني كه به حجله قاسم معروف است از نظر ظاهر شبيه به تابوت است با اندكي اختلاف در سقف آنها، اتاقكي چوبي با ابعادي در حدود يك ونيم در 2 متر كه با آيينه هاي بزرگ، قاليچه، پارچه هاي رنگين و انواع وسايل تزئيني آراسته مي شود.
مراسم حجله گرداني در شب نهم محرم برگزار مي شود ، روز عاشورا اين حجله زيبا به خون حضرت قاسم آغشته مي شود.
تابوت و حجله درهمه مناطق هرمزگان با تفاوت هاي كمي ديده مي شود. از مرحله ساخت و غسل دادن، آماده ساختن و حتي چه كساني بايد براي آماده سازي حضور داشته باشند، از كجا و چه زماني به حركت در آمده و نذوراتي كه داده مي شود، همه اين موارد با آئين ها و شيوه خاصي انجام مي شود.
* حنابندان:
مراسم حنابندان حضرت قاسم(ع) اگر چه گوشه اي از مجلس تعزيه حضرت قاسم است اما گاه حنابندان جداگانه و در مجلس روضه خواني شب نهم محرم اجرا مي شود.
اشعار سوزناك كه به شكل همسرايي خوانده مي شود همراه با سيني هاي حنا، شيريني و شمع مراسم را بسيار حزن انگيز مي سازد.
* مراسم ويژه عاشورا:
در تمامي شهرهاي هرمزگان اين روز با حركت دسته هاي سينه زني همراه با علم، تابوت و حجله آغاز مي شود، در بندرعباس و ميناب روز عاشورا شكوه خاصي دارد. شبيه سازي اصلي ترين بخش اين مراسم است .
شمر، ساربان، شير، كاروان اسرا، نيزه داران خشن و ذوالجناح همراه با كبوتران خونين بال فضايي دردآلود مي سازند. اوج اين عزاداري با آتش زدن خيمه هاي اطفال مسلم به پايان مي رسد.
* آيين شام غريبان:
در شب يازدهم ماه محرم مانند ساير نقاط كشور دسته هاي سينه زن درحالي كه شمع روشني در دست دارند به راه مي افتند و به عزاداري مي پردازند و به ياد غريبي اسراي كربلا اشك ماتم مي ريزند.
* آمدن بني سعد:
در شب دوازدهم ماه محرم در ميناب گروهي كه خود را بني اسد مي نامند، با بيل و كلنگ در حالي كه به سر و سينه مي زنند در حسينيه ها مي گردند و با ناله و زاري مي گويند كه براي دفن شهدا آمده اند. اين مراسم امروزه كمرنگ شده و كمتر برگزار مي گردد.
عزاداري حضرت سيدالشهدا در هرمزگان با گراميداشت اربعين حسيني آرام آرام به پايان مي رسد، اگرچه در طول سال و در مناسبت هاي مختلف همچنين شب هاي دوشنبه و جمعه مراسم روضه خواني همواره برپا مي شود.
از آن جا كه بيشتر اقوام ايراني نيز در استان هرمزگان بويژه در بندرعباس مركز استان ساكن هستند، لذا عزاداري اقوام ايراني مقيم استان با رسم ها و نواهاي خاص خود ، شيفتگان سيدالشهدا (ع) را به سوي خود جلب مي كند.
همه اقوام ايراني ساكن هرمزگان از جمله بوشهري ها، آذري ها، لرها، كردها، اصفهاني ها، بلوچ ها، خراساني ها، كرماني ها، يزدي ها و عرب هاي مقيم اين شهر مسجد، حسينيه يا تكيه دارند و هر يك با فرهنگ و زبان مادري خود نوحه سر مي دهند و نذرهاي آنان نيز بر پايه پخت سنتي و محلي مناطق خودشان است.
اين اقوام در اوج ارادت به امام حسين (ع) در دسته هاي عزاداري به هم مي پيوندند و با شكوه ترين جلوه هاي بندگي را در ماتم شهيدان كربلا به نمايش مي گذارند و در روز عاشورا ورود دسته هاي عزاداري و سينه زني به امامزاده سيد مظفر(ع)، گذر از مصلي قدس بندرعباس و منبر گپ ديدني است.
تنوع قومي ، فرهنگي و مذهبي سبب شده جاي جاي استان هرمزگان در ايام و مناسبت هاي مختلف فرهنگي مذهبي مانند محرم ، صفر، رمضان و عيدها، ديدني تر و زيباتر از ساير نقاط كشور باشد.
استان هرمزگان داراي يك هزارو200 هيات مذهبي در شهرها ، بخش ها و روستاها بوده كه در مناسبت هاي مذهبي بويژه دردهه محرم بيشترين فعاليت هاي مذهبي در زمينه برگزاري آيين هاي سوگواري از قبيل روضه خواني، نوحه سرايي، سينه زني، علم گرداني و تعزيه خواني دارند.
هيات هاي مذهبي از روزهاي قبل اقدام به سياه پوش كردن مساجد، تكايا، حسينه ها ، منازل وادارات ومعابر سطح شهر كرده واسباب و وسايل برگزاري اين مراسم از قبيل بلندگو، تريبون، جايگاه، مفروش كردن فضا براي برگزاري مراسم، خريد طبل ، زنجير و دعوت از روحانيان و مبلغان و وسايل پخت و پز نزولات و پذيرايي را فراهم مي كنند.
هيات هاي مذهبي هرمزگان در طول ماه محرم و بويژه در دهه اول محرم با برگزاري مراسم هاي خاص اين ماه از جمله روضه خواني، تعزيه خواني، مرثيه سرايي، علم گرداني، تشكيل دسته هاي سينه زني و زنجير زني ياد و خاطره قيام امام حسين و 72 يار باوفايش را گرامي مي دارند.
سرپرست اداره كل سازمان تبليغات اسلامي هرمزگان نيز گفت: در دهه اول ماه محرم ، يكهزار و 600 مبلغ و روحاني به مناطق مختلف استان اعزام مي شوند كه تعدادي از اين مبلغان بومي استان و مابقي از حوزه هاي علميه قم، اصفهان و مشهد هستند.
حجت الاسلام علي اكبر انصاري راد در گفت وگوبا ايرنا افزود: مبلغان اعزامي تا پايان دهه اول محرم در مساجد، حسينيه ها، هيات هاي مذهبي و مدارس و همچنين دانشگاه ها و ديگر مراكز به تبيين فرهنگ عاشورا و نهضت حسيني و پاسخگويي به شبهات ديني و تبيين اهميت نماز مي پردازند
وي يادآورشد: همچنين در دهه اول محرم 20 استاد حوزه علميه قم به استان هرمزگان اعزام مي شوند تا بتوانند در مجالس ومحافل معنوي شعائر ديني وفلسفه قيام ابا عبدالله الحسين (ع) و72 يارباوفايش را براي مردم تبيين كنند.
سرپرست اداره كل سازمان تبليغات اسلامي هرمزگان، بر اقامه نماز جماعت اول وقت به ويژه نماز ظهر عاشورا تاكيد كرد و گفت: هيات هاي مذهبي بايد در برگزاري مراسم هاي عزاداري اباعبدالله الحسين(ع)، به اقامه نماز جماعت اول وقت اهتمام ويژه داشته باشند، چرا كه امام حسين(ع) در ظهر عاشورا و در آن شرايط سخت، نماز اول وقت را ترك نكرد.
وي گفت: محرم فرصت مناسبي براي انجام وظايف مهم مبلغان كه همان تبليغ دين مبين اسلام است محسوب مي شود، چرا كه تبليغ دين يكي از مطالبات مهم مردم و نظام است.
7195/6048
خبرنگار:رقيه غلامي زاده**انتشار دهنده: خليل تنيده