مجلس یكی از قدیمی ترین نهادهایی است كه آزادی خواهی و عدالت طلبی در اندیشه سیاسی و حقوق اساسی را عینیت بخشیده است. پیش از اینكه سیاست به معنای مدرن آن ظهور كند و نظریه هایی مانند تفكیك قوا وجود داشته باشد، پارلمان در ادبیات سیاسی كشورهای غربی جایگاه پیدا كرد و پس از آن به بسیاری از كشورهای دیگر صادر شد. ایران هم از این قاعده مستثنی نبود و از حدود 110 سال پیش و از زمانی كه مظفرالدین شاه قاجار در 14 مرداد 1285 خورشیدی فرمان مشروطه را امضا كرد، برخورداری از مجلس كار آمد، همواره دغدغه روشنفكران و نخبگان بوده است. هر چند این حق به بهای رشادت ها و از خودگذشتگی های افراد بسیاری به دست آمد تا همگان ثمره دموكراسی در این كشور كهن مشاهده كنند.
مجلس در ایران در طول تاریخ شاهد رخدادهای گوناگونی بوده است و افراد بسیاری برای برپا ماندن در سال های نخستین شكل گیری آن و حمایت از مردم از خودگذشتگی های بسیاری انجام داده اند و به همین دلیل دستیابی به مقام نمایندگی نیازمند برخورداری از شایستگی های بسیاری است و باید به آن مثابه حق الناسی نگریست كه برعهده نمایندگان گذاشته می شود تا از حقوق ملت در تمامی ابعاد دفاع كند.
یكی از افرادی كه نقش مهمی در نهاد پارلمان و قانونگذاری ایران داشت، آیت الله سید حسن مدرس روحانی مبارزی بود كه نخستین گزارش درباره حضور وی در عرصه مبارزه و سیاست به دوره استبداد صغیر و به توپ بستن مجلس شورای ملی به وسیله محمدعلی شاه باز می گردد كه در این برهه او، نایب رییس انجمن ولایتی اصفهان بود. آیت الله مدرس در 1248خورشیدی در سرابه كچو اردستان چشم به جهان گشود و تعلیم و تربیت را در شهرضا و اصفهان دنبال كرد و درجه اجتهاد خویش را در نجف اشرف گرفت.
این روحانی با تشكیل دوره دوم مجلس شورای ملی كه پس از استبداد صغیر برپا شد از طرف آیات عظام «ملا محمدكاظم خراسانی و عبدالله مازندرانی» به عنوان یكی از مجتهدهای درجه یك به این مجلس معرفی شد و مجلس شورای ملی نیز این پیشنهاد را قبول كرد. هر چند مردم تهران در دوره سوم مجلس شورای ملی وی را به عنوان نماینده از طرف خود انتخاب كردند اما این مجلس به علت فشار خارجی و آغاز جنگ جهانی اول، پس از یك سال تعطیل شد. به همین دلیل آیت الله مدرس و گروهی از نمایندگان به رویارویی با بیگانگان پرداختند اما مدتی بعد وی به استامبول رفت و در آنجا مشغول تدریس شد و پس از پایان جنگ بنابر دعوت دولت وقت به ایران بازگشت.
مهمترین و بارزترین وجه شخصیت این مجتهد آگاه را باید روحیه استعمار ستیزی او دانست كه با رهبري خود بزرگترین قدرت استعماري یعني انگلیس را به زانو درآورد و قرارداد 1919 را لغو كرد.
آیت الله مدرس از دوره دوم تا ششم در مجلس شورای ملی حضور داشت اما به سبب مخالفت با زیاده خواهی های رضاخان در 1307خورشیدی دستگیر و به خواف خراسان تبعید شد و هفت سال در آنجا روزگار گذراند تا اینكه در 22 مهر1316 خورشیدی به كاشمر انتقال یافت و سرانجام در 10 آذر همان سال به شهادت رسید.
شهید مدرس در طول عمر پربركت خود در حوزه های اصفهان، نجف، تهران و تبعیدگاه خواف به آموزش پرداخت و درحالی كه به عنوان مجتهد طراز اول برای نظارت بر وضع قوانین در جلسه های مجلس شركت می كرد در مدرسه سپهسالار تهران نیز دو درس فقه و اصول را تدریس می كرد و این كار را تا هنگام بازداشت و تبعید ادامه داد.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، روز شهادت این مبارز نستوه بر پایه مصوبه 1372 خورشیدی مجلس شورای اسلامی، روز «مجلس» نامگذاری شد.
پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت سالروز شهادت آیت الله سیدحسن مدرس و روز مجلس با «الهام ملك زاده» عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی به گفت وگو پرداخت.
- متن گفت و گوی ایرنا را در ادامه می خوانیم:
**ایرنا: شكل گیری نهاد قانون گذاری(مجلس) در ایران را چگونه می دانید و مجلس با چه كاركردی آغاز به كار كرد؟
ملك زاده شكل گیری نهاد قانون گذاری یا مجلس در ایران را از دو منظر می توان بررسی كرد و گفت: هنگامی كه این نهاد شكل گرفت و وكلای مجلس در مقام وظیفه قانون گذاری خود باید مشغول به كار می شدند اما آنان با وظایف خود آشنایی نداشتند و در نتیجه مردم شاهد مجلس آشفته ای بودند كه بیشتر نمایندگان آن از فعالیت های پارلمانی آگاه نبودند و نظم و انضباط اداری نداشتند. از این رو به صورت عملی، مجلس از قدرت لازم برخوردار نبود و در چنین وضعیتی كه نمایندگان نه از وظایف خود خبر داشتند و نه به مقررات و نظامنامه های مجلس پایبندی نشان می دادند، از این نهاد چیزی به عنوان فعالیت های سامان یافته و قانون مند صادر نمی شد. این وضعیت البته به مرور تغییر كرد و مجلس شورای ملی توانست در بحران های بزرگ كشور، تصمیم های جدی و اثرگذار تاریخی بگیرد. بدیهی است در این تحول ها نقش ریاست مدبرانه رییس مجلس یعنی احتشام السلطنه را نمی توان نادیده گرفت. او با قاطعیت و ریاست درخشان خود، چنان نظمی به مجلس ایران داد كه به گفته بسیاری از ناظران خارجی به عنوان رقیبی برای ما در پارلمان های جهان هم می توانست معرفی شود.
از یك منظر دیگر هم می توان به شكل گیری نهاد قانون گذاری در ایران توجه كرد كه همان دیدگاه مردم نسبت به این نهاد نوپا بود. مجلس با انگیزه گسترش و اجرای عدالت در ایران ایجاد شد و تا مدت ها پس از تشكیل آن، مردم این نهاد را با دادگستری اشتباه می گرفتند و به صورت مكرر برای مجلس نامه می نوشتند. بر پایه نامه هایی كه از آن دوران در آرشیو مجلس برجای مانده، افراد اختلاف های میان خود را برای رسیدگی به این نهاد می فرستادند و از آن طلب كمك می كردند. در صورتی كه كاركرد مجلس در تمام جوامع مدرن مشخص و آن هم قانون گذاری در سطح كلان است اما مردم ایران از این نهاد توقع یك دادگستری داشتند و همین موضوع همواره یكی از معضل های مجلس در سال های نخست تاسیس آن بود.
**ایرنا: ارتباط دموكراسی با مجلس به عنوان یك نهاد قانون گذار را چگونه ارزیابی می كنید؟
عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با اشاره به ارتباط نهاد قانونگذاری و دموكراسی بیان داشت: مجلس محصول یك نظام دموكراتیك است و نه برعكس؛ یعنی نخست باید فرایندی اولیه از دوران پذیرش مصداق های دموكراسی كه یكی تشكیل مجلس و فضای شنیدن حرف مردم از زبان نمایندگان مردم، فراهم شود، سپس بستر مناسب عملیاتی كردن وجوه مختلف دموكراسی در چارچوب مدیریت مسایل به وسیله نمایندگان مردم به مرحله اجرا برسد. صرف وجود مجلس در یك كشور و نهاد سیاسی حاكم بر جامعه، به صورت الزامی موجب پیدایش و پیشرفت دموكراسی در آن كشور نخواهد بود. اكنون در بسیاری از كشورهای جهان، مجلس هایی وجود دارند و فعال هم هستند اما نظام سیاسی آن كشور همچنان استبدادی است. در صورتی كه در یك كشور دموكراتیك، مجلس یكی از اركان اساسی دموكراسی به شمار می رود و هیچ حكومتی نمی تواند ادعای دموكراسی كند اما مجلس نداشته باشد.
**ایرنا: آیت الله سید حسن مدرس به عنوان یكی از نمایندگان دوره های مختلف مجلس چه تاثیری در مجلس و دموكراسی داشت؟
این استاد تاریخ، آیت الله مدرس را یكی از نمایندگان شجاع و آزادی خواه در طول تاریخ مجلس شورای ملی دانست و یادآور شد: مواضع آزادی خواهانه این مبارز در دوره هایی كه نماینده مجلس بود و در برخورد با بحران ها و مسایل مختلف، تاثیر عمیقی بر دیگر نمایندگان می گذاشت زیرا آنها را نیز به اتخاذ مواضع شجاعانه ترغیب می كرد. این روحانی آگاه هیچ گاه مصالح كشور را فدای مواضع حزبی و گروهی نكرد و صراحت لهجه وی به امر گسترش دموكراسی و پررنگ شدن نقش مجلس در ایران كمك كرده است.
**ایرنا: با توجه به مشروح گفت و گوهای مجلس شورای ملی كه اكنون وجود دارد یكی از برحسته ترین ویژگی های این روحانی را باید بیگانه ستیزی او دانست، ارزیابی شما به عنوان استاد تاریخ دانشگاه از این خصوصیت آیت الله مدرس چگونه است؟
ملك زاده در ادامه اظهار داشت: مواضع بیگانه ستیزانه وی در روند آگاهی بخشی به مردم و افشای نقش مخرب حضور و سلطه بیگانگان در كشور مهم بود و از این نظر باید نقش او را در طول تاریخ شكل گیری نهاد پارلمان در ایران بی بدیل دانست. یكی از نمونه های این گونه مواضع آیت الله مدرس را بایستی تلاش های شجاعانه او در جنگ جهانی اول دانست كه درجهت مبارزه با سلطه روسیه تزاری و بریتانیا بود.
**ایرنا: جایگاه دین و سیاست در اندیشه آیت الله مدرس چگونه بود و نمایندگان مجلس در زمان حاضر چه درسی می توانند از شخصیت این روحانی مجاهد به عنوان نماینده مجلس بگیرند؟
عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی گفت: دین و سیاست در اندیشه این نماینده دو روی یك سكه است. او همان گونه كه یك فرد متدین و یك روحانی اهل علم بود هم زمان به عنوان یك مبارز و فعال سیاسی هم در عرصه های گوناگون حضور داشت. سید حسن مدرس نشان داد كه فعالیت سیاسی هیچ منافاتی با دین ندارد و به همین دلیل می توان او را نمونه بارز چنین تفكری دانست.
این استاد دانشگاه در ادامه افزود: به نظر می رسد كه بهترین و مهم ترین درسی كه نمایندگان مجلس می توانند از شخصیت آیت الله مدرس بگیرند، صراحت لهجه و شجاعت در اعلام مواضع بدون در نظر گرفتن مصالح شخصی و حزبی است كه او در تمام دوره حضور خود در مجلس رعایت كرد.
**ایرنا: با توجه به اعتقاد آیت الله مدرس درباره مجلس، وظیفه مردم در برابر مجلس و وظیفه این نهاد در برابر جامعه چیست؟
ملك زاده در پایان بیان داشت: اعتقاد سید حسن مدرس بر این بود كه مجلس عصاره مردم است. از این جهت مردم باید برای تشكیل یك مجلس قوی و مردمی حضور فعالی داشته باشند و در طول فعالیت مجلس نیز از نمایندگان خود حمایت و این نهاد را در اداره كشور همراهی كنند. هر نماینده مجلس نیز وظیفه صیانت از آرای مردم و رسیدگی به امور آنها را در حوزه های انتخابی خود دارد و باید با دقت زیاد وظایف قانونی محول شده در قانون اساسی و دیگر قانون های موضوعه را به كار گیرد و از حقوق مردم دفاع كند.
*گروه اطلاع رسانی
خبرنگار: مهدی احمدی** انتشار دهنده: شهربانو جمعه
**پژوهشم**9370**2002**9131
ایرنا مقاله كانالی برای انعكاس مقاله های اندیشكده ها - پژوهشكده ها - دانشكده ها - مراكز تحقیقاتی و رسانه های ایران وجهان*
Irnaarticle@
تاریخ انتشار: ۱۰ آذر ۱۳۹۵ - ۰۷:۵۰
تهران- ایرنا- «الهام ملك زاده» عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در گفت و گوی تفصیلی با ایرنا، آیت الله سید حسن مدرس را از نمایندگان شجاع و آزادی خواه در مجلس شورای ملی دانست و گفـت: این روحانی آگاه هیچ گاه مصالح كشور را فدای مواضع حزبی و گروهی نكرد و صراحت لهجه او به گسترش دموكراسی و پررنگ شدن نقش مجلس در ایران كمك كرد.