جنبش دانشجویی؛ نامی گره خورده با تحول خواهی و عدالت جویی در جهان

جنبش های دانشجویی به عنوان یكی از انواع كنش های جمعی به اندازه عمر دانشگاه های قدمت دارند. نخستین حركت های جمعی دانشجویی اگرچه با محوریت انتقاد به اوضاع داخلی دانشگاه ها از جمله نظام و شیوه آموزش شكل گرفت، اما روحیه جوانی و دغدغه مندی دانشجویان نسبت به مسایل سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، حوزه فعالیت و اثرگذاری جنبش های دانشجویی را گسترده تر كرد.
امروزه سنخ شناسی انواع تشكل های دانشجویی، طیف گسترده ای از فعالیت آنها از حوزه های تخصصی علمی تا حوزه های سیاسی را دربر می گیرد. جنبش دانشجویی اغلب برآمده از فعالیت تشكل ها و هسته های دانشگاهی است، هرچند گستره اثرگذاری آن ها ممكن است بسیار فراتر از دانشگاه ها امتداد یابد. همچنین در برخی موقعیت های خاص و بزنگاه ها تاریخی حركت های دانشجویی به جنبش های اجتماعی تبدیل شده، مجموعه جامعه را درنوردیده و منشا آثار مهمی بوده است. با نگاهی به اثرگذارترین جنبش های دانشجویی در سده گذشته می توان دید برخی حركت های دانشجویی به تحولات چشمگیر سیاسی- اجتماعی مبدل شده اند. به همین منظور مطالعه جنبش های دانشجویی در كشورهایی چون فرانسه، آمریكا، چین و ایران در سده بیستم می تواند ماهیت و كاركردهای این جنبش ها را آشكار سازد.

** جنبش دانشجویی در فرانسه؛ حركتی با رهاوردهای بزرگ سیاسی
جنبش دانشجویی فرانسه را شاید بتوان یكی از تاثیرگذارترین حركت های جمعی دانشجویان در راستای ایجاد تحولات سیاسی و اجتماعی در سده گذشته دانست. از دید شماری از صاحبنظران، پیشقراولی دانشجویان در ماه می 1968 در اعتراض به وضعیت موجود، آنان را به كنشگرانی موثر در تغییر و تعیین مسیر حركت فرانسه بدل كرد.
افزایش شمار دانشجویان در دانشگاه های فرانسه از دهه 1960، تركیب جمعیتی دانشجویان فرانسوی را با تغییرات عمده مواجه كرد. دانشجویانی كه پیش از این اغلب از طبقه مرفه و ناآشنا با دغدغه های سیاسی و اجتماعی مردم عادی بودند، جای خود را به دانشجویانی از طبقات میانی و فرودست دادند كه از جنس اغلب مردم بودند. به همین ترتیب انجمن ملی دانشجویان فرانسه كه از 1907 نقش چندانی در تحولات فرانسه نداشت، در دهه 1960 تشكلی تاثیرگذار در سپهر سیاست فرانسه شد.
در این دوره، دانشجویانی كه افق روشنی را پیش روی خود نمی دیدند و نسبت به وضعیت سیاسی و اقتصادی خود پس از پایان دوره تحصیل بیمناك بودند، با نارضایتی از نظام و كیفیت آموزش، در سال 1968 دست به اعتراض زدند. برخورد قهری پلیس با دانشجویان معترض، دامنه اعتراض های دانشجویی را به چند دانشگاه و سرانجام به خیابان ها كشاند. جنبش دانشجویی فرانسه توانست در مدت كوتاهی تشكل های سیاسی به ویژه گروه های كارگری و در مجموع بدنه جامعه را با خود همراه كند و تغییرات عمیق سیاسی و اجتماعی را رقم بزند.
«شارل دوگل» رییس جمهوری وقت فرانسه سرانجام پس از سه هفته آشفتگی اوضاعی كه در نتیجه اعتصاب و تظاهرات خیابانی ایجاد شده بود، به برگزاری یك همه پرسی رضایت داد؛ همه پرسی كه زمینه های كناره گیری او از قدرت و آغاز تحولاتی بزرگ را فراهم كرد.

** شكل گیری جنبش دانشجویی آمریكا در اعتراض به جنگ طلبی و نژادپرستی
اصلاح نظام آموزشی، رفع تبعیض نژادی، مخالفت با سیاست های تجاوزگرانه، مطالبه آزادی های مدنی و ... از مهمترین محورهای شكل گیری و فعالیت تشكل های دانشجویی در ایالات متحده آمریكا بوده است.
كنش اعتراضی دانشجویان به مسایل جامعه مانند شرایط نامطلوب ناشی از بحران اقتصادی و اوج گیری سیاست های تبعیض نژادی در ایالات متحده آمریكا، زمینه ساز شكل گیری نخستین جنبش های دانشجویی در این كشور در آغاز دهه 1930 شد؛ جنبش هایی كه پیشگام شكل گیری تشكل های دانشجویی جدی تر و تاثیرگذارتر در دهه 1960 شد.
مخالفت با جنگ ویتنام، یكی از مهمترین محورهای جنبش دانشجویی در دهه 1960 آمریكا بود كه بیشتر به شكل تظاهرات اعتراضی نمود می یافت. «انجمن دانشجویان جامعه دموكراتیك» كه نماینده چپ جدید و از تاثیرگذارترین تشكل های این دوره بود توانست با ایجاد جنبشی به نام «هوای زیرزمینی» اعتراض های مدنی جدی و زیادی علیه جنگ ویتنام به راه اندازد. در این دوره جنبش های دانشجویی دیگری هم با محوریت اعتراض به نژادپرستی در جامعه و در نظام آموزشی فعالیت می كردند.
از دهه 1990 به بعد، برخی جنبش های دانشجویی در آمریكا به سمت رویكردهای نئولیبرال گرایش پیدا كرده و شماری افزون بر حوزه های پیشین فعالیت، مخالفت با روندهایی چون جهانی شدن را هم در دستور كار خود قرار داده است. امروز جنبش های دانشجویی در آمریكا بیشتر فعالیت خود را بر مخالفت با ماجراجویی های دولت این كشور در گوشه و كنار جهان متمركز كرده است.

**جنبش دانشجویی در چین؛ زمینه ساز روی كارآمدن رهبران اصلاح طلب در پكن
اگر جنبش دانشجویی فرانسه از دید برخی سرآمد فعالیت های سیاسی دانشجویان در غرب به شمار می آید، جنبش دانشجویی چین هم در زمره یكی از موثرترین كنش های جمعی دانشجویان در شرق قرار می گیرد.
حادثه میدان «تیان آن من» در چین، رخدادی است كه با نام دانشجویان گره خورده است. دانشجویان چینی معترض به وضعیت اقتصادی، فساد دولتی و سركوب سران نسل پیشین حزب كمونیست، توانستند در مدت كوتاهی بسیاری از مردم را با خود همراه كنند و با برگزاری تجمعی بزرگ در میدان تیان آن من، به مخالفان با رهبران وقت پكن برخیزند.
مجموعه تظاهراتی كه از آوریل 1989 آغاز شده بود اگرچه با ورود نیروهای مسلح به میدان پایان یافت، اما این رخداد توانست با ایجاد فشارهای گوناگون بر رهبران چین، دگرگونی های مهمی را برای این كشور رقم بزند؛ دگرگونی هایی كه از دل آن رهبران اصلاح طلب و نسل نوین حزب كمونیست همچون «دنگ شیائو پنگ» توانستند زمام امور چین به سوی نوسازی و پیشرفت را در دست گیرند.

** قیام 16 آذر؛ نماد پایدار جنبش دانشجویی ایران
جنبش دانشجویی ایران به حتم از اثرگذارترین حركت های جمعی دانشجویی در آسیا است كه با همراهی مردم توانست زمینه های پیروزی انقلابی اسلامی را فراهم آورد و مسیر كلی حركت كشور را تغییر دهد. با وجود فضای بسته برای تحرك دانشجویان در دوره پهلوی، اما این دانشجویان بودند كه دانشگاه ها را به پایگاهی مهم برای مبارزه با رژیم شاهنشاهی بدل كردند.
انجمن های اسلامی، یكی از مهمترین تشكل های دانشجویی بود كه ماهیت رژیم پهلوی و سیاست های آن را به چالش می كشید. از آنجا كه یكی از مهمترین پایه های مبارزه علیه رژیم پهلوی بر باورها و اعتقادهای مذهبی مردم بنا شده بود، دانشجویان با گرایش مذهبی تاثیر عمده ای در جهت دهی به مبارزات انقلابی داشتند. در این میان اتكای دانشجویان به آموزه های اسلامی به ویژه در زمینه استكبارستیزی و استقلال خواهی و تاثیرپذیری آنان از روحانیونی چون آیت الله طالقانی، موجب شد دانشگاه در دهه های 1320 و 1330 به یكی از قطب های چالش آفرین برای رژیم پهلوی بدل شوند. 16 آذری كه به یادبود حركت اعتراضی دانشجویان دانشگاه تهران در سال 1332، «روز دانشجو» نام گرفته، از جایگاه قابل توجه دانشگاهیان در مبارزات ضد استكباری نشان دارد.
تاثیرپذیری دانشجویان از اندیشمندان اسلامی برجسته چون آیت الله مطهری، آیت الله بهشتی، آیت الله مفتح، علی شریعتی و ... مبارزات آنان را با ارزش های مذهبی غنا بخشید تا جایی كه از سال های نخست دهه 1350، نیروهای مذهبی در دانشگاه ها به وزنه ای قابل توجه در جنبش دانشجویی بدل شدند. وقتی در سال 1357 دانشگاه باز هم به كانونی مهم در مبارزات ضد پهلوی بدل شد، دانشجویان توانستند با ایجاد بسیجی اجتماعی، پایه های حكومت را به لرزه درآورند. تعطیلی دانشگاه ها در آبان 1357 نشانگر كنشگری موثر جنبش دانشجویی در بسیج نیروها و همراهی با قشرهای مختلف مردم برای مبارزه با حكومت بود.
سرانجام انقلابی كه دانشجویان پیشگام و پیشرو در ایجاد آن بودند در بهمن 1357 به نتیجه رسید و نام جنبش دانشجویی ایران را در كنار مهمترین جنبش های دانشجویی سده بیستم قرار داد. جنبش دانشجویی در جمهوری اسلامی ایران هم تا حد توان مسیر پیشین را را ادامه داده و همواره استقلال خواهی، استكبارستیزی و عدالت خواهی را چراغ راه حركت خود قرار داده است.
جنبش های دانشجویی در مجموع همواره آبستن یا محرك ایجاد دگرگونی در حوزه های سیاسی- اجتماعی اند؛ حال یا خود به عنوان كنشگری موثر جریان ساز می شوند و با بسیج مردم مطالبه ای عمومی را طلب می كنند یا با پشتیبانی از جریان های تحول خواه، وزنه مطالبه گران را سنگین می كنند و به عنوان اهرمی موثر عمل می كنند.
نقش موثر دانشجویان آمریكایی در همراهی با معترضان «جنبش تسخیر وال استریت» در 2011 و پی گیری مطالباتی چون رفع نابرابری‌های اقتصادی، مبارزه با فرهنگ اقتصادی سرمایه‌داری در دولت آمریكا و همزمان، پویش دانشجویان كشورهای عربی در حمایت از معترضان به نظام های تمامیت خواه منطقه، گویای تداوم كنشگری جنبش های دانشجویی در دنبال كردن خواسته های تحول خواهانه و عدالت جویانه در دوره كنونی است.
**گروه پژوهش و تحلیل خبری
خبرنگار: اعظم حمیدپور** انتشاردهنده: سیدمحمد موسی كاظمی**پژوهشم**9275** 9279