يلدا، شب گرمي دل‌ها

يلدا شبي به اندازه فقط يك دقيقه طولاني تر، بهانه اي است براي شاد بودن، دور هم بودن و دوست داشتن. يادمان مي آورد ايراني هستيم، يادمان مي آورد شاد بوديم و به هر بهانه اي حتي يك دقيقه بيشتر، جشن مي گرفتيم.
كسي كه عمرش رو به پايان است، ارزش يك دقيقه را خوب مي داند، پاييز عاشق ترين فصل سال همين يك دقيقه بيشتر را بهانه كرده است، تا بيشتر بماند.
يلدا طولاني ترين شب سال است، در اين شب بلند و در گرگ و ميش پاييز و زمستان، درنگي كوتاه بايد كرد، در اين شب يك دقيقه بيشتر فرصت داريم تا يكديگر را بيشتر دوست بداريم، دقيقه اي بيشتر براي در كنار هم بودن داريم.
دقيقه اي بيشتر براي لذت بردن و تفكر بيشتر است يا مي توانيم همانند هميشه، دقيقه اي بيشتر سرهاي‌مان را در گوشي تلفن همراه‌مان محبوس كنيم و غرق در غيرواقعيات دنياي مجازي، از زندگي واقعي فرار كنيم.
همه ما، در يك روز به طور معمول هزار و 440 دقيقه وقت براي گذران تمام روزمرگي هاي خود داريم و اما در شب يلدا هزار و 441 دقيقه وقت هست، چه بسا مي توان از اين زمان به عنوان فرصت براي لختي درنگ از آن استفاده كرد و يا انديشيد كه يك دقيقه بيشتر نيز عبث است و به چه كار ما مي آيد.
شب يلدا يا شب چلّه بلندترين شب سال در نيم‌كره شمالي زمين است، اين شب به زمان بين فرورفتن آفتاب از آخرين روز پاييز تا برآمدن آفتاب در نخستين ماه زمستان گفته مي‌شود؛ جشن گرفتن شب يلدا توسط نياكان ما همه ما را به اين فكر فرو مي‌برد كه به راستي زمان مانند طلا با ارزش است تا آن اندازه كه يك دقيقه بيشتر را براي كنارهم بودن جشن مي گرفتند.
در ايران باستان، براي ماه دي، چهار جشن وجود داشت كه شامل روزهاي اول، هشتم، پانزدهم و بيست و سوم اين ماه بود، اما امروزه ايرانيان تنها نخستين روز دي ماه، يعني درازترين شب اول زمستان كه همان شب يلدا، آخرين شب پاييز كه پايان قوس و آغاز جدي است را جشن مي‌گيرند.
ميوه هاي مختلف مانند انار، هندوانه، سيب و انواع آجيل و برگه هاي خشك شده ميوه ها، رنگين كننده سفره هاي ايرانيان از ديرباز تا به امروز بوده است و از گذشته ها، بزرگان هر خانواده روايت مي كردند كه كه اگر كسي در شب يلدا يك قاچ هندوانه بخورد، از تشنگي گرماي تابستان در امان خواهد ماند، همچنين قصه‌گويي بزرگان خانواده براي ديگر اعضاي فاميل و فال‌گرفتن با ديوان حافظ از ديگر ستاره هاي اين شب طولاني هستند.
در جاي جاي ايران از گذشته ها، آيين هاي بسيار زيادي براي جشن گرفتن شب يلدا برگزار مي شده است، استان سمنان نيز از اين قاعده مستثني نيست، حال در اين گزارش آيين هاي گذشته استان سمنان را با هم ورق مي زنيم.
پژوهشگر حوزه فرهنگ و مديركل كتابخانه هاي عمومي استان سمنان در گفت و گو با ايرنا گفت: يلدا برگرفته از واژه سرياني به معناي زايش و تولد است و واژه چلّه برگرفته از چهل و مخفف «چهله» و نشان‌دهنده گذشت يك دوره زماني معين است.
عليرضا شاه حسيني افزود: درهمه جاي ايران آيين شب يلدا برگزار مي شود و در مناطق استان سمنان نيز اين آيين با شكوه هرچه تمام تر محترم است.
وي ادامه داد: شاهنامه خواني يكي از آيين هاي مهم در استان سمنان از ديرباز تا به امروز بوده است، اين آيين نه تنها در شب يلدا كه در شب هاي پاييزي و زمستاني در مناطق مختلف استان سمنان به ويژه در روستاي افتر از توابع شهرستان سرخه برگزار مي شود.
وي افزود: در روستاي افتر كمتر خانه اي را مي توان پيدا كرد كه نسخه اي شاهنامه نفيس در آن وجود نداشته باشد و بيشتر مردان و زنان كهنسال و برخي از جوانان بخش هاي زيادي از شاهنامه را حفظ هستند.
وي اضافه كرد: در آيين شاهنامه خواني خانواده ها كنار يكديگر جمع مي شوند و علاوه بر صله رحم و پذيرايي با انواع ميوه و ديگر خوراكي هاي مختص شب يلدا، به خواندن شاهنامه مشغول مي شوند و همچنين اشعار آن را براي اعضاي كوچكتر خانواده تشريح مي كنند.
شاه حسيني، يكي ديگر از آيين هاي استان سمنان را پرواركشان عنوان كرد و افزود: در اين آيين، بزرگ خانواده دامي را از ماه ها قبل پروار كرده است را ذبح مي كند، گوشت آن را قورمه مي كند و فرزندان و اقوام نزديك خود را دعوت مي كند و با گوشت كبابي، در كنار يكديگر اين شب را مي گذرانند.
وي گفت: اين آيين در گذشته در بخش وسيعي از استان سمنان برگزار مي شده است، اما هم اكنون اين آيين در بخش ها و روستاهاي استان سمنان مانند دهستان طرود، كلاته هاي شرقي، خارتوران و توي دربار برگزار مي شود.
مديركل كتابخانه هاي عمومي استان سمنان ادامه داد: شب چره هاي زمستاني مناطق مختلف استان با توجه به موقعيت جغرافيايي هر منطقه در نوع خود منحصر به فرد است.
شاه حسيني گفت: در شهرستان مهديشهر گلابي، شكلات چيكّو، گردو، برگه زردآلو و سنجد، از شب چره هاي منحصر به فرد اين شهرستان است.
مديركل كتابخانه هاي عمومي استان سمنان افزود: در طرود چغندر لبويي، در توي دربار گردو، سنجد و زردآلو، در بسطام هسته زرد آلو مزه دار شده كه با شيوه خاصي شور مي شود، در گرمسار و ايوانكي خربزه و هندوانه و در سرخه ، سمنان و درجزين انار، گل سرسبد سفره هاي شب چره شب يلداست.
رييس اداره ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري شهرستان شاهرود در گفت و گو با ايرنا گفت: يلدا واژه اي است سرياني و به معناي ولادت است و به اين علت بهتر است مردم اين شب را شب چله بخوانند.
حميدرضا حسني افزود: شب چله، آخرين روز آذر ماه است و با شروع زمستان روزها بلند مي شوند و روشنايي بر تاريكي پيروز مي شود و مردم شب چله را جشن مي گيرند و گذشتگان بر اين باور بودند كه با آغاز شب چله دانه ها جوانه مي زند.
وي گفت: شغل بيشتر گذشتگان و نياكان ما كشاورزي و دامداري بوده است و آن ها هرگونه تغيير اقليمي كه باعث توليد بيشتر مي شده و اثرات مثبتي داشته را ارزش قايل مي شدند.
وي اضافه كرد: آيين هاي ويژه اي در سراسر ايران در شب چله برپا مي شود و هر كس سعي مي كند شاد و مهربان باشد و اين شادي و مهرباني را به ديگران نيز ارزاني دارد.
حسني، يكي از آيين هاي اصلي استان سمنان را شاهنامه خواني و تفال به حافظ عنوان كرد و گفت: در اين آيين همه اعضاي خانواده در كنار يكديگر جمع مي شوند و بزرگ خاندان در اين شب براي اعضاي خانواده شاهنامه مي خواند و فال حافظ مي گيرد.
وي اضافه كرد: مردم در شب چله در كالپوش شاهرود 2 ركعت نماز براي حاجت طلبي مي خوانند و نواختن ني، انجام بازي هاي محلي، بيان حكايت هاي شيرين توسط پدربزرگ ها و مادربزرگان از ديگر آيين هاي رايج در جاي جاي استان سمنان است.
وي با تاكيد بر حفظ ادبيات شفاهي توسط همه مردم، افزود: ادبيات شفاهي بخشي از ميراث ناملموس هر كشور و استان است و بزرگان هر خانواده مي توانند اين ميراث شفاهي را در قالب بيان حكايت هاي شيرين و شعرهاي بومي و افسانه ها به جوانان و نوجوانان انتقال دهند.
رييس اداره ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري شهرستان شاهرود، شب چره هاي منحصربه فرد استان سمنان را برگه هاي زرد آلو، انگور، مويز، توت خشك، سنجد، هسته زردآلو، تخم كدو، و هندوانه، شاه دانه، حلواي سياه، شيره توت و انگور و خرما، و گردو و پسته، شلغم و چغندر و انار عنوان كرد.
حسني، يكي ديگر از شب چره هاي استان سمنان را انواع نان محلي برشمرد و گفت: مادران و مادربزرگ ها از ماه ها قبل به تهيه وسايل مورد نياز براي شب چله مي پردازند و در آن شب انواع غذاها و نان هاي محلي را مي پزند.
وي گفت: غذاهاي محلي مانند خورشت سيب آلبالو شهرستان شاهرود، سبزي پلو سمنان، ته چين گرمسار و ديگي سنگسري و خورشت فسنجان و پسته دامغان در شهرستان هاي مختلف زينت بخش سفره هاي شب چله مردم است.
وي، يكي ديگر از آيين هاي رايج در استان سمنان را آيين چله كُشي اعلام كرد و گفت: دام داران در اين آيين دام پروار خود را ذبح مي كنند و گوشت آن را قورمه مي كنند و قسمتي از آن را در شب چله استفاده مي كنند و باقي آن را براي زمستان ذخيره مي كنند.
وي گفت: در بادله كوه به شب يلدا شب الله مي گويند و براي اين شب بسيار ارزش قايل هستند و مردم استان شعرهايي مانند شب يلدا درازه واي بر من / پري در خواب نازه واي برمن، تو بيدارش نكن مرغ سحرخيز/ عزيزم جان گدازه واي بر من، را مي خوانند و تا پاسي از شب را بيدار مي مانند.
وي افزود: همچنين اگر در اين شب برف ببارد مردم برف را با شيره انگور صرف مي كنند و اين خوراك يكي از آداب باستاني برگزاري شب چله بوده است.
رييس اداره ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري شهرستان شاهرود يادآور شد: همچنين در دورهمي هاي خانوادگي شناخت ها كامل تر مي شود و سرآغاز بسيار از پيوندهاي زناشويي در اين شب آغاز مي شود و جوانان مي توانند با ديد بازتري به انتخاب همسر بپردازند.
وي گفت: بهترين نكته براي اين شب ها گذراندن وقت در كنار خانواده و ارزش نهادن به بزرگان خانواده و استفاده از سخنان و حكايت ها و اندوخته هاي آن ها است.
در سال هاي اخير در استان سمنان آيين شب چله در مكان هاي تاريخي و فرهنگي و با حضور قشر زيادي از مردم و با اجراي انواع آيين هاي سنتي، بازي هاي محلي، شعر خواني و اجراي موسيقي برگزار مي شود تا يادآور دو همي نشيني هاي بزرگتر گذشته باشد و هم بتواند آئين هاي كهن فرهنگي و ادبي را براي نسل نوجوان و جوان امروزي زنده كند.
شب يلدا يك دورهم‌نشيني براي گذران سختي سرماي زمستان در پيش رو هم هست، گرمايي كه از اين شب به دل ها مي رسد، همراه زمستاني تك تك اعضاي خانواده خواهد بود. يلدا گرمابخش دلهاست.
7341/6103
گزارش: خديجه سلطاني پور ** انتشاردهنده: مصطفي دهقان