محرم در حسينيه ايران؛ ثبت ملي 21 آيين عزاداري در استان يزد

به گزارش ايرنا، استان دارالعباده يزد كه به حسينه ايران نيز شهرت دارد در ماه محرم داراي آيين هاي ويژه براي عزاداري شهادت اباعبدالله الحسين (ع) و ياران باوفايش است؛ آيين هايي كه علاوه بر حضور مردم از سراسر كشور، پاي گردشگران خارجي را نيز در ماه محرم به حسينيه هاي دارالعباده ايران باز كرده تا شاهد عزاداري منحصر به فرد يزدي ها باشند.
برخي از آيين هاي سوگ ماه محرم استان يزد به ثبت در فهرست ميراث ناملموس كشور رسيده، تا كنون 21 آيين مذهبي ويژه ماه محرم استان يزد گواهي منحصر به فرد بودن و ثبت در فهرست ميراث ناملموس را دريافت كرده است.
امروز پيام رساي آزادگي و آزاديخواهي امام حسين عليه السلام به بلندترين آوا در قالب آيين هاي عاشورايي در عالم طنين انداز شده و فرياد ياري طلبي آن امام همام را عاشقانش با جلوه هاي مختلف سوگواري و زنده نگاه داشتن پيام عاشورا لبيك سر مي دهند: 'لبيك يا حسين'
در استان دارالعباده يزد آيين هاي متنوعي در ماه محرم در مناطق مختلف اين استان اجرا مي شود كه از اين آيين ها 21 مورد آن در فهرست ميراث ناملموس به ثبت رسيده كه در اين گزارش برخي از مهمترين آيين هاي سوگواره محرم در حسينيه ايران معرفي شده است.
** پيشواز محرم
پيشواز محرم از جمله آيين هاي است كه هر ساله از اواخر ماه ذي الحجه تا اول ماه محرم با شكوه خاصي در شهر تاريخي ندوشن از توابع شهرستان ميبد برگزار مي شود و نمايانگر عشق مردم اين ديار نسبت به امام حسين (ع) است.
اين آيين به طور كلي به مدت 12 روز از عيد غدير تا اول ماه محرم انجام مي شود و شامل عشور بچه ها، پرسه جوانان (علي اكبر)، غره محرم و بُتّه كَلَك است.
آيين عشور بچه ها از بعدازظهر عيد غدير با مركزيت مسجدهاي محله برگزار مي شود كه در آن كودكان با خواندن اشعاري نذورات مردم را جمع آوري مي كنند. در پايان ماه ذي الحجه همين آيين با عنوان پرسه زني توسط جوانان برگزار مي شود.
غروب روز قبل از محرم نيز مداحان و تعزيه خوانان حسينيه سفلي برفراز برجي كه در كنار حسينيه قرار دارد با خواندن اشعاري معروف به غُرّه محرم با مطلع الصلاه:
اي عالم موسم ناله و شور وشين است
غره ماه محرم، كوس شاهي به نام حسين است
به عزاداري مي پردازند.
آيين پيشواز محرم در ندوشن 22 آذر 1391 با شماره 700 در فهرست ميراث ناملموس كشور به ثبت رسيده است.
** نخل برداري، آييني با سه شماره ثبتي
آيين نخل برداري يا نخل گرداني از جمله آيين هاي عزاداري در استان يزد است كه در نقاط مختلف استان و متاثر از شرايط فرهنگي و اقليمي خاص آن مناطق با مفهوم تشييع پيكر مقدس سيد الشهدا(ع) در روز عاشورا اجرا مي شود.
نخل برداري، يكي از آيين‌هاي مهم سنتي مردم استان يزد در عزاداري ائمه اطهار(ع) است كه با حضور پرشور مردم و جوانان در نقاط مختلف شهري و روستايي برگزار مي‌شود.
نخل نزد مردم استان يزد نمادي از تابوت سيدالشهداء است و مردم در مناطق مختلف در روزهاي عاشورا و شهادت حضرت علي(ع) آيين نخل برداري را برگزار نموده و به عزاداري مي پردازند.
نخل وسيله چوبي است كه دو طرف آن به صورت مشبك از چوب ساخته شده و به وسيله چوب هاي ديگر به هم مرتبط و برروي چهار تير چوبي قرار دارد.
پس از آماده شدن نخل، توسط هيات هاي مذهبي يكي از اين هيات ها وارد حسينيه شده و در حاليكه اعضاي هيات مي دوند و با صداي بلند 'حسين حسين' مي گويند به زير نخل رفته و به اتفاق ديگر عزاداران كه از قبل در زير نخل بودند با فرياد 'يا علي' نخل را از جا بلند مي كنند.
در اين زمان، عزاداران، نخل را سه يا پنج مرتبه دور حسينيه مي گردانند و همزمان صداي طبل، سنج و شيپور در فضاي حسينيه طنين انداز مي شود.
مردم سوگوار و اعضاي هيات هاي مذهبي پس از آنكه نخل را به دور حسينيه گرداندند آن را در جاي اوليه خود قرار داده، به سر و سينه مي زنند و فرياد ˈحسين حسينˈ سرمي دهند.
آيين نخل برداري 25 خرداد 1390 با شماره 249 به نام استان يزد و چهارم بهمن 1391 با شماره هاي 1044 و 1048 به ترتيب براي شهرهاي ندوشن و مهرجرد ميبد در فهرست ميراث ناملموس كشور ثبت شده است.
** موسيقي محرم در ابركوه
باتوجه به عشق و علاقه وافر مردم شهرستان ابركوه به خاندان عصمت و طهارت به خصوص امام حسين (ع) و ياران باوفايش آيين عزاداري هرسال بارونق در اين شهرستان برگزار مي شود كه باعث حفظ و حراست اين آيين ها مي شود.
صبح عاشورا در حسينيه درب قلعه؛ مردم منتظر شهر كه منتظر حركت كاروان پيشرو عزاداري ابركوه هستند، اجتماعي عظيم را از قبل از ساعت شش صبح تشكيل داده اند و هر لحظه به انبوه جمعيت اضافه مي شود.
برخي از افراد ظرف هاي گِل و كاه در دست دارند و سرهاي عزاداران را به نشانه ماتم با آنها رنگين مي كنند.
ابزار و لوازم عزاداري شامل طبل و شيپور و علم همچنين شاخ نفير (سازي است بادي از جنس شاخ) براي باخبركردن اهالي محله ها به صدا درمي آيد كه جلوه اي خاص به آيين سوگواري روز عاشورا در ابركوه مي دهد.
موسيقي محرم در ابركوه، 22 آذر 1391 با شماره 699 در ميراث ناملموس كشور به ثبت رسيده است.
** عزاداري دهه اول محرم حسينيه امام (شاه ولي) تفت
عزاداري سالار شهيدان در دهه اول محرم كه طبق دستورالعمل موقوفات موجود در حسينيه امام (شاه ولي) شهرستان تفت برگزار مي شود، 30 فروردين 1388 با شماره 31 در فهرست ميراث ناملموس كشور به ثبت رسيده است.
چاووشي، روضه خواني، تعزيه، عزاداري هيات هاي محلات و نخل برداري از برنامه هايي است كه در اين مدت در تفت انجام مي شود.
آيين نخل گرداني اغلب در حسينيه ها برگزار مي شود گاهي نيز امكان دارد نخل را در كوچه پس كوچه ها به حركت درآورند و يا براي زيارت به امامزاده ببرند گاهي هم براي زيارت اهل قبور و اينكه درگذشتگانشان نيز از اين عزاداري به فيض برسند نخل را تاگورستان برده براي اموات فاتحه مي خوانند و سپس نخل را به حسينيه برمي گردانند.
در دوره صفويه با رواج مذهب شيعه در ايران استفاده از نخل و نخل گرداني از شيوه هاي رايج عزاداري حضرت امام حسين (ع) درماه محرم به خصوص روز عاشورا بوده است.
آيين نخل گرداني تفت كه در بعد از ظهر عاشورا با حضور يكپارچه عزاداران حسيني در حسينه امام (شاه ولي) شهر تفت برگزار مي شود، از آيين هاي باشكوه عزاداري در استان يزد است.
** شاه حسن، شاه حسين ميبد
در آيين شاه حسن، شاه حسين شهرستان ميبد كه در دهه اول ايام محرم برگزار مي‌شود، سادات حضور فعال و اولويت ويژه‌اي دارند.
اين آيين در گذشته در محدوده محلات بالا و پايين و به صورت محدود برگزار مي‌شده و در قرن هاي اخير اهالي محله بشنيغان نيز به اين آيين پيوسته اند. اكنون چند سالي است كه با پديدآمدن محله هاي جديد، تغييرهايي در اين آيين رخ داده كه با مشاركت ساير اهالي شهر برگزار مي‌شود.
آيين شاه حسن، شاه حسين همزمان از محلات مختلف آغاز و همه در ميدان يا حسينيه سيدقنبر به هم مي ‌پيوندند.
هيات قديمي ميبد معروف به هيات شاه حسن، شاه حسين از قدمت و اصالت بالايي برخوردار است و هنوز به همان سبك سنتي اين مراسم اجرا مي‌شود به نحوي كه دو روز مانده به آغاز ماه محرم، جمع كثيري از زنان محله ميبد بالا و محله پايين و ديگر محلات با همكاري تعدادي از مردان اقدام به آب و جاروي كوچه‌هاي مسير اين مراسم از مهديه ميبد(دروازه جنوبي) تا امامزاده سيد صدرالدين قنبر (دروازه شمالي) مي‌كنند.
هر چند اجراي اين مراسم هنوز نيز هر ساله در دهه اول محرم برپا مي‌شود، وليكن با پير شدن افراد مسن و فوت آنها برخي جزئيات آن از حافظه تاريخي مردم در حال فراموشي است كه برهمين اساس لازم به نظر مي‌رسيد كه اين آيين مذهبي به ثبت برسد.
مراسم مذكور فقط در دهه اول محرم و در طول اين 10 شب اجرا مي‌شود و طبق گفته بزرگان، اشعار شب عاشورا و اشعار هيات شاه حسن، شاه حسين، متعلق به محتشم كاشاني است.
آيين شاه حسن، شاه حسين ميبد 25 شهريور 1394 با شماره 1108 در گروه عادت‌ها و رسم‌هاي اجتماعي، آيين‌ها و جشن‌ها به عنوان سنتي‌ ترين آييني كه در دهه اول محرم در هسته تاريخي شهر كهن ميبد (محدوده داخل حصار) برگزار مي‌شود، به ثبت رسيد.
** جغجغه زني در ميبد
سنگ زني يا به گويش محلي جغجغه ‏‏زني به شيوه ‎‎‎‎اي هنرمندانه با ريتم و اشعاري خاص در شب‏‏‏ هاي ماه محرم در برخي از حسينيه‏‏ هاي شهيديه (شورُك) و روستاي ركن آباد شهرستان ميبد، بعد از مراسم نوحه‏ خواني و زنجيرزني اجرا مي ‏شود.
اين آيين ششم دي 1390 به شماره 423 در فهرست آثار ملي ناملموس كشور به ثبت رسيده است.
در اين آيين سنتي يك نفر اشعاري را با مضامين حماسه كربلا مي‎‎‏خواند و عده‎‎‏ اي روي زمين مي ‏‏نشينند و ذكرهاي بيان شده توسط ذاكر را تكرار مي ‏‏كنند و دسته ديگر هم كه به صورت حلقه ‏‏اي در كنار هم قرار مي‏‏ گيرند با دو چوب صاف و صيقلي با ريتم كند و سپس تند چوب‏‏ ها را بر هم مي‎‎زنند كه صدايي از بهم ساييدن اين چوب ‏ها شنيده مي‏‏ ‏شود كه به نقلي يادآور صحنه هاي كربلا است.
محمد كارگر شوركي در كتاب فرهنگ نامه شورك درباره آيين جغجغه ‏‏زني نوشته است: اين مراسم از سال هاي دور در شهيديه برگزاري مي شده و در روزگاران پيشين اشعار اين مراسم توسط حاج محمد ملاقاسم خوانده ‎‎شده كه در اين هنر تبحر خاصي داشته است.
دسته جغجغه زن (سنگ زن)، تكه چوب‎‎هايي را به هم مي‏‏زنند و همراه با عوض شدن اشعار، طريقه زدن دو تكه چوب به يكديگر هم عوض مي‎‎شود (تك ضرب، سه ضرب و چهار ضرب) در حسينيه ‏‏هاي شهيديه ميبد اين آيين را اجرا مي كنند.
** يارون
آيين يارون عزا يا دسته بدين صورت است كه تعدادي از مردان عزادار (كه اكثر كساني كه در حسينيه حضور دارند را در بر مي گيرد) به صورت دايره در كنار هم مي ايستند و در حالي كه به آرامي دور مي زنند، در دو گروه ترجيع بند محتشم كاشاني را مي خوانند.
حميدرضا قاسمي در كتاب محرم ندوشن در خصوص اين آيين آورده است: يك عده كه افراد مسن تر در بين آنها بوده و آيين را آغاز مي كنند بيت اول بند اول را مي خوانند:
يارون عزاي كيست كه در دشت كربلاست
ماتم نشين ملائك و صاحب عزا خداست
بقيه افراد همين بيت را تكرار مي كنند. گروه اول بيت دوم را مي خوانند:
باز اين چه شورش است كه بر خلق عالم است
باز اين چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است
آيين يارون در شهر عقدا 12 اسفند 1394 با شماره 1175 در فهرست آثار ناملموس كشور به ثبت رسيده است.
** پامنبري
پامنبري از جمله آيين هاي مذهبي در استان يزد است كه فقط مختص ماه محرم نيست اما باتوجه به برگزاري روضه خواني هاي متعدد در ماه محرم تمركز برگزاري اين آيين مذهبي در محرم بيشتر است.
اين آيين در شهر عقدا بيش از ساير نقاط استان انجام مي شود و 12 اسفند 1394 به شماره 1179 در فهرست آثار ناملموس كشور به ثبت رسيد.
آيين پامنبري بدين صورت است كه در پايان آيين يارون يا دسته در حسينيه هاي بالا و پايين، عزاداران وارد حسينيه شده و جمعي از عزاداران، كنار منبر روي زمين دايره وار (به صورت حلقه) نشسته و نيمي از حلقه، مصرع اول بيتها و نيمي ديگر، مصرع دوم بيتها را زمزمه مي كنند.
بيت هاي هر شب مشخص و با بيت هاي شب هاي ديگر متفاوت است و در آخر همگي بر قاتلان امام حسين (ع) لعنت مي فرستند.
هرچند قدمت اين آيين در جايي به صورت مكتوب نيامده است و براساس آنچه كهنسالان و ريش سفيدان عقدا به ياد دارند از زمان روضه خواني مراسم پامنبري نيز اجرا مي شده است.
** عشور مسلم
آيين عشور10 روز پيش از ماه محرم برگزار مي شود كه فلسفه آن مبني بر سفر و شهادت حضرت مسلم به كوفه است.
اين آيين با روشن شدن خيمه هايي در محله هاي خلوت عقدا برگزار و پس از آن نخستين آيين تعزيه آغاز مي شود.
آيين عشور مسلم (استقبال از ماه محرم) در عقدا 22 اسفند 1394 با شماره 1174 در فهرست ميراث ناملموس كشور ثبت شده است.
** تعزيه روستاي توت اردكان
اجراي هنر تعزيه يكي از سنت‌‌ هاي عزاداري در ترسيم و بازسازي و بيان ابعاد نهضت خونين عاشورا است كه در روستاي توت از توابع شهرستان اردكان سابقه‌ اي به قدمت دوره حكومت قاجاريه دارد. اين آيين 19 اسفند 1388 با شماره 53 در فهرست ميراث ناملموس كشور به ثبت رسيده است.
يك محقق و پژوهشگر ديني در اين خصوص گفته است: قدمت عزاداري و اجراي تعزيه در روستاي توت حتي به پيش از دوره قاجاريه مي‌رسد اما از دوره قاجاريه ثبت شده كه اسناد آن نيز موجود است.
نادر پيري اردكاني افزوده است: پيش از انقلاب كه رضاخان با برگزاري مراسم مذهبي، عزاداري، سخنراني و تعزيه‌خواني به شدت مخالف بود و مجالس عزاداري امام حسين (ع) را به هر شكلي تعطيل مي‌كرد، مردم متدين به اين روستا روي آورده و در واقع در خلوت اين روستا اجراي آيين‌هاي مذهبي را شدت بيشتري بخشيدند.
** شَدِّه بندي و شَدِّه گرداني احمدآباد اردكان
شَدِّه برداري رسم و سنتي بسيار كهن بوده كه از قديم الايام در ماه محرم انجام مي شده؛ اين رسم براي برآوردن حاجت عزاداران و ابراز همدري با شهدا و اسراي كربلا انجام مي گرفته كه البته اين رسم در معرض فراموشي است و تنها در احمد آباد اردكان همچنان در حال انجام است.
اين آيين 25 شهريور 1394 با شماره 1107 در فهرست آثار ناملموس كشور به ثبت رسيده است.
فلسفه مذهبي اجراي مراسم شَدَّه برداري به 2 دسته كلي تقسيم مي شود؛ عده اي از متوليان اجراي اين آيين معتقدند پارچه هاي آويزان به شَده نمادي از لباس و البسه به يغما رفته ياران امام حسين (ع) در صحراي كربلا، توسط سپاهيان يزيد است.
عده اي ديگر معتقدند كه پارچه هاي آويزان نمادي از رخت دامادي علي اكبر فرزند امام حسين (ع) است كه در رخت دامادي ايشان را به شهادت رساندند.
باتوجه به اينكه مراسم شَدَّه برداري احمدآباد زمينهاي كشاورزي وقفي دارد مستاجر اين زمين موظف است همه تداركات بستن شَدِّه امام حسين (ع) را در روز ششم محرم مهيا كند تا زنان محل بتوانند در آن خانه آيين بستن شَدِّه را به پايان برسانند و روز هفتم محرم با پختن آش امام حسين يا شربت از عزاداران امام حسينه در خانه اش پذيرايي كنند.
احتمالا اين آيين جزو يكي از آيينهاي مذهبي بوده كه ريشه ايراني داشته و پس از اسلام رنگ و لعاب اسلامي، به خود گرفته است.
اين آيين از ديرباز در بخشهايي از بلوك ميبد به خصوص بفروييه، ده آباد و روستاي قديم احمد آباد از توابع اردكان برگزار مي شد. برگزاري اين آيين در بلوك ميبد به كلي منسوخ شده اما در 2 محله بالا، وسط (پايين سابق) احمد آباد كه از ديرباز، هرسال اين آيين برگزار مي شده است تنها محله وسط (پايين قديم) احمد آباد، هنوز تا به امروز اجراي اين آيين برپا است.
** شب فاتحه در عقدا
شب فاتحه از جمله رسم هاي مختص شهر عقداست و در هيچ كجاي استان به اين شكل ديده نمي شود و باتوجه به اينكه براي طلبيدن آمرزش روح رفتگان آن شهر و به طور كلي همه مسلمانان شيعه علي (ع) است هرساله برگزار مي شود.
اين آيين 22 اسفند 1394 با شماره 1180 در فهرست آثار ناملموس كشور به ثبت رسيده است.
هرساله بافرارسيدن ايام عزاداري وسوگواري حضرت اباعبدالله حسين(ع)، آييني با عنوان فاتحه خواني كه در اصل فاتحه 12 امام ناميده مي شود، درشب اول ماه محرم و سال نوقمري در محل حسينيه بزرگ عقدا برگزار مي شود.
قدمت برگزاري اين آيين و به خصوص فاتحه خواني دقيق مشخص نيست اما از آيين سنتي و كهن شهر عقدا به شمار مي رود كه در نوع خود كم نظير و شايد بي نظير است و چون در يكي از بندها از تمامي امامان ياد و نام برده مي شود به فاتحه دوازده امام مشهور است.
در اين شب، همه مردم عقدا و گاهي از نقاط دور و نزديك در محل حسينيه جمع مي شوند و علم هاي عزا و سياه رنگ حسين از حسينيه بالا و حسينيه پايين به طرف مركز تجمع حركت داده مي شود و با احترام به قاري فاتحه، آيين و سال نو و ماه عزاداري آغاز خواهد شد.
** جارزدن در عزاداري ماه محرم عقدا
در اين آيين، كه از جمله سنتي ترين آيين هاي شهر عقدا در اردكان است، ابتدا فانوس روشني را به وسيله طنابي به فرازبام حسينيه يا محل روضه خواني منتقل مي كنند تا چراغ راهي براي عموم يا به عبارتي نمادي از روشني راه امام حسين (ع) باشد.
پيش از شروع روضه خواني، افرادي درقالب دو گروه، اشعاري رابه صورت چاووشي همخواني مي كنندكه بدين صورت به اهل محله و آبادي نويد آغاز مجلس روضه خواني را مي دهند و پس از پايان كار، به عنوان مزد، تعدادي نان بين آنها تقسيم مي شود.
آيين جارزني ازقديمي ترين آيين هاي سنتي عقدا است كه بدون استثنا، پيش از شروع هر مجلس روضه خواني در حسينيه عقدا و هر مكاني كه درآن روضه برپا است، اجرا مي شود.
آيين جارزدن در شهرهاي ديگر استان با اندكي اختلاف نيز برگزار مي شود اما برافروختن فانوس و برافراشتن بالاي حسينيه و يا مكاني كه روضه خواني در آنجا انجام مي شود، مختص شهر عقدا است.
اين آيين در عقدا، 22 اسفند 1394 با شماره 1178 در فهرست آثار ناملموس كشور به ثبت رسيده است.
** علم بندي طزرجان شهرستان تفت
آيين علم گرداني از روز تاسوعا آغاز مي شود و زنان و مردان روستا هركدام بخشي از علم را مي بندند سپس علم گردانان در محله مختلف علم را مي گردانند.
گرچه آيين هاي ماه محرم در اكثر شهرها و نقاط ايران با شكوه خاصي برگزار مي شود، اما برخي از فرهنگ هاي مذهبي خاص يك منطقه گرديده است كه مراسم علم گرداني روستاي طزرجان يكي از آنهاست.
در روز تاسوعا علم بندان با جمع آوري پارچه هاي نذري مردم، محله و علم خانه را آذين مي بندند. ريش سفيدان با نداي ذكر و صلوات چوب علم ها را يكي يكي سوهان كشيده و براي مراسم محيا مي سازند و با بستن پارچه ها، علم ها به نام مبارزان كربلا به ميانه جمع مشتاقان عزيمت داده مي شود.
با حركت دادن علم حضرت حسين (ع) و ابوالفضل عباس (س) همراه با هيات هاي عزاداري مراسم شور حسيني مي گيرد، علم داران در حسينيه روستا جمع شده و همراه با مراسم نخل برداري و دسته جات سينه زني به عزاداري اما مظلوم مي پردازند.
علم گرداني روستاي طزرجان 22 آذر 1391 با شماره 701 در فهرست آثار ناملموس كشور به ثبت رسيده است.
روستاي طزرجان شهرستان تفت در جنوب شرقي قله شيركوه قرار گرفته و يكي از مناطق خوش آب و هواي اين شهرستان است كه علاوه بر داشتن آثار باستاني و تاريخي، جاذبه هاي خاص اكوتوريستي نيز دارد.
از استان يزد، جوش زني يا جوش دور 22 مهر 1394 با شماره 544، آتش زدن خيمه هاي امام حسين (ع) در عقدا 22 اسفند 1394 با شماره 1176، بني اسد در عقدا 22 اسفند 1394 با شماره 1177 و زنجيرزني در ابركوه 22 مهر 1394 با شماره 1113 نيز در فهرست ميراث ناملموس كشور ثبت شده است.
7532 / 6014/ گزارشگر: سعيد صادقي مقدم** انتشار: كاظم شاملو*