محمدعلی جمال زاده ادیب، پژوهشگر، مترجم، تاریخ شناس و پدر داستان نویسی كوتاه ایران در 23 دی 1274 خورشیدی در اصفهان دیده به جهان گشود و در دوره كودكی از دانش پدر خویش «سید جمال الدین واعظ اصفهانی» كه روحانی مبارز و از رهبران مشروطه خواه در اصفهان بود، بهره مند شد و در نوجوانی به دلیل اختلاف هایی كه میان پدرش و ظل السطان حاكم وقت اصفهان پدید آمد، همراه خانواده به تهران مهاجرت كرد.
شرایط نامناسب كشور سبب شد تا او برای ادامه تحصیل راهی لبنان شود و پس از آن به دانشگاه دیژون فرانسه رفت و در رشته حقوق به علم آموزی پرداخت و سپس با دعوت گروهی از مخالفان حكومت قاجار با مجله سیاسی- فرهنگی كاوه در برلین مشغول به همكاری شد. این ادیب ایرانی در این مجله از سبك نگارشی بسیار ساده در انتشار مقاله هایی در زمینه سیاست، اقتصاد، ایران شناسی، فرهنگ و ادب استفاده می كرد و در آخرین شماره از آن، مجموعه بی نظیر «یكی بود، یكی نبود» شامل داستان های كوتاه را انتشار داد و با خلق این اثر، سبك داستان نویسی را كه تا آن هنگام از انسجام ویژه ای برخوردار نبود، وارد مرحله نوینی كرد.
محمدعلی جمال زاده با نوشتن داستان های انتقادی، ساده، طنزآمیز و سرشار از ضرب المثل ها و اصطلاحات عامیانه به نابسامانی سبك های نگارشی در داستان های معاصر پایان بخشید و این گونه عنوان پیشوای نوول(رُمان كوتاه) یا پدر داستان نویسی را از آن خود كرد. وی در تمام داستان های خویش عواملی نظیر سرنوشت، نقش خیر و شر، بخت و اقبال را برجسته ساخت و از سبك انشای حكایتی بهره بُرد، زبان او در تمام اثرهایش گزارشی، طنزآمیز و وابسته به سُنت حكایت پردازی و اندرزگویی كلاسیك ایرانی است.
«دارالمجانین، راه آب نامه، صحرای محشر، غیر از خدا هیچ كی نبود، سر و ته یك كرباس، تلخ و شیرین، كهنه و نو، شور آباد و قصه ما به سر رسید» از اثرهای ارزشمند این نویسنده صاحب سبك محسوب می شود و این ادیب بزرگ آثاری چون «قهوه خانه سورات یا جنگ 72 ملت، ویلهلم تل و داستان بشر» را نیز به فارسی ترجمه كرده است.
محمدعلی جمال زاده سال های پایانی عمر خود را در سوئیس سپری كرد و به تدریس زبان و ادبیات فارسی در ژنو همت گماشت و سرانجام در 17 آبان 1376 خورشیدی دیده از جهان فرو بست.
پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به بهانه سالروز درگذشت سیدمحمدعلی جمال زاده با «اسماعیل آذر» استاد ادبیات فارسی و مدیرگروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی به گفت وگو پرداخت.
آذر با اشاره به شكل گیری اندیشه های جمال زاده، گفت: سیدجمال واعظ اصفهانی، پدر این اندیشمند كه یكی از مشهورترین خطیبان روزگار خویش به شمار می رفت، مهمترین عامل در شكل گیری اندیشه و افكار وی بود و او بیشترین تاثیر را از كلام پدرش در سخنرانی هایی كه در مسجدها و مجلس های مختلف برگزار می كرد، پذیرفت و همین امر سبب شد تا این ادیب بزرگ به داستان نویسی علاقه زیادی پیدا كند زیرا پدر این نویسنده مردم را به مطالعه داستان دعوت و تشویق می كرد.
این استاد ادبیات فارسی، محمدعلی جمال زاده را پدر داستان نویسی معاصر در ایران خواند و بیان داشت: وی آثار مختلفی در ادبیات فارسی، تاریخ و ادبیات، علوم اجتماعی و ترجمه متون ادبی از خود به یادگار گذاشته است و از صاحب نظران و نقادان سختگیر زمان خود بود به گونه ای كه توانست در دوره كوتاهی انگیزه های نسل جوان را برای خلق آثار زیبا بیدار كند. قالب داستان های جمال زاده ساده و از روایت های قدیمی سرچشمه می گرفت. او به رویدادها از یك زاویه می نگریست و به همین دلیل، نوشته هایش همچون حكایت و روایت باقی ماند. جمال زاده بسیار به موضوع و درون مایه اهمیت می داد.
مدیرگروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی، مجموعه داستان كوتاه «یكی بود یكی نبود» را سرآغاز ادبیات واقع گرا در ایران دانست و اظهار كرد: داستان های كوتاه جمال زاده، پل ارتباطی میان دوره مشروطه و آغاز دوره پهلوی بود. خلق مجموعه كوتاه «یكی بود یكی نبود» آغاز كننده ادبیات واقع گرایی در ایران است به گونه ای كه از تخیل و درام فاصله زیادی دارد. او در این مجموعه برای نخستین بار از زبان مردم عادی كوچه و بازار استفاده كرد و همین امر شروع كننده تحول شگرفی در داستان نویسی معاصر ایران شد. این داستان نویس معتقد بود كه ایران از نظر ادبیات نسبت به دیگر كشورهای آن دوره عقب تر است زیرا به مرور زمان تمام افراد جامعه دچار تغییر و دگرگونی شده بودند در حالی كه ادیبان، گذر از شیوه پیشینیان را در عرصه ادبیات تخریب می دانستند. نویسندگان داستان تا پیش از جمال زاده از سبك خاصی پیروی نمی كردند و گاهی میان سبك های نگارشی آن ها تداخل به وجود می آمد و به جسارت فردی نیاز داشتند تا بتواند به این هرج و مرج ها سامان ببخشد كه وی به این نابسامانی ها پایان داد.
داستان كوتاه «فارسی شكر است» در كتاب یكی بود یكی نبود او به چاپ رسید و از آن به عنوان نخستین داستان به شیوه غربی نام می برند. «رجل سیاسی»، «دوستی خاله خرسه»، «درد و دل ملاقربانعلی»، «بیله بیگ بیله چغندر» و «ویلان الدوله» از دیگر داستان های كوتاه مجموعه یكی بود یكی نبود محسوب می شود. داستان های جمال زاده انتقادی، ساده، طنزآمیز و آكنده از ضرب المثل ها و اصطلاح های عامیانه است. بافت ساده، استفاده از كلمات، اصطلاحات و ضرب المثل های عامیانه از ویژگی های نثر داستانی جمال زاده است و پرداختن به مقوله های روزمره مردم و مشكل های آن ها سبب شد تا او را طراح مكتب واقع گرایی در قالب داستان نویسی ایران بدانند.
جایگزینی شخصیت ها و قرار دادن هر فرد كه جای خاص خودش نیست، تصویر سازی صحنه های غیر منتظره و استفاده از شخصیت های ضعیف باعث شد تا داستان او به مجموعه آثار كمدی شبیه شود كه در این زمینه می توان «فارسی شكر است» را نام برد. وی در داستان های نخستین خود به توصیف روایت، توجه زیادی می كند كه راوی در تمام داستان مستقیم وارد می شود، نظر می دهد و گاهی شخصیت ها خود وارد عمل می شوند و آرزوها و دیدگاه های خویش را از مسیر رویارویی با دیگران بیان می كند. او شعر را ركن اصلی ادبیات فارسی می دانست و رمان نویسی را پایه پیشرفت فرهنگی می خواند و همواره از آن دفاع می كرد. جمال زاده برای آنكه معنی اثر را برای مخاطب به خوبی روشن سازد، از شعرهای كلاسیك در عنوان، متن و پایان داستان استفاده می كرد و این از مشخصه های سبكی او به شمار می رفت.
وی در ادامه با اشاره به فعالیت های این ادیب در خارج از كشور افزود: كمیته ملیون كه به رهبری «سیدحسن تقی زاده» برای مبارزه با روسیه و انگلیس در برلن تشكیل شده بود از جمال زاده دعوت به همكاری كرد و او نیز پذیرفت. بعد از مدتی كوتاهی برای انجام ماموریت از طرف این كمیته به بغداد و كرمانشاه رفت و در آن جا اقامت گزید. هنگام بازگشت با همكاری در مجله كاوه به نوشتن پرداخت. وی بیشتر عمر خود را در خارج از ایران سپری كرد و همواره به پژوهش درباره ایران و زبان فارسی مشغول بود و در همان سال ها، نخستین اثر خود را با عنوان «گنج شایگان» به چاپ رساند. «وقتی كه یك ملت اسیر می شود» نام مقاله ای در نشریه كاوه است كه جمال زاده با عنوان مستعار شاهرخ منتشر كرد.
آذر درباره شیوه های پژوهش و تاریخ نگاری جمال زاده تصریح كرد: این نویسنده را می توان از نخستین تاریخ نویسان نوین ایران و از پیشگامان بررسی مسایل اقتصادی و اجتماعی كشور نام برد. كتاب گنج شایگان او درباره مسایل اقتصادی ایران و از منحصر به فردترین كتاب های مرجع به شمار می رود كه نه تنها دربردارنده اوضاع اقتصادی بلكه مسایلی همچون پست، وضع جغرافیایی و ... است. تا پیش از جمال زاده تاریخ نگاری در كشور به صورت سنتی و روایت صورت می گرفت اما وی با انتخاب یك موضوع خاص بر پایه سندهای تاریخی به ارایه تاریخ نگاری پرداخت و تحلیل هایی هم در این زمینه نوشت. علاقه او به نوشتن سبب شده بود تا هر كتابی را كه مطالعه می كرد، در حاشیه آن یادداشتی از سر ذوق می نوشت و نظر خود را برای مولف آن كتاب می فرستاد و اگر كتاب ارزشمند بود از مطالب آن در مقاله های خویش بهره می برد.
این استاد ادبیات فارسی در پایان در ارتباط با تاثیر روشنفكری و روشنگری جمال زاده، گفت: این داستان نویس معاصر در زمینه های مختلفی همچون فرهنگ نقش بسیار برجسته ای را برعهده داشت و در عرصه روشنگری از پیشتازان و پركارترین افرادی بود كه توانست تحول بزرگی را در تاریخ این مرزوبوم ایجاد كند. زندگی وی در دوره مشروطیت كه با هرگونه فعالیت فرهنگی مخالفت می شد و به نوعی جامعه در سردرگمی فرهنگی به سر می برد، همزمان بود اما توجه جمال زاده به این نكته كه مردم نیازهای دیگری نیز دارند سبب شد تا ادبیات معاصر ایران را متحول سازد.
*گروه اطلاع رسانی
خبرنگار: مریم همتی**انتشار دهنده: شهربانو جمعه
**پژوهشم**9117**2059**9131
*ایرنا مقاله كانالی برای انعكاس مقاله های اندیشكده ها - پژوهشكده ها - دانشكده ها - مراكز تحقیقاتی و رسانه های ایران وجهان*
Irnaarticle@
تاریخ انتشار: ۱۶ آبان ۱۳۹۵ - ۱۰:۱۰
تهران- ایرنا- محمدعلی جمال زاده از تاثیرگذارترین نویسندگان و تاریخ نویسان نوین است كه روش داستان نویسی ایرانی را با شیوه های گوناگون تلفیق كرد و با خلق آثاری زیبا به انعكاس مسایل و واقعیت های اجتماعی پرداخت و اینگونه بنیانگذار داستان نویسی واقع گرا لقب گرفت.