سم گیری از مارها، چرا و چگونه؟

در ایران، بیش از 21 گونه مار سمی و نیمه سمی و 35 گونه مار غیرسمی و بیش از پنج گونه مار دریایی، زاد و ولد می كنند؛ افعی یا گرزه مار، مار جعفری، مار شاخدار، كبرا، یله مار، تیرمار، طلحه مار، آلوسر، افعی پلنگی، كورمار، مارشتری، مار درفشی و كوتوله مار برخی از این گونه ها هستند.
عوامل زیادی بقای این مارها را تهدید می كنند كه شامل تخریب زیستگاه ها، برداشت بی رویه یا ناپایدار از گونه، تهدید به واسطه حضور گونه های غیر بومی، قرار گرفتن در معرض عوامل آلاینده ای همچون سموم و آفت كش های كشاورزی و توسعه فعالیت های صنعتی و كشاورزی هستند.
قاچاق مارها برای استفاده از پوست با هدف تولید پوشاك یكی دیگر از تهدیدات جدی فراروی این گونه های در خطر انقراض است كه باید جدی گرفته شود؛ این جانوران همچنین برای سم گیری و تولید دارو به كشورهای دیگر قاچاق می شوند.

**سرم سازی
در این میان، با توجه به فعالیت موسسه ای تحت عنوان موسسه سرم سازی رازی، ملاحظات برای سم گیری از مارها در كشورمان و سرنوشت این گونه جانوری ذهن را به خود معطوف می كند.
ناصر محمدپور رییس بخش جانوران سمی موسسه سرم سازی رازی روز جمعه در گفت و گو با خبرنگار علمی ایرنا گفت: اساسا حدود 10 سال است كه در راستای اجرایی شدن تفاهم نامه میان موسسه و سازمان حفاظت محیط زیست، هیچ ماری برای عملیات سرم سازی وارد موسسه سرم سازی رازی نمی شود.
بر اساس آمار، ایران دومین كشور از نظر گزش است و سالانه حدود 10 نفر عمدتا سالمند، كودكان و یا كسانی كه پادزهر به آنها نرسیده است، بر اثر گزش می میرند.
به گفته محمدپور، در راستای توافق صورت گرفته میان سازمان حفاظت محیط زیست و موسسه سرم سازی رازی بنا به نیاز سالانه كشور به پادزهر، نوع و تعداد برداشت چند حلقه مار از طبیعت مشخص می شود، این نیاز به استان ها ابلاغ می شود و مارگیرها با ماموران سازمان محیط زیست در طبیعت حاضر و اقدام به مارگیری می كنند.
محمدپور با بیان اینكه محل های برداشت مار نمونه گذاری می شود، گفت: مارهای گرفته شده به ایستگاه های سازمان حفاظت محیط زیست كه در زیستگاه ها قرار دارند، منتقل می شوند و یك یا دو روز بعد از آن كارشناسان سم گیری در محل حاضر و بعد از سم گیری مار را در مكانی كه گرفته بودند، رها می كنند.
وی افزود: 30 یا 40 سال قبل كه امكانات نبود و رفت و آمد به سختی انجام می گرفت، بعد از چند بار سم گیری، حیوان تلف می شد و لاشه آن را می سوزاندند اما اكنون سال ها است كه رویه تغییر كرده و مار در طبیعت سم گیری می شود.
رییس بخش جانوران سمی موسسه سرم سازی رازی تاكیدكرد: یكی از مشكلات در این زمینه برداشت ناپایدار مار از طبیعت بود كه اكنون با برنامه ریزی به برداشت پایدار رسیده ایم، گرچه دشوار بود اما در نهایت انجام شد.
برداشت پایدار، اصلی مهم برای سم گیری از مارها است كه اصغر مباركی مدیر كل دفتر موزه های تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیكی سازمان حفاظت محیط زیست نیز به آن اشاره كرد و افزود: برداشت ناپایدار و بی رویه از مارها برای تهیه واكسن ضد مارگزیدگی از عوامل تهدید این گونه ارزشمند تنوع زیستی است.
وی با تاكید بر ضرورت تعامل و همكاری با سرم سازی رازی برای تغییر نحوه برداشت به سمت پایداری، اظهار كرد: برداشت از گونه ها باید به روشی باشد كه كمترین آسیب به جمعیت مارها به ویژه در گونه های بومی وارد شود.
مباركی افزود: مساله مهم در نحوه برداشت مار از طبیعت است كه اگر برداشت شكل پایدار داشته باشد مشكلی برای آن گونه ایجاد نمی شود اما مشكل ناپایدار و بدون برنامه بودن برداشت است كه موجب آسیب رساندن به بقای مارها و همچنین عقرب ها می شود.
او گفت: در تفاهم نامه میان سازمان حفاظت محیط زیست و موسسه سرم سازی رازی بر تمام این موارد تاكید شده است، مفادی مانند نحوه برداشت از طبیعت، تعداد برداشت، چگونگی سم گیری در محل و رهاسازی در زیستگاه در تفاهم نامه آمده است.
وی با بیان اینكه اكنون نیز بندهایی از این تفاهم نامه در برخی از زیستگاه ها اجرا می شود، افزود: به عنوان مثال تعیین شده كه در سال می توان 100حلقه افعی جعفری از طبیعت برداشت كرد، در واقع تعداد و نوع مار باید طبق این تفاهم نامه مشخص شود.
مباركی اظهاركرد: همچنین اكنون در زیستگاه های قائن در خراسان جنوبی و زیستگاهی در زابل، مار برداشت می شود، در محل سم گیری و بعد در همان زیستگاه رهاسازی می شود.
مباركی تاكیدكرد: برداشت افعی دماوندی و البرزی كه جزو گونه های در خطر انقراض هستند، نیز حذف شده و اكنون فقط مارهای كفچه، گرزه، جعفری و شاخدار برداشت و البته تلاش می شود تا كمترین تلفات به آنها وارد شود.

**پرورش مار برای سم گیری
رییس بخش جانوران سمی موسسه سرم سازی رازی در پاسخ به پرسشی درباره پرورش مار برای عملیات سم گیری و تهیه پادزهرها گفت: زمانی كه یك حیوان وحشی از جمله مار در شرایط مصنوعی نگهداری شود، فیزیولوژی بدن حیوان به هم می ریزد از این رو این تغییرات باعث می شود خصوصیات سمی هم كه تولید می كند، تغییر كند.
محمدپور تاكیدكرد: بنابراین سمی كه از مار در محیط پرورشی تولید می شود، با سم تولید شده در شرایط طبیعی كاملا متفاوت است و سم پرورشی علیه گزشی كه از سم طبیعی است، موثر نخواهد بود برای همین است كه سازمان جهانی بهداشت توصیه كرده است این روند كنترل شده در طبیعت انجام شود تا صدمه ای به حیوان وارد نشود و كار مطلوب انجام شود.
در این میان، اما مدیر كل دفتر موزه های تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیكی سازمان حفاظت محیط زیست درباره پرورش مار برای سم گیری، آن را بی ارتباط با وظایف سازمان محیط زیست و در حوزه كاری موسسه سرم سازی دانست و خاطرنشان كرد: اینكه گفته می شود كیفیت سم مارهای پرورشی مانند مارهای طبیعی نیست نیاز به پژوهش دارد.

**استحصال سم مارهای پرورشی برای دارو
رییس بخش جانوران سمی موسسه سرم سازی رازی در ادامه اظهاركرد: سم مارهای پرورشی برای تولید دارو كاربرد دارد اما برای تولید واكسن و سرم مناسب نیست بنابراین آنها را تكثیر و از سم این دسته مارها برای تولید دارو استفاده می كنند.
محمدپور گفت: موضوع سم گیری و تهیه سرم و واكسن كاری كاملا علمی و پیچیده است، به عنوان مثال افعی جعفری در كل ایران پراكنده است، اما سم افعی جعفری كه مثلا در كرج زیست می كند، با سم افعی جعفری در سیستان و بلوچستان متفاوت است بنابراین واكسن تهیه شده از افعی كرج برای گزش افعی جعفری در سیستان و بلوچستان كارایی ندارد.
وی افزود: بر این اساس طی یك فرایند پیچیده و كاملا علمی، سم هر دو مار گرفته و با هم ادغام می شود تا پادزهری به دست آید كه برای گزش افعی جعفری در سراسر كشور كارایی داشته باشد.
محمدپور همچنین درباره قاچاق مارها گفت: مارهای بومی ایران در فرانسه هم دیده می شوند، قاچاق این حیوانات با هدف استفاده از پوست و سم آنها صورت می گیرد، این حیوانات به كشورهای حاشیه خلیج فارس و برخی كشورهای اروپایی قاچاق می شوند كه ادامه این روند جای نگرانی دارد.

**مارها، نیازمند توجه تنوع زیستی
در جهان، تاكنون بیش از 15 خانواده از مارها شامل 456 جنس و 3000 گونه یا 'واریته' شناسایی شده، اما جمعیت آنها در معرض خطر است.
مدیركل دفتر موزه های تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیكی سازمان حفاظت محیط زیست در این خصوص اظهاركرد: به طور كلی و در سراسر جهان، جمعیت مارها با تاثیرپذیری از عوامل تهدید كننده با كاهش چشمگیر و نگران كننده ای مواجه شده و نیازمند توجه و برنامه جدی است.
مباركی گفت: بر این اساس و با توجه به اینكه مارها از جمله شاخص های مهم و نیازمند توجه تنوع زیستی هستند، تكمیل مطالعات ژنتیكی گونه های «اندمیك» و سایر گونه ها، همچنین شناسایی دقیق گونه ها، جمعیت و تدوین برنامه اقدام برای حفاظت از آنها در اولویت های كاری حوزه تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست قرار گرفته است.
چندی پیش نیز حمید كهرام رئیس موسسه تحقیقاتی واكسن و سرم سازی رازی دراین باره به خبرنگار علمی ایرنا گفته بود: تاكنون گرفتن سم از مار یا عقرب در اسارت در دنیا انجام نشده است اما با توجه به اهمیت موضوع حفاظت از مارها در طبیعت، پروژه ای تحقیقاتی در موسسه سرم سازی رازی تعریف شده كه كارشناسان در حال مطالعه روی آن هستند.
وی اظهار كرده بود كه اكنون تقریبا 80 درصد كارهایی كه روی مار انجام می شود در منطقه یعنی در طبیعت صورت می گیرد، در واقع بعد از سم گیری مار در طبیعت رها می شود و برای این كار دیگر مار به موسسه آورده نمی شود، بنابراین مشكلی برای مارها در طبیعت به وجود نمی آید.
علمی 9014**1021
خبرنگار: كیمیا عبدالله پور**انتشاردهنده:‌ حسین نوروزیان