ناكارآمدی حكومت پهلوی و نارضایتی مردمی فرار شاه را به دنبال داشت

«من صدای انقلاب شما را شنیدم» این آخرین برگ از دفتر سیاست محمدرضا پهلوی بود كه در جهت حفظ تاج و تخت به زبان آورد اما نمی دانست دیگر برای شنیدن چنین پیامی خیلی دیر شده است و باید سال ها پیش با دیدن افزایش شمار زندانیان سیاسی در جامعه این پیام را دریافت می كرد تا شاهد چنین روزهایی نباشد.

وی 37 سال به عنوان آخرین پادشاه ایران بر تخت سلطنت تكیه زد و در این مدت 2 بار به دلیل وقایع سال های 1332 و 1357 خورشیدی از كشور فرار كرد. هر چند فرار نخست او با برنامه ریزی های انگلیس و آمریكا به بازگشت وی منجر شد اما این مهم در بار دوم بی بازگشت بود زیرا مجموعه ای از عملكردها به همراه موجی از اعتراض های مردمی او را مجبور به فرار كرده بود.

انتخاب نخست وزیرانی با دیدگاه ها و روش های متفاوت در سال های پایانی حكومت پهلوی به صورت یك شگرد در آمده كه محمدرضا پهلوی برای حفظ قدرت به آن روی آورده بود. او برای پیشبرد هدف هایش افرادی همچون «جمشید آموزگار، جعفر شریف امامی، غلامرضا ازهاری و تیمور بختیار» را به نخست وزیری انتخاب كرد اما مبارزه های مردم با هدایت امام خمینی(ره) در 1357 خورشیدی خط پایانی بر عمر حكومت پهلوی بود زیرا محمدرضا پهلوی در نهایت با شكست تمام سیاست ها و برنامه هایش ناچار به فرار از كشور در 26 دی 1357 خورشیدی شد. با این وجود در گفت وگو با خبرنگاران گفت: «مدتی است احساس خستگی می كنم و احتیاج به استراحت دارم» و اینگونه سفری بی بازگشت را شروع كرد تا روزنامه ها در آن برهه، تاریخی ترین تیتر را با عنوان «شاه رفت» به چاپ برسانند.

سقوط حكومت پهلوی با فرار محمدرضا پهلوی از ایران حتمی شد و تلاش های تیمور بختیار به عنوان آخرین نخست وزیر رژیم راه به جایی نبرد و كمتر از یك ماه بعد انقلاب اسلامی ایران در 22 بهمن 1357 خورشیدی به پیروزی رسید.

پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت سالروز فرار شاه از ایران با «قاسم تبریزی» رییس كتابخانه انقلاب اسلامی مجلس شورای اسلامی و پژوهشگر تاریخ معاصر به گفت و گو پرداخت.

- متن گفت وگوی ایرنا را در ادامه می خوانیم:
**ایرنا: محمدرضا پهلوی در 37 سال حكومت خود چه اقدام هایی انجام داد كه باعث اعتراض مردم و در نهایت فرار او از كشور شد؟
تبریزی حكومت محمدرضا پهلوی را دارای ماهیت استبدادی و استعماری دانست و گفت: حكومت هایی كه در ایران بر سر كار می آمدند دارای ماهیت استبدادی بودند اما در حكومت پهلوی ماهیت استعماری نیز به آن افزوده شد زیرا حكومت پهلوی به صورت مستقل و با برنامه شخصی روی كار نیامده بلكه با برنامه و توطئه خارجی به قدرت رسیده بود و این موضوع در كتاب «ماموریت برای وطنم» به وسیله محمدرضا پهلوی نیز مطرح شده است.

**ایرنا: عملكرد محمدرضا پهلوی از 1320 تا 1357 خورشیدی چگونه بود كه در نهایت پایه های حكومت او را سست و لرزان كرد؟
رییس كتابخانه انقلاب اسلامی مجلس شورای اسلامی یادآور شد: در سال های 1320 تا 1332 خورشیدی، محمدرضا پهلوی نقش چندانی در حكومت نداشت اما با كودتای 28 مرداد 1332 خورشیدی مُهر نفوذ و استعمار از طرف آمریكا بر ایران زده شد و تا بهمن 1357 خورشیدی حاكمیت و سیاست گذاری در ایران به وسیله رایزنان این كشور صورت می پذیرفت و انگلیس كمتر دخالت می كرد و تا میزانی در حاشیه قرار داشت. بر همین پایه پس از كودتا تا 1340 خورشیدی به بهانه جلوگیری از كمونیسم در ایران تغییر و تحول اساسی با توجه به منافع آمریكا شروع شد. در دهه 40 خورشیدی محمدرضا پهلوی با كمك اسدالله علم نخست وزیر وقت به ایجاد تغییرهایی در جامعه روی آورد و آن را با عنوان «انقلاب سفید یا انقلاب شاه و مردم» نامگذاری كرد. البته این طرح با مخالفت مراجع تقلید، روحانیان و شخصیت های مذهبی همچون امام خمینی روبرو شد، زیرا ایشان می دانستند كه حكومت به دنبال برنامه ریزی های دیگری است.

هر چند محمدرضا پهلوی در سخنرانی های خود به مراجع و روحانیان اهانت می كرد اما ایستادگی آنها نشان داد با توهین و تهدید نمی توان این قشر اثرگذار را كنار گذاشت. با توجه به خاطرات شخصیت های مبارز پیش از پیروزی انقلاب اسلامی این نتیجه به دست می آید تا 1357 خورشیدی حوزه های علمیه، مسجدها، حسینه ها و دیگر مجامع مذهبی آمادگی هر نوع مبارزه با حكومت پهلوی را به خوبی داشتند و نمونه ای از آن در 15 خرداد 1342 خورشیدی با رهبری امام خمینی صورت پذیرفت كه از آن به بعد بازاریان، دانشجویان، علما و روحانیان رو در روی رژیم وقت قرار گرفتند و سرانجام در 1357 خورشیدی این مبارزه ها به ثمر نشست.

**ایرنا: چرا هنگام فرار محمدرضا پهلوی از ایران مبارزه های مردم بیشتر جنبه مذهبی به خود گرفت؟
این پژوهشگر تاریخ معاصر، شرایط جامعه و دانشگاه از 1320 تا 1328 خورشیدی را در دست جریان های چپ دانست و اظهار داشت: با آغاز نهضت ملی شدن صنعت نفت هر چند مذهبی ها و ملی گراها با هم متحد شدند اما بیشتر گرایش ها به طرف ملی گرایی بود و این امر تا 1340 خورشیدی ادامه پیدا كرد تا آنكه با آغاز نهضت امام خمینی(ره) مذهب اثر مهمی در رویارویی با استعمار و مبارزه با حكومت پهلوی به دست آورد زیرا از یك طرف امام راحل به عنوان رهبر مبارزه حضوری فعال داشت و از طرف دیگر حزب های گوناگون و جریان های سیاسی كارایی خود را از دست داده بودند و اینگونه نقش مذهب در مبارزه تا پیروزی انقلاب اسلامی پررنگ تر شد به ویژه در این دوره اسلام در سه بُعد ایدئولوژی، فرهنگ و تمدن و یك نظام سیاسی اهمیت یافت.

**شهادت آیت الله سیدمصطفی خمینی فرزند امام راحل و درگذشت علی شریعتی و حوادث دیگر در 1356 خورشیدی چه تاثیری در مبارزه های مردمی و در نهایت فرار شاه از ایران داشت؟
وی در این باره گفت: در خرداد 1356 خورشیدی با خبر درگذشت علی شریعتی جامعه به ویژه دانشجویان علیه حكومت پهلوی اعتراض كردند و در آبان همان سال خبر شهادت آیت الله مصطفی خمینی باعث شد تا متن جامعه، حوزه و جریان دانشجویی به اعتراض های گسترده ای دست بزنند و بدین صورت میان حوزه و دانشگاه پیوند عمیقی شكل گرفت. همین اتفاق ها به همراه محبوبیت امام خمینی(ره) در میان مردم و خشم حكومت پهلوی از ایشان مقام های كشوری را بر آن داشت تا در دی 1356 خورشیدی مقاله ای علیه امام راحل در روزنامه اطلاعات چاپ كنند. حاكمیت می اندیشید با این كار می تواند از محبوبیت ایشان در میان ملت بكاهد اما بر خلاف تحلیل حكومت، در حوزه علمیه قم سه روز تظاهرات صورت پذیرفت كه مردم نیز با انتشار اعلامیه و تلگراف های متعدد به مراجع و مدرسین از این حركت حمایت كردند. هر چند رژیم به سركوب این حركت پرداخت و عده ای از طلبه ها را به شهادت رساند اما این مهم باعث شد تا مردم تبریز در مراسم عزاداری كه برای چهلم شهادت طلاب برگزار كردند به تظاهرات و مخالفت با حكومت محمدرضا پهلوی بپردازند و بدین صورت در 29 بهمن 1356 خورشیدی رژیم به صورت علنی شكست خورد. به دنبال حوادث تبریز شهرهای دیگر نیز به اعتراض دست زدند و این روند تا شهریور همان سال ادامه پیدا كرد.

حكومت با تغییر رییس سازمان اطلاعات و امنیت كشور(ساواك) و تشكیل دولت آشتی ملی سعی كرد تا اوضاع را آرام سازد اما نتوانست از اعتراض های مردمی جلوگیری كند و اینگونه در 13 شهریور 1357 خورشیدی در جریان نماز عید فطر مردم در مخالفت با رژیم در تهران به تظاهرات پرداختند و این حركت نشان دهنده قدرت نمایی مردم و نفی حكومت بود.

اعتراض ها ادامه پیدا كرد تا در 17 شهریور همان سال مردم در میدان ژاله(میدان شهدا كنونی) به تظاهرات گسترده ای دست زدند و حكومت به سركوب و قتل عام مردم اقدام كرد زیرا می پنداشت با این عمل می تواند از وقوع انقلاب جلوگیری كند چون شرایط را با خرداد 1342 خورشیدی مقایسه می كرد اما این امر به وقوع نپیوست و در پی آن اعتراض ها در شهرهای دیگر ادامه پیدا كرد.

**ایرنا: حوادث و اتفاق های 1357 خورشیدی چه تاثیری در روند فرار شاه از ایران داشت؟
رییس كتابخانه انقلاب اسلامی مجلس شورای اسلامی توضیح داد: آمریكایی ها، تشكیل دولت نظامی را پس از شكست طرح دولت آشتی ملی در جلب رضایت ملت، مناسب اوضاع ایران می بینند و بدین ترتیب غلامرضا ازهاری روی كار می آید و به ابزاری برای ایجاد رعب و وحشت در دل مردم تبدیل می شود تا ملت از خواسته خود عقب نشینی كند. در حقیقت سفیران آمریكا و انگلیس به صورت مستقیم در ایران دخالت می كردند و ازهاری هیچ گونه استقلالی از خود نداشت. هر چند در آمریكا اختلاف هایی میان كاخ سفید، سازمان اطلاعات مركزی آمریكا(سیا) و وزارت امور خارجه به وجود آمده بود. در همین زمان امام خمینی(ره) نیز در فرانسه حضور داشتند و مردم را به مبارزه دعوت می كردند و در پی آن نیز با دستور ایشان شورای انقلاب تشكیل شد.

این پژوهشگر تاریخ معاصر در ادامه افزود: سخت گیری حكومت پهلوی بر مردم در 1357 خورشیدی و ناامیدی آنها از دولت نظامی سبب شد تا طرح دولت ملی را اجرایی كنند و نخست غلامحسین صدیقی از اعضای جبهه ملی در سه دیدار با محمدرضا پهلوی موافقت می كند كابینه را تشكیل دهد اما موفق نشد بنابراین شاپور بختیار به عنوان آخرین نخست وزیری حكومت پهلوی به روی كار آمد هر چند اختلاف های زیادی با امیران ارتش داشت و رابرت هایزر از طرف دولت آمریكا برای رفع این اختلاف ها و مدیریت بحران به ایران آمد كه گزینه هایی همچون كودتای نظامی را ناموفق دانست. از طرفی روند اعتراض های مردم برای سرنگونی شاه نیز با شتاب پیش می رفت. در همین برهه سفیر انگلیس و آمریكا برای ترك ایران به محمدرضا پهلوی فشار می آوردند اگر چه رابرت هایزر هم در این زمینه ماموریت داشت. البته آنها فكر می كردند اگر محمدرضا پهلوی برای مدتی ایران را ترك كند می توانند در این فرصت اوضاع داخلی را آرام سازند. هر چند شاه به طور كلی روحیه خود را برای حكومت از دست داده بود. طرح نهایی فرستاده آمریكا، قتل عام رهبران انقلاب اسلامی بود و ارتش، سازمان اطلاعات و امنیت كشور(ساواك) و دولت بختیار اجرای این طرح را بر عهده داشتند كه در این زمینه به موفقیت دست نیافتند.

تبریزی در پایان گفت: سرانجام در 26 دی 1357 خورشیدی محمدرضا پهلوی پس از سال ها ظلم و جنایت در حق مردم، كشور را به مقصد مصر ترك كرد، در حالی كه حتی نزدیك ترین حامیان و اربابانش هم از پذیرفتن او امتناع كردند. پس از فرار شاه، ملت با آمدن به خیابان ها و اظهار شادمانی و پخش گل و شیرینی این پیروزی بزرگ را جشن گرفتند و این نخستین مرحله فروپاشی حكومت پهلوی بود كه در 22 بهمن 1357 خورشیدی كلیت حكومت با فرار شاپور بختیار نیز از میان رفت.

*گروه اطلاع رسانی
خبرنگار: مهدی احمدی** انتشار دهنده: شهربانو جمعه
**پژوهشم**9370**2002**9131
*ایرنا مقاله كانالی برای انعكاس مقاله های اندیشكده ها – پژوهشكده ها - دانشكده ها - مراكز تحقیقاتی و رسانه های ایران و جهان*
Irnaarticle@