تمدن ایران باستان دربردارنده رسم و رسوم های فراوانی است كه هركدام نشانگر باورها و اعتقادهای گوناگون مردم این دیار محسوب می شود. در این میان آیین شب یلدا از جمله قدیمی ترین سنت های ایرانیان به شمار می رود كه پیشینه آن به چندین سده پیش بازمی گردد.
یلدا به شب پایانی پاییز گفته می شود كه مردم ایران زمین در این هنگامه تا سپیده دم بیدار می مانند و گرد هم می آیند تا تاریكی و سردی روحیه آنان را تضعیف نكند. در باور ایرانیان باستان این زمان به گونه ای بود كه تاریكی در آن، شكست می خورد، روشنایی پیروز و خورشید زاده می شد، روزها رو به بلندی می گذاشت و تابش نور ایزدی فزونی می یافت.
واژه یلدا ریشه در زبان سریانی و معنای زایش و تولد دارد كه منظور از آن ولادت خورشید و جشن هایی به شمار می رود كه در این شب برگزار می شود. فردوسی شاعر بزرگ ایران پیشینه این آیین كهن را به هوشنگ از شاهان پیشدادی نسبت داده است و ابوریحان بیرونی نیز از این جشن با نام میلاد اكبر نام می برد و منظور از آن را میلاد خورشید عنوان می كند.
بر پایه این سنت در ایران باستان، اعضای خانواده گرد هم می آمدند و سفره ای به نام «میَزد» می گستراندند و در آن خوراكی های تر و خشك چون انار، هندوانه و آجیل می گذاشتند كه اكنون نیز با وجود گذشت سده ها، این مراسم در میان ایرانیان پاس داشته و با شكوه هرچه تمام تر برگزار می شود.
اهمیت و جایگاه این آیین دیرینه سبب شد كه سازمان میراث فرهنگی در 1387 خورشیدی، مراسم شب یلدا را به عنوان یكی از آیین های باستانی ایران در تقویم رسمی كشور به ثبت برساند.
پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به همین مناسبت به گفت و گو با «علی اصغر شعردوست» رییس هیات امنای خانه موزه استاد شهریار و «امان الله قرایی مقدم» جامعه شناس، پرداخت.
- متن كامل گفت و گوی ایرنا را در ادامه می خوانیم:
** همنشینی خانواده ها در یلدا، تقویت حس انسان دوستي
علی اصغر شعردوست درباره واژه یلدا و بازتاب آن در ادب فارسی، گفت: ریشه واژه «یلدا» بنا بر برخی روایت ها برگرفته از زبان سریانی به معنای «زایش» و «تولد» است. برگزاری این سنت در بلندترین شب سال كه آبستن خورشید محسوب می شود، زیباترین تصویر از این آیین به شمار می رود.
با مطالعه در فرهنگ معین درمی یابیم، واژه چله برگرفته از عدد 40 است و آن را مخفف «چهله» عنوان كرده اند و یك دوره زمانی معین 40 روزه را در بر می گیرد. چله دو موقعیت گاهشماری در طول یك سال خورشیدی است كه نخستین آن در آغاز تابستان و دیگری در آغاز زمستان قرار دارد و چله بزرگ 40 روز و چله كوچك 20 روز محسوب می شود.
ایرانیان بر این باور بودند، نور خداوندی بر روی زمین در آتش بوده و این نور در آسمان نخست در خورشید، سپس در ماه و بعد در ستارگان وجود داشته است. از این روی به نماد خورشید توجه خاصی داشتند. دیگر آنكه آنان جهان را بر دو عنصر نیروهای خوب و بد قرار و تمام پدیده های عالم را در این تقسیم بندی جای می دادند.
رییس هیات امنای خانه موزه استاد شهریار بیان داشت: در ادبیات فارسی، شاعران تعبیرهای مختلفی از شب یلدا كرده اند و بیشتر «زلف یار» و «ایام هجران» را از جهت «سیاهی» و «بلندی» به یلدا تشبیه و شب فراق را از نظر طولانی و جانكاه بودن آن با این شب مقایسه می كنند كه این مهم بیشتر در سروده های شاعران سبك هندی مشاهده می شود.
ایرانیان باستان كه كشاورزی، بنیان زندگی آنان را تشكیل می‌داد در طول سال با سپری شدن فصل‌ها، معیشت و زندگي خویش را تنظیم مي كردند و بر اثر گذشت زمان تجربه های كاری و فعالیت‌های خویش را با گردش خورشید و تغییر فصل ها و ... هماهنگ می ساختند. مراسم شب یلدا در دوران باستان به گونه دیگری غیر از شكل و سیاق كنونی برپا می شد اما پس از ورود اسلام به ایران، این آیین نیز چهره ایرانی - اسلامی گرفت. اكنون مراسم آیینی شب یلدا در نقاط گوناگون كشور به شیوه و رسم محلی همان منطقه برگزار می‌شود.
** آیین و سنت های شب یلدا
وی با اشاره به آیین ها و سنت هایی كه در این شب برگزار می شود، تصریح كرد: ایرانیان باستان اعتقاد داشتند كه با برگزاری آیین شب یلدا به استقبال زمستان كه درون مایه ای از سپیدی و پاكی دارد می روند و از فردای آن شب با دمیدن خورشید روزها بلندتر می شود. آنان برای در امان بودن از خطر اهریمن، در این شب به دور هم جمع می شدند و با برافروختن آتش از خورشید طلب بركت می كردند. بازگویی خاطره های بزرگترها نیز از جمله مواردی به شمار می رود كه یلدا را برای خانواده ها دلپذیرتر می كند. تفال به دیوان حافظ و شاهنامه خواني نیز از دیر باز در مراسم و همنشینی هاي شب یلدا رواج داشته است. در میان اقوام گوناگون ایران زمین كه چون رنگ هاي یك رنگین كمان هریك زیبایي و ویژگي هاي خاصی را دارا هستند، برای این شب خوراكي هاي مخصوص آن قوم تهیه مي شود.
شعردوست درباره علاقه ایرانیان در ارتباط با تفال به حافظ و شاهنامه خوانی در این شب یادآور شد: از آیین های شب یلدا در ایران، تفال با دیوان حافظ است. مردم دیوان اشعار لسان الغیب را با نیت بهروزی و شادكامی می گشایند و فال دل خویش را از او طلب می كنند. حافظ براي تمام نیت های دروني انسان ها پاسخي دارد و هر فرد بنا به فراخور حال و روزگار خویش نیتي را از دل می گذراند و با گشودن دیوان حافظ و گرفتن فال، سعي بر رسیدن به پاسخ خود دارد.
فال حافظ در میان ایرانیان یك رسم عمومی به شمار می رود. دیوان شعر خواجه شمس الدین حافظ شیرازی از پر طرفدارترین كتاب هایی محسوب می شود كه در خانه هر ایرانی وجود دارد. ایرانیان برای تفنن و شاید برای تصمیم گیری با زدن فال به این دیوان فرصتی برای خواندن شعر و تفسیر آن پیدا می‌كنند.
در برخی دیگر از منطقه های ایران نیز شاهنامه خوانی رواج دارد. این امر در واقع خواندن اشعار شاهنامه فردوسی به آواز مخصوص به شمار می رود كه در گذشته در بسیاري مجالس از جمله همین شب نشینی شب یلدا رواج داشته و در قدیم به دلیل نبود وسایل ارتباط جمعي و سرگرمي هاي امروزی، خواندن داستان هاي اساطیری و پهلوانی به وسیله شاهنامه خوان براي شنوندگان جذاب بوده است. در آن روزگاران شاهنامه خوانی در دو مجلس مختلف یعنی یكی در مجالس خوانین و اشراف كه به صورت نشسته اجرا و دیگری در قهوه‌خانه ها در حالت ایستاده برگزار می شد.
رییس هیات امنای خانه موزه استاد شهریار درباره علت برگزاری این آیین و دیدگاه پیشوایان دین نسبت به آن توضیح داد: هر آیین و سنتی، بدون تردید بازمانده باورهای بسیار كهن و برداشت هر قوم از پدیده‌های طبیعی پیرامون خویش است. برای رخنه به این باورها، بررسی دقیق اساطیر و رمزپردازی‌ها از جمله راه های كشف پایه این اعتقادها به شمار می رود.
یلدا به عنوان یكی از مناسبت هایي كه ایرانیان از هفت هزار سال پیش آن را گرامي داشته اند، آشكارا وابستگی انسان را به طبیعت حكایت مي كند كه بیشتر از تاثیر پذیری طبیعت در زندگی اجتماعی و اقتصادی نشات می گیرد.
با مشاهده در اسلام و نظر پیشوایان دیني، روایت یا نظر خاصي در كتاب های معتبر اسلامي در ارتباط با آیین یلدا وجود ندارد، البته هیچ مطلبي درباره نفي این مناسبت و نهي دینداران از برگزاري آن مشاهده نشده است.
مردم ایران همواره شعائر مذهبی و دینی را با اشتیاق و اعتقاد قبول می كنند و پاسداشت مناسبت هایی همچون شب یلدا، چهارشنبه سوری، نوروز و ... كه منافاتی با آموزه های دینی ندارند بسیار زیبا و مفید ارزیابی كرده اند. ایجاد نشاط، شادابی و استحكام بنیادهای خانواده ها از عمده ترین مزیت های برگزاری این سنت باستانی به شمار می رود. یلدا به نوعی صله رحم تلقی می شود و یكی از اخلاق های پسندیده و مطرح در تعالیم نبوی و ائمه اطهار(ع) است.
صله رحم و نزدیكی افراد خانواده به همدیگر نوعی ممارست روحی پدید می آورد و روحیه افراد را برای حضور در كارهای جمعی در جامعه تقویت می كند. برگزاري آیین هایي از قبیل شب یلدا تاثیر انكارناپذیری در راستاي ایجاد نشاط روحي، تقویت حس انسان دوستي، كمك به دیگران و شكرگزاري از نعمت هاي خداوند در افراد دارد. در روزهایي كه زندگی ماشینی و روابط مجازی بر جامعه حكمفرما شده است، خانواده ها كمتر در كنار هم قرار می گیرند. اینك با تمام این دغدغه ها بسیار زیبا و مطلوب محسوب می شود كه به هر بهانه ای این سنت آیینی را در طولانی ترین شب سال اجرا كرد.
** شب یلدا فرصتی برای همدلی اجتماعی
امان الله قرایی مقدم درباره دلایل كمرنگ شدن سنت ها و آیین های شب یلدا، گفت: هر جامعه از آداب، رسوم و سنت های خاصی برخوردار است كه می توان با تكیه بر آنها، باورهای فرهنگی را از نسلی به نسل دیگر منتقل كرد. فرهنگ ایرانی با تكیه بر باورهای دینی می تواند آداب و رسوم را زنده نگه دارد. آیین شب یلدا یكی از رسم هایی به شمار می رود كه ایرانیان به آن اهمیت بسیاری می دهند كه به مناسبت طولانی ترین شب سال با آغاز فصل زمستان برگزار می كنند. شب چله نام دیگر این آیین ایرانی است كه در آن خانواده ها دور هم گرد می آیند و مراسم های مخصوص را اجرا می كنند.
این جامعه شناس با اشاره به اینكه صله رحم و برگزاری سنت های ایرانی را نباید به دست فراموشی سپرد، بیان داشت: همواره باید به مراسم و سنت های مختلفی كه سبب مستحكم تر شدن ارتباط های خانوادگی می شود، بیشتر اهمیت داد. در عصر كنونی شاهد شكاف عمیقی میان اعضای خانواده هستیم كه همین عاملی برای به وجود آمدن كدورت ها است در حالی كه می توان با زنده نگه داشتن این آیین ها، صمیمت را جایگزین كرد. برپایی سنت هایی همچون یلدا فرصت مغتنمی برای تحمل سختی ها و دشواری های زندگی روزمره به شمار می رود تا بدین وسیله بتوان به اتحاد و همزیستی مسالمت آمیز میان افراد جامعه دست یافت.
یلدا؛ آیینی برای پیوند زدن افراد
وی با اشاره به اینكه در شب یلدا مردم از احوال هم باخبر و از حمایت های اجتماعی برخوردار می شوند، خاطر نشان كرد: با گردهم آمدن خانواده ها در این شب، پیوند میان افراد بیشتر می شود، خانواده ها از مشكلات هم اطلاع می یابند و سعی در برطرف كردن آن می كنند. ورود تجمل گرایی در این آیین ها، دوری خانواده ها از هم را به دنبال خواهد آورد. باید آداب و رسوم به جایگاه سنتی پیشین بازگردد تا آثار مثبت آن در سطح جامعه نمود پیدا كند. هنگامی كه شخص به طرف فردگرایی پیش برود ترجیح می دهد سرگرمی ها، تفریح های كاذب و استفاده بی رویه از شبكه های اجتماعی را جایگزین روابط مستحكم خانوادگی كند و اینگونه فاصله افزایش می یابد.
قرایی مقدم در ادامه افزود: با ورود تكنولوژی های جدید و كمرنگ شدن نمادها و آیین های سنتی شكاف بسیار زیادی میان نسل ها به وجود می آید. افراد با وجود اینكه در ظاهر كنار هم هستند اما به نوعی نسبت به هم احساس غریبی می كنند و تنها هستند. دیگر مسایل و مشكلات هم برایشان مهم نیست و به یك پوچی دست می یابند. برپایی چنین آیین هایی فرصتی برای پیوندزدن افراد است تا فرهنگ و هویت ایرانی همچنان حفظ شود.
پیروی از الگوهای نوین ارتباطی به كاهش ارتباط های سنتی منجر و تا میزان زیادی به ویژه در نسل های جوان جایگزین تعامل های چهره به چهره شده و تمامی ارتباطات خانوادگی را تحت تاثیر خود قرار داده است. همچنین رواج تجمل گرایی به وسیله رسانه ها و تبلیغات در مقطع زمانی به عنوان یك فرهنگ عمومی در جامعه سبب می شود تا افراد ضعیف اجتماع احساس كمبود كنند و بسیاری از ناهنجاری ها در سطح جامعه زیاد شود. گسترش تجمل گرایی در مسایلی مانند ازدواج، اقتصاد و ... تاثیر می گذارد و بدین گونه علاوه بر پدید آوردن آسیب ها فقر عمومی را هم زیاد می كند.
این جامعه شناس با اشاره به سنت های مربوط به شب یلدا در میان اقوام گوناگون ایرانی گفت: باید كوشید تا به ریشه و بنیان برگزاری این مراسم پرداخت و از امكانات موجود برای دورهمی در شب یلدا به بهترین شكل استفاده كرد و بدون پرداختن به شبكه های مجازی از این فرصت كه تنها یك بار در سال وجود دارد، بهره برد.
با ارایه مطلب های مفید و جالبی كه می دانیم برای اعضای خانواده و خویشاوندان موثر است می توانیم فضایی ایجاد كنیم كه تمام افراد احساس شادی و نشاط كنند. كودكان و نوجوانان را هم در این شب نشینی ها شركت دهیم تا از جذابیت‌های شب یلدا با خبر شوند و بزرگداشت این آیین را آیندگان نیز احساس كنند. اینك در شرایطی زندگی می‌كنیم كه خانواده‌ها به شدت دچار بحران شده‌اند و میان آنها گفت‌و‌گویی رد و بدل نمی‌شود زیرا حرفی برای یكدیگر ندارند.
وی دولت ها و نهادهای مردمی را موظف به نگهداری از این آداب و رسوم دانست و بیان داشت: برای احیای این سنت ها و آیین های ملی، دولت ها و نهادهای مردمی وظیفه سنگینی بر عهده دارند. آنها باید با افزایش سطح نشاط در جامعه به فرهنگ سازی بپردازند. تغییر سبك زندگی مردم و بازگشت به سبك زندگی ایرانی -اسلامی نیز می تواند راهكاری برای احیای این سنت های پسندیده باشد. بایستی در جامعه زیرساخت ها را فراهم كرد تا مردم علاقه بیشتری برای برگزاری این آیین ها داشته باشند و اینگونه روحیه گروهی تقویت شود تا شادی و علاقه به این آیین ها گسترش یابد.
*گروه اطلاع رسانی
خبرنگار:مریم همتی** انتشار دهنده: شهربانو جمعه
**پژوهشم9117**2002**9131
ایرنا مقاله كانالی برای انعكاس مقاله های اندیشكده ها - پژوهشكده ها - دانشكده ها - مراكز تحقیقاتی و رسانه های ایران وجهان*
Irnaarticle@
تاریخ انتشار: ۳۰ آذر ۱۳۹۵ - ۰۷:۵۸
تهران- ایرنا- برگزاری آیین شب یلدا فرصتی برای پاسداشت فرهنگ و سنت های ملی محسوب می شود كه اتحاد و یكپارچگی تمامی قومیت های ایران را به تصویر می كشد. در این ارتباط «علی اصغر شعردوست» و «امان الله قرایی مقدم» در گفت وگوی تفصیلی با ایرنا، تقویت روحیه همدلی و استحكام بنیان خانواده را از زیباترین مصادیق رسم های پسندیده ای همچون شب یلدا دانستند .