بلوط؛ سرمایه ای كه در صنعت لرستان جایگاهی ندارد

بذر(میوه) درخت بلوط دارای كاربردهای مختلفی در صنایع بهداشتی و آرایشی، چرم سازی، داروسازی، رنگ سازی، و دیگر صنایع بوده اما جالب است كه بدانید در استان لرستان به غیر از بهره برداری سنتی هر گونه بهره برداری صنعتی و تجاری از این محصول خودرو ممنوع بوده و با متخلفان برخورد قانونی می شود.
هر ساله در این ایام با به بار نشستن بذر درختان بلوط، بهره برداری سنتی از این محصول در جنگل های لرستان آغاز می شود. در این ایام روستائیان و عشایر بیشتر به منظور تامین خوراك دام خود اقدام به جمع آوری بذر بلوط می كنند.
استان لرستان دارای یك میلیون و 200 هزار هكتار جنگل بوده كه درختان كهنسال بلوط بیشترین سهم را در پوشش جنگلی این استان به خود اختصاص داده اند.
اگر چه جنگل های بلوط لرستان در این سالها به شدت مورد بی مهری قرار گرفته و بخش عمده ای از آنها به خاطر تامین منافع افراد سودجو به زغال یا اراضی كشاورزی تبدیل شده و از بین رفته اند اما نقش تاریخی بلوط در زندگی و معیشت مردم لرستان یك نقش تاثیر گذار و حیاتی بوده و این نقش قابل انكار و چشم پوشی نیست.
مظفر افشار كه از او به نام پدر بلوط ایران یاد می شود، درخصوص كاربردهای بلوط در زندگی مردم لرستان می گوید:در شهریور سال 1320 كه قحطی سراسر كشور را فرا گرفته بود در خلاء گندم و جو، نان بلوط نه تنها جان مردم استان های زاگرس نشین بلكه جان مردم استان های همجوار با این استان ها مانند استانهای همدان و مركزی را نیز نجات داد و مردم این استانها با اسب و قاطر بلوط به شهرهای خود حمل می كردند و به همین دلیل است كه امروز از بلوط به عنوان یك میوه مقدس نام برده می شود.
وی افزود: در گذشته در روستاها كه دارویی برای درمان اسهال وجود نداشت از بلوط برای درمان این عارضه استفاده می شد و حتی خود نیز شاهد تاثیر پودر بلوط در بهبود عرق سوز پای نوزاد بوده ام.
افشار از نان بلوط كه در زبان محلی به نام 'كلك' معروف است به عنوان موثرترین دارو و ضدعفونی كننده دستگاه گوارش نام برد و اظهار كرد: نان بلوط بسیار مقوی و نیرو زاست البته روستائیان و عشایر نیز به جای جو از بلوط به عنوان خوراك دام استفاده می كنند.
پدر بلوط ایران گفت: اكثر روستائیان به دلیل اینكه موریانه به سادگی چوب بلوط را تخریب نمی كند از چوب این درخت در ساخت خانه های خود استفاده می كرده اند و در حال حاضر در روستای سنگتراشان بخش پایی چوب برخی از خانه ها از جنس چوب درخت بلوط است.
وی بیان كرد: یكی دیگر از كاربردهای بلوط در گذشته این بوده كه از 'تانن' بذر بلوط كه در زبان محلی به آن 'جفت' گفته می شود در دباغی مشك آب كه از پوست گوسفند تهیه می شده استفاده می كرده اند؛ البته این ماده در صنعت چرم سازی نیز كاربرد دارد.
افشار معتقد است كه بلوط با تمام ارزش و كاربردهایی كه دارد امروز به عنوان یك سرمایه ارزشمند در استان لرستان مورد بهره برداری صنعتی قرار نگرفته و برخلاف كشورهای اروپایی همچون پرتغال درآمدی از بلوط بر سر سفره روستائیان نیامده است.
وی اضافه كرد: در حال حاضر در كشور پرتغال بهره برداری های متنوعی از درخت بلوط و به ویژه بذر آن می شود كه از جمله این بهره برداری ها می توان به تولید كیك و بیسكوئیت از آرد بذر بلوط اشاره كرد.
پدر بلوط ایران گفت: در كشور پرتغال خوراك دامداری ها و مرغداری ها عمدتا از بلوط تهیه می شود؛ البته در لرستان به صورت سنتی از بلوط به عنوان خوراك دام استفاده می كنند.
افشار اظهار كرد: طی دو سال اخیر در استان مرغداری هایی كه بیماری نیوكاسل و اسهال در آنها شیوع پیدا كرده از مخلوط آرد بلوط و خوراك مرغ برای درمان جوجه ها استفاده كرده اند كه نتایج خوبی هم در این زمینه به دست آمده است.
وی بیان كرد: با توجه به اینكه ذرت با صرف هزینه های بالا از آمریكا به عنوان خوراك مرغ و دام وارد كشورمان می شود بذر بلوط می تواند جایگزین مناسبی به جای این محصول وارداتی باشد.
پدر بلوط ایران با تاكید بر اینكه بهره برداری صنعتی از بلوط به صورت كنترل شده و تحت حفاظت باید جای خود را به بهره برداری سنتی دهد تا از بتوان این محصول تولید ثروت كرد، گفت: در جلساتی كه با استاندار لرستان داشته ایم ایشان بسیار راغب هستند كه بلوط به یك سرمایه نان آور در استان تبدیل شود.
افشار افزود: بنابر پیشنهاد استاندار لرستان قرار شده كه سفیر پرتغال پس از سفر به استان لرستان زمینه را برای حضور ما در این كشور جهت بازدید از صنایع فراوری بلوط فراهم كند. در هر حال امیدواریم كه انتقال تجربیات كشور پرتغال در بهره برداری صنعتی از بلوط بتواند در استان لرستان نیز كارساز باشد.
عضو هیات علمی مركز تحقیقات كشاورزی استان لرستان نیز به وجود 600 گونه بلوط در سطح دنیا اشاره می كند و می گوید از بین تمام گونه های بلوط تنها هفت تا هشت گونه در كشورمان وجود دارد.
مجید توكلی با بیان اینكه گونه های مختلف بلوط از نظر میوه و تركیباتی مانند نشاسته و تانن و دیگر تركیبات با هم متفاوت هستند، افزود: در مجموع دو دیدگاه سنتی و صنعتی نسبت به بلوط وجود ارد در دیدگاه سنتی ارزش غذایی و استفاده از این محصول به عنوان سوخت مد نظر است و از دیدگاه صنعتی و دارویی خواص ضد باكتریایی، ضد قارچی، قابضی، حشره كشی و رنگ دهی بلوط مورد توجه است.
وی از اینفكتوریا یا دارمازو كه نوعی از انواع گال هاست به عنوان یكی از محصولات فرعی درخت بلوط نام برد و اظهار كرد: این محصول كه در اثر نیش نوع خاصی از زنبور بر بر روی شاخه های درخت بلوط ایجاد می شود انباره ای از تركیبات پلی فنولی است و اثرات دارویی و رنگ دهی خاصی دارد.
عضو هیات علمی مركز تحقیقات كشاورزی لرستان با اشاره به اینكه گونه اینفكتوریا و یا دارمازو در بخش های محدودی از جنگل های بلوط لرستان وجود دارد گفت: دارمازو نیز به مانند بذر بلوط سرشار از تركیبات تاننی بوده و دارای خواص قابضی، ضد عفونی كننده و سفت كننده عضلات است و برای انعقاد خون نیز كاربرد دارد.
توكلی اضافه كرد: از این محصول برای حذف فلزات سنگین از فاضلاب های صنعتی استفاده می شود.
به گفته وی علاوه بر پوست بذر بلوط كه در صنعت رنگ سازی كاربرد دارد از دارمازو و انواع گال ها نیز می توان رنگ های طبیعی متنوعی برای استفاده در صنعت رنگرزی تولید كرد.
عضو هیات علمی مركز تحقیقات كشاورزی لرستان گفت: بر اساس نتایج یك تحقیق 120 نوع گال بر روی درختان بلوط ایران شناسایی كرده ایم كه بر اساس این تحقیقات برای دنیای علم مشخص شد كه 40 گونه حشره بر روی درختان بلوط مستقر هستند.
توكلی افزود: در قالب این تحقیق 40 نوع رنگ مختلف از انواع گال های درختان بلوط جنگل های زاگرس تولید و بر روی الیاف طبیعی مورد آزمایش قرار گرفتند و استانداردهای هر یك از رنگ ها را نیز به دست آوردیم.
وی اظهار كرد: اگر چه كیفیت رنگ های تولید شده با رنگ های مصنوعی قابل قیاس نیست اما با توجه به پایین بودن قیمت رنگ های صنعتی این نگرانی وجود دارد كه در صورت تجاری سازی رنگ های طبیعی كه هم كیفیت بیشتری دارند و هم هزینه تمام شده آنها بیشتر از رنگ های صنعتی است در نتیجه مورد استقبال بهره برداران قرار نگیرند.
عضو هیات علمی مركز تحقیقات كشاورزی لرستان گفت: در هر حال بهره برداری از بلوط در ایران و لرستان با شیوه های سنتی در حال انجام است اما با توجه به قابلیت های زیادی كه در بلوط و از جمله در دارمازوی لرستان وجود دارد می توان در آینده از این نعمت خدادادی با توجه به تحقیقات متنوعی كه در این حوزه در حال انجام هستند بهره برداری های صنعتی نیز كرد.
به گفته معاون فنی اداره كل منابع طبیعی و آبخیزداری لرستان نیز اگر چه در كمیته فنی این اداره كل تاكنون مجوزی مبنی بر بهره برداری صنعتی از بلوط و یا دارمازوی لرستان صادر نشده اما نكته قابل تامل این است كه دارمازوی لرستان امروز پس از برداشت توسط بومی ها با قیمت هر كیلو 300 هزار ریال به واسطه هایی كه اكثر آنها از كردستان به لرستان می آیند فروخته و به صورت غیرقانونی از استان خارج می شوند.
زمانی بهاروند بیان كرد: دارمازوی لرستان از طریق تركیه به كشورهای اروپایی جهت تولید محصولات بهداشتی و آرایشی فرستاده می شود.
وی با بیان اینكه تانن طبیعی موجود در دارمازو در صنعت داروسازی بر تانن صنعتی ارجحیت دارد اضافه كرد: در مجموع به صورت پراكنده 20 هزار هكتار از جنگل های استان لرستان رویشگاه دارومازو است كه بخش عمده آن در منطقه شینه واقع در دهستان قلایی شهرستان الشتر و بخش محدودتری نیز در روستای چشمه علی منطقه كاكاشرف است.
معاون فنی اداره كل منابع طبیعی و آبخیزداری لرستان گفت: با توجه به اهمیت ویژه ای كه گونه دارمازو در مناطق جنگلی دارد 113 هكتار از این گونه در منطقه شینه قلایی به عنوان ذخیرگاه جنگلی و یكی از ذخایر ژنتیكی جهت حفاظت محصور شده است.
بهاروند با اشاره به اینكه بلوط و جنگل های زاگرس طی قرون متمادی با عشایر و روستائیان این مناطق سازگار بوده و همه از منافع این درخت ارزشمند بهره برده اند، افزود: كارشناسان زیست محیطی مدعی هستند كه 40 درصد آب های شیرین كشور به وسیله جنگل های زاگرس در آبخیزها ذخیره می شود.
وی ضمن مقایسه جنگل های بلوط با باغ های مثمر بیان كرد: یك باغ میوه علاوه بر تهدید از سوی آفات دارای عمر كوتاهی است و در هر حال نیاز به مراقبت زیاد دارد اما در مقابل خداوند سرشت درخت های بلوط را به گونه ای آفریده كه با محیط سازگار شده و از مقاومت بالایی برخوردار هستند در نتیجه شاهدیم كه درخت بلوط از عمر بالایی برخوردار است.
معاون فنی اداره كل منابع طبیعی و آبخیزداری لرستان با بیان اینكه اگر از جنگل های بلوط بهره برداری تجاری و صنعتی می شد اكنون اثری از این جنگل ها باقی نمی ماند، گفت: زندگی بهره برداران بومی با طبیعت ارتباط تنگاتنگی دارد به همین دلیل آنها بر اساس نیاز خود از جنگل های بلوط بهره برداری می كنند.
بهاروند افزود: تاكنون طرح های مختلفی جهت بهره برداری صنعتی از جنگل های بلوط لرستان در كمیته فنی این اداره كل مطرح شده اما به صاحبان هیچ یك از این طرح ها در راستای بهره برداری صنعتی مجوزی داده نشده چون معتقدیم بهره برداری صنعتی موجب نابودی جنگل ها می شود.
به گفته وی در كشوری مانند پرتغال به دلیل وجود تعادل زیست محیطی و بالا بودن میزان رطوبت بهره برداری صنعتی از جنگل های بلوط با توجه به كمتر بودن زمان جایگزینی محصول بهره برداری شده امكان پذیر بوده اما در ایران و به ویژه در استان لرستان به دلیل قرار گرفتن در منطقه خشك و نیمه خشك امكان بهره برداری صنعتی به دلیل طولانی بودن فرآیند جایگزینی وجود ندارد.
معاون فنی اداره كل منابع طبیعی و آبخیزداری لرستان گفت: در پرتغال و دیگر كشورهای اروپایی میزان بارندگی 2 هزار میلیمتر با پراكنش مناسب بوده اما بارندگی در جنگل های زاگرس بین 400 تا 500 میلی متر است.
بهاروند اضافه كرد: در هر حال در استان لرستان نمی توانیم نسخه ای را كه در پرتغال برای بهره برداری صنعتی از جنگل های بلوط نوشته شده مورد استفاده قرار دهیم.
وی با بیان اینكه با هر گونه بهره برداری غیرمجاز از بذر بلوط در جنگل های لرستان برخورد قانونی می شود، اضافه كرد: در هر حال حاضر 28 هزار خانوار دامدار در سطح استان لرستان دارای پروانه چرای دام هستند و می توانند از بذر بلوط به عنوان خوراك دام بهره برداری كنند.
7266/ 6001
خبرنگار: احمد تلوری** انتشار دهنده: هوشنگ بهرهی