تالاب گردي در ونيز ناشناخته

'صراخيه' دروازه ورودي تالاب بين‌المللي شادگان شده است. روستايي كه بسياري از گردشگران آن را 'ونيز محروم' ناميده‌اند.
روستاي 'صراخيه' در دل تالاب، با خانه‌هاي ساحلي از ديدني‌هاي اين منطقه گردشگري است. قايق سواري در تالاب و گذر از ميان ني‌ها، نخل‌ها و خانه‌هايي كه از آب سربرآورده هر بيننده‌اي را به وجد مي‌آورد. مناظر اين منطقه به قدري بديع است كه با وجود محروميت و كمبود امكانات، هر سال گردشگران بيشتري براي ديدن آن رهسپار اين ديار مي‌شوند.
بر اساس اعلام اداره كل محيط زيست خوزستان تنها در نوروز 94 حدود 90 هزار نفر و در نوروز 95 در حدود 112 هزار نفر گردشگر از تالاب شادگان ديدن كرده‌اند.
تالاب بين‌المللي شادگان در جنوب خوزستان قرار دارد و در سال‌هاي اخير مورد توجه گردشگران قرار گرفته است. اگرچه در سال‌هاي سعي شده زيرساخت‌هاي گردشگري نيز در اين تالاب توسعه يابد، اما به گفته گردشگران و مسئولان، اين اقدامات چندان كافي نبوده ‌است و همچنان نياز به توسعه بيشتر در اين منطقه براي جذب گردشگران، احساس مي‌شود.

*'بردي' خاطره شد
ثامر خضيراوي، از اهالي تالاب شادگان، مي‌گويد: طي سال‌هاي اخير با كم شدن سطح آب، برخي گياهان تالاب مانند 'بردي' از بين رفته است و بيشتر نيزارها مانده‌اند؛ همين اتفاق براي جانوران هم افتاده است؛ امروز ديگر برخي پرنده‌ها از جمله غازهاي وحشي به اين تالاب نمي‌آيند و به سمت تالاب‌هاي ديگر همچون تالاب هويزه مي‌روند.
وي ادامه‌ مي‌دهد: اهالي تالاب از آمدن گردشگران خوشحال هستند و گردشگران هم هميشه از رفتار اهالي راضي بوده‌اند، اما امكانات اينجا هنوز ناكافي است، به ويژه در تامين برق مورد نياز، جمع آوري زباله‌ها، سرويس بهداشتي و آب آشاميدني مورد نياز گردشگران؛ براي همين بيشتر گردشگران زباله‌هاي خود را در تالاب رها مي‌كنند كه همين مسئله موجب تخريب محيط زيست تالاب مي‌شود.
خضيراوي مي‌گويد: صاحبان قايق‌هاي موتوري در ايام گردشگري، درآمد خوبي دارند و بارها به آنها پيشنهاد داده‌ام كه با توجه به وسعت كم اين منطقه گردشگري، يك نفر از ميان خودشان را انتخاب كنند تا در ازاي پرداخت مبلغ ماهانه‌اي به وي، از او بخواهند محيط تالاب را تميز كند، اين كار هم موجب حفظ تالاب مي‌شود و هم در جذب گردشگر تاثير دارد.
به اعتقاد وي روستاهاي ديگر همچون 'حدبه' از توابع بخش خنافره شهرستان شادگان نيز به دليل نزديكي به قرار گرفتن در كنار تالاب، اين ويژگي را دارند تا به منطقه گردشگري تبديل شوند.

* پناهگاه هزاران پرنده مهاجر
تالاب بين‌المللي شادگان با بيش از 500 هزار هكتار وسعت، بزرگترين تالاب بين‌المللي كشور است. اين تالاب در شهر شادگان در جنوب خوزستان قرار دارد. حدود 100 هزار نفر از مردم محلي به درجات مختلف براي تامين معاش به منابع تالاب وابسته هستند. دو روستا در داخل تالاب و سه شهر و تعدادي روستا نيز در مجاورت آن قرار دارند. شيوه‌هاي معيشت‌ ساكنان شهر شادگان و روستاهاي جنوبي اين شهر به‌طور سنتي و طي هزاران سال به طور كامل وابسته به تالاب شادگان بوده، به طوري كه اهالي ساكن تالاب هنوز با صيد سنتي پرنده و ماهي، كشاورزي و دامداري امرار معاش مي‌كنند.
اما آنچه تالاب شادگان را در در رده نخست تالاب‌هاي كشور قرار داده، تنوع زيستي بي نظير آن است. اين تالاب يك سيستم زيست محيطي وسيع متشكل از تالاب‌هاي شيرين و شور، به علاوه شاخه آبي جزر و مدي خور موسي و جزاير آن است.
تالاب شادگان نقش رابط بين رودخانه جراحي و خليج فارس را ايفا مي‌كند و يكي از مهمترين توقفگاه‌هاي پرندگان مهاجري است كه در فصل پاييز از شمال اروپا و كانادا و سيبري به منطقه روي مي‌آورند.
سالانه، ده‌ها هزار پرنده آبزي و كنار آبزي به اين تالاب مهاجرت كرده و از آن به عنوان زيستگاهي براي زمستان گذراني استفاده مي‌كنند؛ 13 گونه پرنده در معرض خطر جهاني، در اين تالاب مشاهده شده و به ثبت رسيده‌اند. علاوه براين 51 گونه پرنده در تالاب شادگان زادآوري دارند.
تالاب شادگان آشيانه بيش از 30‌ درصد معادل 154 گونه از پرندگان ايران، 25‌درصد (40‌گونه) از پستانداران ايران و 45‌درصد از ماهيان ايران (36‌گونه ماهي مردابي به علاوه 45‌گونه ماهي دريايي) است. علاوه بر آن، 17 جامعه اصلي گياهي متشكل از 110‌ گونه گياهي (يك و نيم‌درصد از كل گياهان موجود در كشور) است و همچنين سه ‌گونه جانور ‌دوزيست، 9‌ گونه خزنده و چهار‌ گونه ميگو در اين زيستگاه بي‌نظير وجود دارند.
با اين حال سد‌‌‌سازي و رعايت نشد‌‌‌ن نياز آبي تالاب، تخليه پساب‌هاي آلود‌‌‌ه‌اي چون مزارع نيشكر، حوضچه‌هاي پرورش ماهي و كارخانه فولاد‌‌‌ خوزستان، عبور لوله‌هاي نفتي، فعاليت 30 واحد‌‌‌ پتروشيمي و تخليه زباله‌هاي شهري و به تازگي كارخانه فولاد‌‌‌ شاد‌‌‌گان اين تالاب منحصربه‌فرد‌‌‌ را از 24 سال پيش (از سال 1993) وارد‌‌‌ 'فهرست مونترو' كرد‌‌‌ه است. فهرستي كه آن دسته از تالاب هاي ثبت شده كه به دليل شرايطي مثل بهره‌برداري نادرست، جنگ، فجايع زيست محيطي، خشكسالي و... در معرض خطر قرار مي‌گيرند، براي جلب توجه بيشتر مسئولان و دوستداران محيط زيست، در آن جاي مي‌گيرند.
اهميت منحصربفرد تالاب شادگان البته باعث شده اين تالاب از ديد سازمان‌هاي بين‌المللي نيز دور نماند. برنامه مديريت تالاب شادگان از سال 1389 با همكاري برنامه عمران سازمان ملل متحد (UNDP) و تسهيلات محيط‌زيست جهاني (GEF) آغاز شد.
گري لوئيس نماينده مقيم سازمان ملل در ايران در نخستين سفر خود به خوزستان در ارديبهشت 1393 از اين تالاب ديدن كرد. وي همچنين به همراه سفيران پنج كشور اروپايي (هياتي متشكل از سفيران اتريش، سوئد، بلژيك، قائم مقام سفير نروژ و قائم مقام سفير استراليا) در 30 ارديبهشت 1394 نيز سفري به تالاب شادگان داشت.

* چالش‌هاي طرح گردشگري آبي
پيش از اين، يك ايستگاه كوچك قايق سواري، چند آلاچيق كه تعدادي از زنان محلي در آن ماهي مي‌فروشند و يك جزيره كوچك، همه آن چيزي بود كه ايستگاه گردشگري تالاب شادگان را شامل مي‌شد. اما در يك سال اخير تغييرات بيشتري در ورودي روستا به چشم مي‌خورد. اما اكنون ساختمان مركز بازديدكنندگان تالاب شادگان كه ساخت آن چند سال پيش توسط اداره كل محيط زيست خوزستان آغاز شده بود، به اتمام رسيده است.
چند مضيف(جاي مخصوص پذيرايي از ميهمان) و آلاچيق‌ در ورودي روستاي صراخيه و جزيره‌هاي آن به چشم مي‌خورد. بخشي از خانه‌ها نماسازي شده و برخي گذرها سنگفرش شده است. اين اقدامات در قالب 'طرح گردشگري تالاب شادگان' به عنوان بخشي از 'طرح گردشگري آبي خوزستان' در دو سه سال گذشته انجام شده است.
در سال 92 عبدالحسين مقتدايي استاندار وقت، طرح گردشگري آبي را در خوزستان پايه‌ريزي كرد كه در آن 6 طرح با محوريت رودخانه‌هاي كارون، گرگر و بهمنشير و تالاب بين‌المللي شادگان براي ايجاد اسكله‌هاي آبي و قايقراني تعريف شده بود.
گام نخست طرح جامع گردشگري روستاي هدف گردشگري صراخيه در نوروز 95 به بهره برداري رسيد كه شامل ساخت و تكميل 30 آلاچيق در داخل جزيره، سرويس بهداشتي، سنگفرش، فضاي سبز و توقفگاه و همسان‌سازي نماي ساختمان ‌هاي حاشيه تالاب شادگان بوده است.
اگر چه اين طرح فاقد مجوزهاي زيست محيطي است، اما گام دوم آن نيز هم اكنون در دست اجراست و قرار است كار ساخت آلاچيق، سنگفرش، سرويس بهداشتي و بازارچه دائمي صنايع دستي در اين تالاب ادامه يابد.
كارشناسان به ساخت و سازهاي اين تالاب انتقاداتي وارد كرده‌اند از جمله استفاده از مصالحي همچون سيمان و آهن براي ساخت آلاچيق و سكو‌هاست كه با تالاب همخواني ندارد و مي تواند نابودي بخشي از اكوسيستم آن بينجامد. اين در حاليست كه به گفته كارشناسان محيط زيست، مي‌توانست براي اجراي اين طرح، از ني و موادي كه در تالاب به وفور يافت مي شود استفاده كرد.

* اولويت را به تالاب بدهيم
رئيس انجمن صنفي كارگري راهنمايان گردشگري خوزستان، تالاب شادگان را يكي از جاذبه‌ها و ظرفيت‌هاي گردشگري خوزستان مي‌داند و مي‌گويد: از سال 86 تلاش‌هايي براي معرفي اين تالاب به گردشگران در حال انجام است اما هنوز تا رسيدن به نقطه مطلوب فاصله داريم.
سوسن جهرمي مي‌افزايد: در بازديدهايي كه از اين تالاب داشتيم و گفت و گو با گردشگران و اهالي تالاب، بيش از پيش به اين نتيجه رسيديم كه اين منطقه براي گردشگران بسيار جذاب است؛ در واقع هر گردشگر ايراني كه به تالاب رفته با خاطره خوش بازگشته است؛ هم به دليل برخورد مردم بومي و پذيرفتن گردشگران و هم به دليل مناظر بديع آن.
وي ادامه مي‌دهد: در 2 سال گذشته تورهاي مهمانان نوروزي اهواز با همكاري شهرداري اين شهر، از طريق انجمن صنفي راهنمايان گردشگري اجرا مي‌شود و در تمام اين تورها برنامه بازديد از تالاب شادگان قرار داده شده است، اما هم اكنون يكي از مهم‌ترين مشكلات براي توسعه گردشگري در اين تالاب، كمبود و يا نبود زيرساخت‌هاي لازم است كه اين مساله بيشتر در زمينه گردشگران خارجي نمود دارد چراكه امكانات به صورتي نيست كه بتوان گردشگران خارجي را در آنجا اسكان داد.
جهرمي مي‌گويد: در اين زمينه به همكاري مسئولان براي ايجاد زيرساخت‌هاي نياز داريم. هم‌اكنون امكانات لازم براي اسكان و يا اقامت حتي در حد يك روز، براي گردشگران وجود ندارد به همين دليل نمي‌توان يك تور مجزا براي اين تالاب ترتيب داد و به ناچار بازديد از اين تالاب، در برنامه‌هاي بازديد از شهرستان آبادان گنجانده مي‌شود.
وي با اظهار گله‌مندي از عملكرد آژانس‌هاي گردشگري در معرفي تالاب شادگان به عنوان جاذبه اين استان، مي‌افزايد: برگزاركنندگان تورهاي گردشگري سفرهاي خود را حول تهران، اصفهان و شيراز برنامه‌ريزي مي‌كنند و معمولا خوزستان را در فهرست برنامه‌هاي خود به ويژه براي گردشگران خارجي قرار نمي‌دهند يا حداكثر يك روز اقامت در خوزستان را در تورهاي خود برنامه‌ريزي مي‌كنند، در حالي كه خوزستان قابليت آن را دارد كه بيش از اين پذيراي گردشگران باشد.
به گفته وي، بسياري از آژانس‌ها و برگزاركنندگان تورهاي گردشگري (حتي در استان) تمركز فعاليت و تبليغات خود را روي تورهاي خارجي اعم از دوبي، تركيه و تايلند گذاشته‌اند كه اگر كمي از اين مساله فارغ شوند، مي‌توانند تورهاي خوزستان‌گردي را راه بيندازند و مكان‌هايي همچون تالاب شادگان را نيز در برنامه‌هاي اصلي خود قرار دهند.
جهرمي تاكيد مي‌كند: از نقش انجمن‌هاي ميراث فرهنگي و گردشگري نيز در اين زمينه نبايد غافل شد، اين انجمن‌ها به جاي فعاليت‌هاي تنها انتقادي، مي‌توانند زماني را به تبليغ و اطلاع‌رساني درباره نقاط ديدني خوزستان از جمله تالاب شادگان اختصاص دهند.
وي با بيان اينكه توسعه گردشگري مي‌تواند زندگي مردم محلي تالاب را متحول كند، مي‌افزايد: اكنون تالاب بين‌المللي شادگان با چالش‌هاي زيست محيطي متعددي دست به گريبان است و تنها با معرفي ويژگي‌هاي گردشگري آن است كه مي توان تالاب و مردمان محلي‌اش را از اين آسيب‌ها نجات داد.
جهرمي با اشاره به برگزاري كنوانسيون جهاني گردشگري در ژانويه 2017 به ميزباني ايران، آن را فرصتي براي معرفي ظرفيت‌هاي استان خوزستان برمي‌شمارد: باتوجه به اينكه بزرگترين راهنمايان گردشگري در اين كنوانسيون حضور مي يابند، اين زمان فرصتي است براي اينكه خوزستان بتواند ظرفيت‌هاي خود را معرفي كند و جايگاه واقعي خود را در گردشگري به دست آورد.

* 427 هزار دلار ارزش هر هكتار
در سال‌هاي اخير طرح ارزشگذاري تالاب‌هاي خوزستان از جمله تالاب بين‌المللي شادگان انجام شده است.
اميرحسين منتظر حجت، عضو هيات علمي دانشكده اقتصاد دانشگاه شهيد چمران با اشاره به امكان تعيين ارزش منابع طبيعي بر اساس ريال، مي‌گويد: تمام خدمات تالاب‌ها از چشم‌اندازهاي مفرح و خدمات اكولوژيك تا صيادي، پناهگاه امن حيات وحش و غيره را مي‌توان بر اساس متدهاي موجود ارزش‌گذاري كرد.
اين متخصص اقتصاد محيط زيست و سياست‌هاي زيست محيطي مي‌افزايد: مشكل اين است كه در اين ميان هنوز ارزش تالاب‌ها شناخته نشده است. طرح‌هاي توسعه‌اي بيشتر فاقد پيوست‌هاي اجتماعي و زيست محيطي هستند، بنابراين باتوجه به ارزش اقتصادي تالاب‌ها، بسياري از طرح‌ها فاقد توجيه اقتصادي هستند.
وي ادامه‌ مي‌دهد: بر اساس طرح ارزش‌گذاري تالاب شادگان، هر هكتار از اين تالاب (منهاي خورموسي) 9 ميليارد ريال معادل 427 هزار دلار ارزش دارد كه فقط معطوف به خدمات استفاده‌اي است.

* ساماندهي كسب و كار در تالاب
يكي از چالش‌هاي گردشگري در تالاب بين‌المللي شادگان، در سال‌هاي گذشته نبود مديريت يكپارچه در اين تالاب بوده است كه باعث شده گردشگري در اين محيط طبيعي دچار نوعي آشفتگي باشد و آسيب‌هايي به اين اكوسيستم وارد كند.
معاون محيط طبيعي اداره كل حفاظت محيط زيست خوزستان در اين رابطه از تشكيل 'كارگروه كسب و كار' در تالاب بين‌المللي شادگان با همكاري برنامه عمران سازمان ملل (UNDP) و دفتر حفاظت از تالاب‌هاي سازمان حفاظت محيط زيست خبر مي‌دهد.
سيد عادل مولا مي‌گويد: اين طرح با هدف بهره‌برداري معقولانه از كاركردهاي تالاب در 6 استان كشور (آذربايجان غربي و شرقي، كردستان، بوشهر، چهارمحال و بختياري و خوزستان) به اجرا در مي‌آيد كه هم اكنون اجراي آن در استان خوزستان، در تالاب بين‌المللي شادگان صورت مي‌گيرد.
وي عقيده دارد كه با اجراي اين طرح مي توان اميدوار بود حضور گردشگران در تالاب شادگان قانونمند شود و هم گردشگران و هم جوامع محلي الزاماتي در برخورد با اين تالاب داشته باشند تا به اين محيط آسيبي وارد نشود. اگرچه با وجود آمار بالاي بازديد گردشگران از تالاب شادگان، با توجه به گرماي هوا گردشگري در اين تالاب به صورت فصلي و بيشتر در ايام نوروز است.
مولا با بيان اينكه گردشگري، حركت بسيار خوبي است كه در تالاب شادگان، آغاز شده است گفت: تالاب هورالعظيم به دليل مرزي بودن و فعاليت‌هاي صنعتي جايگاه مناسبي براي اين امر ندارد اما تالاب شادگان خوشبختانه مسير خوبي را در اين زمينه طي كرده است. در بخش گردشگري يك مركز بازديدكنندگان تالاب شادگان در همين شهرستان و يك مركز بازديدكنندگان ديگر نيز در شهرستان آبادان و در حاشيه تالاب شادگان راه‌اندازي شده است. زيرساخت‌هاي گردشگري در اين منطقه نيز با همكاري محيط زيست خوزستان و ميراث فرهنگي گردشگري مهيا شده كه در سه، چهار سال اخير، گردشگران داخلي و خارجي و مسافران عبوري از آن بهره‌مند شده‌اند.
وي تاكيد مي‌كند كه جذب گردشگر به صورت قانونمند و مديريت شده با مشاركت جوامع محلي از اهداف طرح گردشگري تالاب شادگان است.

* تالاب در انتظار آينده روشن
بر اساس چشم‌انداز بلند مدت طرح مديريت تالاب شادگان، در 25 سال آينده تالاب شادگان تالابي است با آب كافي، سالم، تنوع زيستي غني و متضمن رفاه جوامع محلي و آباداني منطقه كه ارزش‌ها و گردشگاه‌هاي زيباي آن درتمام جهان شناخته شده است. هدف نهايي اين طرح نيز حفاظت، احيا و پايداري ارزش‌هاي طبيعي تالاب شادگان براي انتفاع نسل فعلي و نسل‌هاي آتي است. هدفي كه در علوم اقتصادي و اجتماعي از آن با عنوان 'توسعه پايدار' نام برده‌اند و هر كدام از مسئولان به رغم اجراي برخي طرح‌هاي شتابزده، داعيه رسيدن به آن را دارند. اما آيا مي‌توان اميدوار بود كه اين رويا در آينده براي تالاب بين‌المللي شادگان محقق شود؟

7151 / 6037
خبرنگار: نادره وائلي زاده ** انتشار دهنده: عبدالحميد راجي